به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، یکی از اصلی‌ترین سرمایه‌های هر کشور نیروی انسانی آن کشور به‌ویژه نخبگان و تحصیلکردگان هستند، در ایران مساله مهاجرت دانشجویان و نخبگان همواره یکی از دغدغه‌های مهم تصمیم‌گیران و سیاستمداران بوده است؛ اما با این وجود، این حوزه با فقدان جدی آمارهای موثق و پژوهش‌های مورد نیاز جهت سیاست گذاری کارآمد روبه‌رو است.
در چنین شرایطی، یکی از راه‌هایی که می‌تواند جهت تبیین وضعیت فعلی ایران در امر مهاجرت نخبگان و دانشجویان موثر باشد، بررسی وضعیت ایران در شاخص‌های جهانی مرتبط با این موضوع است، براساس آخرین آمار موجود در بخش جمعیت مهاجران سالنامه مهاجرتی ایرانی در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱ میلادی)، جمعیت مهاجران جهان در سال ۲۰۲۰ میلادی بالغ بر ۲۸۱ میلیون نفر است که ۳.۶ درصد از جمعیت جهان را تشکیل می دهد.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱.۸میلیون نفر است که ۲.۲۳ درصد از جمعیت ایران را تشکیل می دهد. هر چند بر اساس منابع داخلی (دبیرخانه شورای عالی ایرانیان) جمعیت مهاجران ایرانی خارج از کشور ۴.۰۴ میلیون نفر برآورده شده است که این آمار بر اساس منابع بین المللی قابل راستی آزمایی نیست.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال ۱۹۹۰ میلادی، بالغ بر ۸۲۰ هزار نفر بوده است، که این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی به ۱.۸ میلیون نفر رسیده است، در واقع طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجران ایرانی ۲.۲ برابر شده است.
در حالی که سهم ایران از جمعیت جهان حدود ۱.۰۷ درصد است، سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان از رقم ۰.۵۴ درصد در سال ۱۹۹۰ میلادی به رقم ۰.۷۰ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته است که همچنان پایین تر از سهم جهانی جمعیت ایران است لذا با در نظر گرفتن شاخص “سهم ایران از جمعیت جهان”، “سهم ایران از جمعیت مهاجران جهان” در طول ۳۰ سال گذشته همواره زیر یک درصد بوده است و هیچگاه به یک درصد نیز نرسیده است.
در خصوص وضعیت جابه جایی های بین المللی دانشجویان، در سال ۲۰۱۸ تعداد کل دانشجویان جهان در بخش آموزش عالی ۲۲۷ میلیون نفر بوده است که دانشجویان بین‌المللی تنها ۲.۴ درصد از این جمعیت را شامل می‌شود. در طول بازه زمانی ۱۰ ساله ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۸، تعداد دانشجویان بین‌المللی در جهان حدود ۶۷ درصد افزایش یافته است. در ۲ سال گذشته، همه‌گیری کرونا روند رشد روزافزون جابه‌جایی بین‌المللی دانشجویان را با کندی همراه کرد.
تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور نیز به مرور و هم‌راستا با افزایش کل جمعیت دانشجویان کشور و نیز افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان، روند صعودی داشته و از تراز ۱۹ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۳ میلادی به تراز ۵۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی ایرانی نسبت به نرخ رشد جمعیت دانشجویان بین‌المللی در جهان کندتر بوده است. بدین ترتیب، سهم دانشجوفرستی ایران در کل بازار دانشجویان بین‌المللی جهان از سال ۲۰۱۲ روندی کاهشی به خود گرفته و از حدود ۱.۳ درصد به حدود یک درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
سهم دانشجویان ایرانی خارج از کشور به نسبت کل جمعیت دانشجویان مشغول به تحصیل در داخل طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ با تغییر چندانی همراه نبوده(باوجود افزایش قابل توجه جمعیت کل دانشجویان کشور) و از حدود یک درصد در سال ۲۰۰۰ به حدود ۱.۵ درصد در سال ۲۰۱۸ رسیده است.
عواملی همچون افزایش نرخ دلار و به دنبال آن افزایش هزینه‌های مهاجرت تحصیلی، محدودیت‌های ویزایی اعمال شده از سوی دولت آمریکا برای دانشجویان ایرانی و در نهایت شیوع ویروس کرونا موجب ثابت ماندن تراز جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در طول چند سال گذشته شده است. البته عوامل فوق همچنین موجب افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در ترکیه و کشورهایی چون آلمان، کانادا و ایتالیا که قوانین ویزایی ساده‌تری دارند، شده است.
از سویی توسعه زیست بوم نوآوری در ایران و راه اندازی شرکت های دانش بنیان به ویژه توسط افراد نخبه و برجسته دانشگاهی باعث شده که به گفته سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهور با تاسیس شرکت های دانش بنیان درکشور تعداد مهاجرت نخبگان از کشور کاهش پیدا کرده است.
وی در گفت و گو با خبرنگار علم وآموزش ایرنا در خصوص مهاجرت نخبگان افزود: در حال حاضر روند مهاجرت افراد تحت پوشش بنیاد ملی نخبگان کاهشی است اما بحث اصلی که در خصوص مهاجرت در کشور مطرح است اینکه مهاجرت وارد بخش متوسط جامعه شده است.
مهاجرت وارد بخش متوسط جامعه شده است
معاون علمی و فناوری رییس جمهور تاکید کرد: مهاجرت بخش نخبگانی جامعه در حال کاهش است اما مهاجرت بخش متوسط جامعه از بحث های جدیدی است که به وجود آمده است.
ستاری گفت: بحث مهاجرت تخصصی، بحث خروج سرمایه از طریق ملک از مباحث جدید مهاجرت است که باید در یک نشست تخصصی راجب آن صحبت شود، اما آنچه مربوط به مهاجرت دربنیاد ملی نخبگان است وضعیت بدی نیست.
وی همچنین در ابتدای امسال نیز به خبرنگار ایرنا گفت که سالانه بین چهار تا ۶ هزار نفر از امکانات این بنیاد استفاده می کنند، سالانه بیش از ۴ هزار نفر تحت پوشش بنیاد قرار می گیرند، در واقع هدف بنیاد، ایجاد مسیری برای توانا سازی مستعدان برتر کشور و هدایت آنان به سمت تأثیرگذاری بیشتر و بهتر در حوزه تخصصی از یک‌سو و تسهیل مسیر بکارگیری و الگوسازی از سرآمدان و نخبگان در اجتماع تخصصی خود است.
رییس بنیاد ملی نخبگان یادآور شد: بنیاد ملّی نخبگان، دستگاهی حاکمیتی است که با هدف سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی در زمینه توسعه منابع انسانی برگزیده کشور با مأموریت برنامه‌ریزی در زمینه «نخبه‌شناسی»، «نخبه‌پروری»، «نخبه‌گزینی» و «نخبه‌گماری» فعالیت می‌کند. بنابراین بنیاد ملی نخبگان «عضو» ندارد، بلکه رویکرد بنیاد شناسایی «اجتماعات نخبگانی» از طریق رصد رفتار و فعالیت‌های نخبگانی آنان در تمامی حوزه‌ها است.
ستاری ادامه داد: در حال حاضر در بنیاد ملی نخبگان یک بانک اطلاعاتی حدود ۷۰ هزار نفری از سال ۸۶ یعنی حدود ۱۴ سالی که این بنیاد فعال شد، جمع آوری شده است. در این سال ها حدود ۷۰ هزار نفر از امکانات بنیاد ملی نخبگان استفاده کرده اند.
وی یادآور شد: تسهیلات بنیاد به واسطه سوابق فعالیت های نخبگانی هر فرد شامل سوابق آموزشی، پژوهشی، افتخارات و سایر فعالیت های فرهنگی و اجتماعی به وی اعطا می شود. لذا گواهی یا معرفی نامه به برگزیدگان مبنی بر نخبگی آنها داده نمی شود. برگزیدگان صرفا از تسهیلات مربوط به هر شیوه نامه در بنیاد ملی نخبگان بهره مند می شوند.
معاون علمی و فناوری رییس جمهور تاکید کرد: امکانات بنیاد همواره در اختیار دانش آموزان مستعد، دانشجویان مستعد، دانش آموختگان برتر دانشگاهی، مخترعان برگزیده، برگزیدگان حوزوی کشور و برگزیدگان حوزه های تخصصی قرار می گیرد؛ به طوری که در بخش دانش آموختگان برتر دانشگاهی تسهیلات خدمت نظام وظیفه تخصصی، برای دانش آموختگان دانشگاهی و حوزوی طرح شهید صیاد شیرازی، ایجاد تسهیلات کسب و کار دانش بنیان طرح شهید رضوی، تسهیلات دوره پسا دکتری طرح شهید دکتر چمران دیده شده است.
ستاری یادآور شد: در حال حاضر از ظرفیت نخبگان کشور در شرکت های دانش بنیان یا دانشگاه ها به عنوان هیات علمی استفاده می شود اما اخیرا مسیر دیگری توسط دولت سیزدهم برای استفاده از ظرفیت نخبگانی کشور باز شده و آن جذب در سازمان های دولتی است.
وی خاطرنشان کرد: آیین نامه جذب نخبگان در سازمان های دولتی از سوی دولت ابلاغ شده و ۲ تا سه ماه آینده این آیین نامه اجرایی می شود. این اقدام مسیری جدید برای استفاده از ظرفیت افرادی است که در سیستم بنیاد ملی نخبگان هستند و موجب کاهش مهاجرت افراد نخبه می شود.