به گزارش امروز (چهارشنبه)، امپراطوری عثمانی در دوران جنگ جهانی اول در صف نیروهای بازنده جنگ جای گرفته بود و دولت های پیروز در جنگ برای تنبیه امپراطوری عثمانی پس از پایان این جنگ با امضای معاهده سرو تنگه های بسفر و داردانل را مناطق بین المللی اعلام و سرزمین های اطراف آنها را مناطق غیرنظامی اعلام کردند. با فروپاشی امپراطوری عثمانی و تشکیل جمهوری نوین ترکیه، پیمان "لوزان" در سال 1923 با دولت جدید ترکیه منعقد شد و در این قرارداد نیز مساله بین المللی بودن تنگه های بسفر و داردانل تایید ولی با شروع جنگ جهانی دوم در سال 1936 میلادی دولت وقت ترکیه اعلام کرد که با تغییر اوضاع بین المللی تامین امنیت تنگه های بسفر و داردانل میسر نمی باشد و از دولت های امضا کننده پیمان لوزان درخواست کرد که با تشکیل یک گردهمایی پیمان لوزان را بازنگری کنند.
درخواست دولت آنکارا در آن سال مورد قبول واقع شد و بین ترکیه و قدرتهای جهانی در سال 1936 میلادی قرارداد "مونترو" به امضاء رسید. منطبق با قرارداد یاد شده حاکمیت ترکیه بر تنگه های بسفر و داردانل که آبراههای حیاتی برای ورود و خروج کشتیها به دریای سیاه است قطعی شد.
منطبق با قرارداد مونترو اجازه عبور رایگان کشتیهای تجاری از سوی ترکیه تضمین شده بود. در بخشهایی از مفاد قرارداد یاد شده برای کشتیهای جنگی که در دریای سیاه ساحلی ندارند محدودیتهای وضع شده بود. از جمله این محدودیتها تعیین محدوده زمانی برای تناژ کشتیهای جنگی و نیز محدودیت طول اقامت بود. ممانعت از تردد ناوهای هواپیمابر نیز از این تنگه نیز از جمله محدودیتهای یاد شده بود.
در چارچوب قرارداد مونترو حق عبور کشتیهای جنگی کشورهای حاشیه دریای سیاه به رسمیت شناخته شده است، ولی این کشورها باید این مساله را در یک بازه زمانی و قبل از عبور کشتیها به اطلاع مسوولین ترکیه برسانند. کشورهایی که در حوزه دریای سیاه نیستند نیز در صورتی که درخواستی برای عبور کشتیهای جنگی خود از این تنگه ها را دارند این مساله را می باید 15 روز قبل به اطلاع ترکیه برسانند.
با شروع جنگ سرد و قدرت گرفتن اتحاد جماهیر شوروی سابق، مسکو در سال 1946 خواستار اعمال حاکمیت مشترک بر تنگه های بسفر و داردانل شد و درخواست داشتن یک پایگاه دایمی در تنگه داردانل را کرد که این مساله با مقاومت ترکیه و حمایت کشورهای غربی از ترکیه اجرا نشد و قرارداد مونترو به صورت اولیه اجرا شد.
در بخشهایی از قرارداد یاد شده پیش بینی هایی در زمینه دوران جنگ و عبور کشتی های جنگی کشورهای حاشیه دریای سیاه و کشتی های جنگی دیگر کشورها در دوران جنگ شده است.
ترکیه از دهه 1950 میلادی عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) می باشد؛ این کشور که خط مقدم جبهه غرب در دوران جنگ سرد در مقابله با بلوک شرق بود متعاقب فروپاشی شوروی به ادعای برخی، اهمیت خود برای غرب را از دست داد ولی گذشت زمان این نکته که ترکیه همچنان برای غرب اهمیت حیاتی دارد را اثبات کرده است.
در روزهای اخیر و متعاقب ورود نیروهای روس به اوکراین مساله عبور کشتی های جنگی از تنگه های بسفر و داردانل که منطبق با قرارداد مونترو تنظیم شده است یکی از موضوعات بسیار مهم مورد بحث در روند این درگیریها بود.
نحوه اجرای قرارداد مونترو از سوی ترکیه نیز یکی از موضوعات مهم مورد بحث بود. موضع رسمی دولت ترکیه در این زمینه نه در روزهای نخست شروع درگیریها که چهار روز بعد از شروع و تداوم درگیریهای بین دو کشور از سوی ترکیه اعلام شد.
ولادومیر زلنسکی رییس جمهور اوکراین پس از شروع درگیریها بین روسیه و اوکراین در تماس تلفنی رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه با وی ضمن تشکر از مواضع ترکیه در زمینه جنگ اوکراین گفت: ممنوعیت ورود کشتی های جنگی روسیه با دریای سیاه برای اوکراین بسیار اهمیت دارد.
ترکیه در روزهای نخست درگیریها با امید به اینکه درگیریها در کوتاه مدت می تواند خاتمه یابد از بکار بردن کلمه جنگ در درگیریهای بین روسیه و اوکراین خودداری کرد، زیرا در صورتی که ترکیه بطور رسمی اعلام می کرد که درگیریهای یاد شده جنگ می باشد می بایست منطبق با مفاد قرارداد از تردد کشتی های جنگی از تنگه های بسفر و داردانل ممانعت به عمل بیاورد.
با تشدید درگیریها در اوکراین در مرحله نخست "فخرالدین آلتون" رییس دایره ارتباطات ریاست جمهوری و "ابراهیم کالین" سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه در صفحات اجتماعی خود کلمه جنگ را در درگیریهای اوکراین بکار بردند و متعاقب آن نیز مولود چاووش اوغلو وزیرخارجه ترکیه با تاکید بر اینکه درگیریها در اوکراین یک جنگ تمام عیار است، اعلام کرد ماده های قرارداد مونترو در دوران جنگ اعمال خواهد شد.
چاووش اوغلو در گفتگو با شبکه خبری سی ان ان ترک با تاکید بر اینکه وضعیت اوکراین به یک جنگ تبدیل شده است، گفت: ترکیه به صورت شفاف قرارداد مونترو را اجرا خواهد کرد.
وی در خصوص عبور کشتیهای جنگی از تنگه‌های بسفر و داردانل نیز گفت: قرارداد مونترو مقدمات عبور کشتیهای جنگی کشورهای ساحلی و غیر ساحلی را فراهم می‌کند. ترکیه تا کنون این قرارداد را به طور کامل اجرا کرده است. ما توافق مونترو را اجرا می‌کنیم.
چاووش اوغلو با تاکید بر اینکه تمامی بندها و تبصره های قرارداد مونترو بطور کامل اجرا خواهد شد، گفت: منطبق با قرارداد کشتی های جنگی متعلق به کشورهای طرف درگیری در صورتی که در یک بندر در کناره دریای سیاه ثبت شده اند، می توانند به پایگاههای خود در بنادر دریای سیاه مراجعه بکنند و بجز این مورد عبور کشتی های جنگی در دوران جنگ از تنگه های بسفر و داردانل میسر نخواهد بود.
وزیرخارجه ترکیه با تاکید بر اینکه مفاد قرارداد مونترو بطور کامل اجرا خواهد شد، ابراز امیدواری کرد که کشورهای مختلف با درنظرگیری مفاد این قرارداد گامهای خود را بردارند و از طرح تقاضاهای منافی مونترو از ترکیه خودداری بکنند.
ابراهیم کالین سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه نیز شب گذشته در گفتگو با شبکه تلویزیونی سی ان ان ترک در پاسخ به سوالی در زمینه اعمال قرارداد مونترو گفت: به کشورهای طرف قرارداد این مساله که تحت شرایط جنگی قرارداد مونترو اجرا خواهد شد را اعلام کرده ایم و امیدواریم کشورهای دیگر در این زمینه خواست های متفاوتی از ترکیه نداشته باشند.
مولود چاووش اوغلو نیز اعلام کرد که روسیه درخواست عبور چهار کشتی جنگی خود از تنگه های بسفر و داردانل را برای ورود به دریای سیاه به ترکیه داده بود ولی چون پایگاه اصلی سه کشتی در دریای سیاه نبود به تردد آنها اجازه داده نشد و تنها به یک کشتی جنگی که پایگاه آن در دریای سیاه بود مجوز تردد داده شد.
به گفته کارشناسان سیاسی موضع ترکیه در نحوه اجرای قرارداد مونترو و درخواست های مرتبط با عبور ناوهای جنگی از تنگه های بسفر و داردانل علاوه بر اینکه می تواند یک عامل مهم در روند جنگ روسیه و اوکراین باشد در تنظیم روابط ترکیه با کشورهای طرف درگیری نیز می تواند عاملی تعیین کننده باشد.