این شهر کهن که ریشه های وجه تسمیه آن مبهم است در سه کیلو متری جنوب غرب اسفراین در گستره ای به مساحت ۱۸۰ هکتار شهری خفته است و از آن به نام بلقیس یاد می شود اما محققان و تاریخ پژوهان بر این باورند که پیوندی میان بلقیس افسانه‌ای و شهر اسفراین نیست.
در عین حال شهر بلقیس به هر نامی که بوده است در گذر زمان و روزگارانی پُرتلاطم و آکنده از رخدادهای ریز و درشت از میان رفته است.
در نوشته‌های دیرینه و کهن، اسفندیار، شاهزاده‌ی کیانی، فرزند گشتاسب را بانی شهر و ارگ بلقیس می‌دانند و می‌گویند که او نخستین سنگ بنای شهر را گذاشت و فرمان به ساختن آن داد.
جدای از بازگفت‌های اسطوره‌ای، دیرینه‌ترین نشانه‌ای که از ارگ بلقیس به دست آمده است، به سال‌های پایانی دوره ساسانیان بازمی‌گردد و در آن سال‌ها و یکی دو سده پس از آن، از رونق و شکوه ارگ بلقیس بسیار یاد شده است.
اسناد کهن تاریخی می‌گویند که تا پایان فرمانروایی صفویان (نیمه‌ی نخست سده‌ی دوازدهم مهی) اسفراینِ کهن، آباد و آکنده از مردمان بود اما پس از طغیان و یورش افغان‌ها، ارگ بلقیس به دست آنان افتاد و با خاک یکسان شد و از آن زمان به این سو، شهر و ارگ آن خالی از زندگی شد و جز چند خانواری که هنوز در ویرانه‌های آن زندگی می‌کردند، کسی در آنجا نماند و پس از آن شهر اسفراین کنونی ساخته شد.
با نگاهی به آثار مکتوب تاریخی می توان دید که در هیچ دوره‌ی تاریخی این شهر و ارگ آن بلقیس نامیده نشده است و در کتاب‌ها و سندهای کهن همه جا نام آن را اسفراین آورده‌اند اما یک گمان این است که مادر تیمور لنگ که «بلقیس خاتون» نام داشت، دستور به بازسازی ارگ داد و از آن پس به یادبود کاری که او فرمان انجامش را داده بود، ارگ را بلقیس نامیدند اما این گمان نیز پشتوانه‌ی تاریخی و سندی ندارد و عده ای نیز می گویند پس از ویران شدن ارگ و مجموعه‌ی آن، اندک اندک خرابه‌ها شکلی رازگونه و اسرارآمیز گرفت و پیدا شدن عتیقه در جای‌جای ارگ بر ناشناختگی و رمزگونگی آن افزود از سوی دیگر چون تاریخ کهن ارگ در حافظه مردم کم رنگ شده بود، آنان نام بلقیس را که نشان از روزگارانی بسیار کهن و افسانه‌ای می‌داد، بر این ارگ گذاشتند.
نخستین پژوهنده‌ای که به شیوه‌ی علمی از ارگ بلقیس نقشه‌برداری کرد افسری انگلیسی به نام «سایکس» بود.
او که در پی شناخت تاریخ ارگ و بازمانده‌های آن بود، در سال ۱۸۹۳ میلادی کار نقشه‌برداری از آن را انجام داد اما دهه‌های بسیاری زمان بُرد تا پژوهندگان دست به کاوش‌های باستان‌شناسی در خرابه‌های ارگ بلقیس زدند و تاقبل از آن در سال ۱۳۵۲ خورشیدی، خبرهایی پی در پی از غارت اشیا تاریخی ارگ می‌رسید و از این‌رو وزارت فرهنگ و هنر آن زمان از شماری از باستان‌شناسان خواست که کاوش‌ها و جست‌وجوهای علمی خود را برای شناخت ارگ بلقیس آغاز کنند و به دنبال آن کاوش‌ها بود که تاریخ ارگ از میان غبار سده‌ها بیرون آمد و نام ارگ و دیرینگی آن دیگربار بر زبان‌ها افتاد.
بنای باشکوه خشت وگلی
سازندگان ارگ بلقیس بری ساخت آن از مصالحی مانند خشت‌های گِلی، آجر و چوب استفاده کرده‌اند و مجموعه ای را پدید آوردند که وسعتی نزدیک به ۱۸۰ هکتار دارد.
این شهر پهناور دربردارنده‌ی برج و باروها، منارتپه، بازار، کاروانسرا، آب انبار و بسیاری اجزای دیگر است.
این شهر برپایه‌ی شیوه‌ی معماری و مهندسی ساسانیان، دارای بخش‌های کهن دژ، رَبَض (دیوارهای گرداگرد شهر) و شارستان است. اما آنچه اکنون از بزرگی و شکوه شهر به‌جا مانده و نمایان است، ارگ آن است.
پیرامون ارگ بلقیس خندقی کنده شده است تا رخنه به درون ارگ دشوار باشد.
وسعت ارگ این شهر خفته که از دل خاک بیرون کشیده شده ۱۵۰ متر مربع است و ۲۹ برج نگهبانی دور تا دور آن دیده می‌شود که بلندای هر کدام از آن‌ها به ۱۱ متر میرسد که نشان دهنده بزرگی و اهمیت این محل است.
دروازه اصلی در بخش شمالی ارگ دیده می‌شود و اکنون از آن دروازه جز تلی از خاک چیزی به‌جا نمانده و البته عتیقه‌جویان و سوداگران آثار باستانی نیز چیز چندانی از ارگ بلقیس سالم نگذاشته‌اند که بدانیم فضای درونی آن چگونه بوده است.
کاوش‌های ویرانگر غیرمجاز، ارگ را به تمامی از شکل انداخته است. با آنکه باستان‌شناسان دریافته‌اند که ارگ بلقیس ۳ اشکوبه‌ای بوده است امروزه نمی‌توان رد و نشانی از آن اشکوب‌ها یافت و پی به ساختارشان بُرد.
با این همه، پیداست که درون خانه‌های ارگ اتاق‌های فراوانی ساخته بودند که نظم مهندسی درخور توجهی دارند به طوری که اتاق‌ها به شیوه‌ای پرسش برانگیز، تودرتُو بنا شده‌اند و ورودی‌های گوناگونی دارند و تنورهایی نیز در کف بسیاری از اتاق‌ها پیدا شده است که باستان‌شناسان گمان می‌برند که تنورها کارکردی همانند کرسی داشته‌اند.
بقایایی از شیوه‌ی آب‌رسانی به خانه‌ها و سازه‌های ارگ نیز به دست آمده است؛ و نیز آب‌انباری که در کاوش‌های سال ۱۳۹۰ کشف شد.
این آب‌انبار سازه‌ای آجری و دایره‌ای شکل است که با پله‌هایی آجری به عمق ۵ متری زمین میرسد.
در درون ارگ، با همه‌ی چپاول‌ها و دست‌درازی‌های قاچاقیان، اشیایی مانند سکه‌های روزگار ایلخانان مغول، کاشی‌های زرین‌فام، سفال‌های گوناگون و گچ‌بری‌های زیبا به دست آمده است و هر آنچه باستان‌شناسان در دهه گذشته از این ارگ کهن یافته‌اند اکنون در موزه بجنورد نگهداری می‌شود.
در بیرون ارگ و در دروازه‌ی شرقی آن که به نام «دروازه نیشابور» نامیده می‌شود، گورستانی کشف شده است که نشان می دهد مردمان ارگ، درگذشتگان خود را در این گورستان به خاک می‌سپردند و نشانه‌هایی از گورهای باستانی، تا روزگار صفویان، در این بخش دیده می‌شود.
ثبت ملی ارگ بلقیس
مدیر پایگاه میراث فرهنگی بلقیس در این مورد به خبرنگار ایرنا گفت: ارگ بلقیس در سال ۱۳۸۸ خورشیدی، به شماره‌ی ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و به سبب ارزش و اهمیت بسیار این سازه‌ی تاریخی، این ارگ و مجموعه آن ی این محل به پایگاه میراث فرهنگی تبدیل شد.
حسین رحمانی افزود: کهن شهر اسفراین از مجموعه آثاری مانند بقایای ارگ و خندق پیرامون آن، شارستان که شامل برج و بارو است، مقبرهٔ شیخ آذری، ویرانه‌های معروف به منارتپه (مسجد جامع)، کوره سفالگری، آب‌انبار، بازار، کاروانسرا، بنای معروف به یخدان‌ها و یک گورستان وسیع در نزدیک دروازهٔ شرقی تشکیل شده‌است.
وی گفت: سالم‌ترین و همچنین برجسته‌ترین اثری که در بقایای شهر بلقیس باقی مانده است ارگی با ۲۹ برج به ارتفاع حدود ۱۱ متر که جزو بزرگ‌ترین قلعه‌های باستانی ایران می‌باشد که دارای سازهٔ بزرگ خشتی و چینه‌ای است و دارای وسعتی حدود ۵۱ هزار مترمربع می‌باشد و همچنین در اطراف ارگ یک خندق وسیع وجود دارد که نفوذ ناپذیری قلعه را دشوارتر می کرد.
وی با بیان این که از لحاظ قدمت با استناد به متون تاریخی این شهر در پیش از اسلام، آباد بوده است افزود: طبق یافته‌های باستان‌شناختی قدیمی‌ترین استقرار در این شهر تاریخی که تاکنون شناسایی شده مربوط به اواخر دورهٔ ساسانی–صدر اسلام است و زندگی در آن تا پایان دورهٔ صفویان به‌طور مداوم جریان داشته‌است.
رحمانی افزود: سرانجام این شهر در اواخر دوران طهماسب دوم و ابتدای حکومت نادر یعنی در سال ۱۱۳۱ ه. ق توسط افغان‌ها کاملاً ویران و در هم کوبیده شد به طوری که جایگاه پیشین خود را از دست داد و از این زمان کم‌کم نام افسانه‌ای بلقیس بر روی خرابه‌های شهر قدیمی اسفراین گذاشته شد.
وی خاطرنشان کرد: تا ۴ سال قبل ۹ فصل کاوش در این محل انجام و هم اکنون در ورند کاوش ها به علت نبود اعتبار وقفه ایحاد شده است.
وی افزود: تاقبل از همه گیری کرونا هر سال ده ها هزار نفر در ایام تعطیلات از شهر بلقیس بازدید می کردند به طوری که آمار بازدید کنندگان از این شهر دو سال پیاپی در کشور رکورد شکست و بیشترین را به خود اختصاص داد.
مجموعه شهر تاریخی بلقیس دومین بنای عظیم خشتی و گلی ایران پس از ارگ بم است که به شماره۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است و با توجه به اهمیت و غنای تاریخی آن در سال ۱۳۸۸ به عنوان پایگاه میراث فرهنگی مصوب و فعالیت مطالعاتی، مرمتی و باستان شناسی آن آغاز شد.
شهرستان ۱۲۰ هزار نفری اسفراین در ۶۰کیلومتری جنوب شرقی بجنورد مرکز خراسان شمالی قرار دارد.