موضوع ساخت پتروشیمی میانکاله یکی از مباحث داغ روز میان مدیران اجرایی و متخصصان کشور است که در یک ماه گذشته واکنش‌های زیادی را در فضای مطبوعاتی و شبکه‌های اجتماعی به راه انداخته است. از واکنش هنرمندان تا استادان دانشگاه‌ها و تشکیل کارزار جمع‌آوری امضا برای مخالفت با ساخت این پروژه عظیم تا دستور سید ابراهیم رئیسی و ورود مستقیم قوه قضاییه و دادستانی برای توقف آن، همگی نشان از اهمیت بالای این موضوع و فعال شدن جامعه مدنی است.
نکته جالب توجه نیز واکنش جالب «سید محمود حسینی‌پور» استاندار استان مازندران و «سید عربعلی جباری» امام جمعه بهشهر در حمایت از ساخت این پروژه عظیم، آن هم با وجود دستور توقف از سوی بالاترین مقام اجرایی و قضایی و زیرسوال بردن خواست جامعه مدنی است.
در یک نگاه کلی‌تر می‌توان گفت این رخداد به نوعی کشمکش بر سر «توسعه» کشور از دریچه‌های مختلف است که اگر هر چه سریع‌تر در رابطه با آن تمهیداتی اندیشیده نشود، می‌تواند به تضاد جدی میان جامعه مدنی و حکومت بدل شود که عوارض بسیار ناخوشایندی برای کلیت جامعه دارد.
توسعه و مدیرانی با رویکرد ۵۰ سال پیش
کانون اختلاف در بین مدیران موافق و منتقدان مخالف احداث پتروشیمی میانکاله درست از همین رویکرد توسعه نشات می‌گیرد. همواره سه پارادایم «نوسازی»، «وابستگی» و «نئولیبرال» وجود دارد که نقاط ضعف هر سه پارادایم «بی‌توجهی به دولت» و «سیاست در جهان سوم» بیان می‌شود. در این مطالعه‌ها، «تفاوت در وضعیت کشورهای کمتر توسعه‌یافته را، افزون بر عوامل دیگر، می‌توان به مساله دولت، توانایی‌های آن برای ایجاد دگرگونی و رابطه‌اش با جامعه مرتبط ساخت و این بدان معناست که نقش سیاست در این پیچیدگی‌ها (عوامل اجتماعی، اقتصادی و...) مورد توجه قرار می‌گیرد»(۱).
اما به‌طور کلی در نیم قرن گذشته دو نوع الگوی مسلط توسعه وجود داشته: نخست الگویی که با رویکرد سوسیالیستی و شعار عدالت اجتماعی و تأمین نیازهای اساسی شناخته می‌شود(۱۹۴۵-۱۹۷۰) و دوم الگوهایی که ذیل عنوان سرمایه‌داری با شعار افزایش سطح رفاه قرار دارند(دهه ۱۹۹۰). رویکرد سوسیالیسم اولویت را به کار داده و رویکرد سرمایه‌داری، اصالت را به سرمایه داده است.
چون الگوهای سوسیالیستی و سرمایه‌داری توسعه، توسعه قابل قبول و پایداری ایجاد نمی‌کند و آینده زمین و نسل آتی را به مخاطره می‌اندازد؛ لذا باید توسعه پایداری شکل بگیرد که در راستای سه قلمرو: «حفظ کره زمین، منافع نسل‌های آینده و ملاحظات زیست‌محیطی» باشد.اما همزمان با این نگرش‌ها، بحث جهانی شدن و سپس نگرش «توسعه پایدار» نیز از ۱۹۸۵ مطرح شده و ناظر بر این بوده است که چون الگوهای سوسیالیستی و سرمایه‌داری توسعه، توسعه قابل قبول و پایداری ایجاد نمی‌کند و آینده زمین و نسل آتی را به مخاطره می‌اندازد؛ لذا باید توسعه پایداری شکل بگیرد که در راستای سه قلمرو: «حفظ کره زمین، منافع نسل‌های آینده و ملاحظات زیست‌محیطی» باشد.
به گفته «محمد خوش‌چهره» اقتصاددان و استاد دانشگاه، در گفتمان‌های جدید توسعه دو رویکرد «گفتمان توسعه اخلاق محور» و «گفتمان مخالفت با جهانی‌سازی» هم مطرح هستند. در گفتمان توسعه اخلاق‌محور، وضعیت مطلوب هنگامی ایجاد می‌شود که «اخلاق، حاکم بر اقتصاد» باشد و عدم آن باعث اختلاف می‌شود. چنانچه مشکلات زیست‌محیطی با رویکرد به حداکثر رساندن «منفعت»، محیط زیست را به خطر می‌اندازد. توسعه اخلاق‌محور، زمینه را برای مباحثی مانند «توسعه دین‌محور» هم باز می‌کند.
طرفداران گفتمان دوم معتقدند قواعد اقتصاد جهانی به‌گونه‌ای طراحی شده که بستر رشد و توسعه را از کشورهای توسعه‌نیافته و یا در حال توسعه سلب می‌کند و لذا باید این قواعد را برهم زد. اقتصاد جهانی، نابرابر و ناعادلانه است و قواعد آن باعث گسترش فاصله بین کشورهای فقیر و غنی می‌شود. این نظریه‌ها را برخی سیاستمداران برجسته جهانی هم پذیرفته و بر بازبینی اقتصاد جهانی تأکید کرده‌اند.(۱)
با تامل در مباحث توسعه می‌توان دریافت مدیران استانداری که با رویکرد تامین نیازهای اساسی مانند ایجاد اشتغال و ... و بدون در نظر داشتن ملاحظه‌های زیست محیطی و اخلاقی، به خود اجازه بهره‌برداری بی‌رویه از طبیعت را داده و گفته منتقدان را به «بی‌تخصصی» و یا «دشمنان نظام و عامل امپریالیسم» مربوط می‌کنند، رویکردهای توسعه مربوط به ۵۰ سال پیش را با خود یدک می‌کشند!
این رویکردها بیشتر شبیه رویکردهای سوسیالیستی است که نقاط ضعف و اشتباه منطق آن، سال‌ها پیش توسط متفکران بزرگی چون «آیت‌الله مکارم شیرازی» در کتاب «فیلسوف‌نماها» به خوبی مشخص شده است(۲).
زمانی‌که اخلاق بر اقتصاد حاکم نباشد، دیگر هیچ اصلی برای تامین نیازهای انسانی مورد توجه نبوده، محیط زیست و نسل‌های آتی ملزم به نابودی برای دستیابی به کسب سود هستند. این در حالیست که در مباحث دینی و اخلاقی اسلام بارها بر اهمیت محیط زیست و حفظ آن برای نسل‌های آتی تاکید شده است.
در واقع ساخت پتروشیمی میانکاله به دلیل آسیب‌های زیادی که به محیط زیست وارد می‌کند ناشی از رویکردهای بسیار سطحی سوسیالیستی و متعلق به بیش از ۵۰ سال پیش بوده که ضدیت این رویکردها با مباحث اسلام، بارها توسط متفکران اسلامی اثبات شده است.
تاثیر مثبت میانکاله بر زندگی انسان قابل انکار نیست
میانکاله به لحاظ سطح‌بندی محیط‌زیست، جزو «ذخایر زیست‌کره» محسوب می‌شود که بالاترین سطح حفاظتی است. زیست کره مکان‌های یادگیری برای «توسعه پایدار» هستند که راه‌حل‌های سازگار با حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار آن را ترویج می‌دهد.
در حال حاضر ۷۱۴ ذخیره‌گاه زیست‌کره در ۱۲۹ کشور جهان از جمله ۲۱ مکان فرامرزی وجود دارد که به شبکه جهانی ذخایر زیست‌کره تعلق دارند و زندگی ۲۵۰ میلیون نفر تحت تأثیر این مناطق قرار دارد.
ذخایر زیست‌کره شامل اکوسیستم‌های زمینی، دریایی و ساحلی است. هر سایت راه‌حل‌های سازگار با حفاظت از تنوع زیستی و استفاده پایدار آن را ارائه می‌دهد.(۳) وجه تمایز ذخیره‌گاه‌های زیست‌کره از دیگر طبقات حفاظت‌شده، نیز روش برنامه‌ریزی و مدیریت مناسب آن‌هاست که بر پایه استفاده‌های چندمنظوره و سپردن نقش اساسی و سازنده به جوامع محلی استوار است. در این برنامه‌ریزی‌ها، توجه به ارتباط متقابل انسان و منابع طبیعی و استفاده پایدار، زمینه حفاظت و حمایت از منابع ژنتیکی گیاهی و جانوری، پژوهش، نظارت و کنترل پیوسته زیست‌محیطی را فراهم می‌آورد.
این نوع از توسعه مورد نظر یونسکو، مردم‌محور است؛ به این معنا که نه فقط باید از آب و خاک محافظت کرد، بلکه باید محور حفاظت را جزوی از فرهنگ و آداب و رسوم مردم جوامع محلی دانست و از آن صیانت کرد تا ضمن جلوگیری از تخریب تنوع زیستی، از تنوع فرهنگی و میراث جامعه بشری نیز صیانت شود.(۴)
ذخیره گاه زیست کره میانکاله نخستین تالاب ایران است که توسط یونسکو ثبت جهانی شد. نزدیک به نیمی از خاویار ایران(مرغوب‌ترین خاویار جهان) از آب‌های این منطقه صید می‌شود. میانکاله محل زندگی زمستانی انواع پرندگان آبزی و کنار آبزی، ماهیان خزری، پستانداران و گیاهان است که نقش مهمی در حفظ و تداوم ذخایر دریای خزر و به طور کلی اکوسیستم استان مازندران و گرگان دارد.
با ساخت پتروشیمی در این ناحیه و آلودگی اجتناب‌ناپذیر آن، نه تنها منابع طبیعی بلکه امکان حیات برای بخش زیادی از مردم و ساکنان سه استان شمالی و حتی استان‌های همجوار از میان می‌رود.این درحالیست که با ساخت پتروشیمی در این ناحیه و آلودگی اجتناب‌ناپذیر آن، نه تنها منابع طبیعی بلکه امکان حیات برای بخش زیادی از مردم و ساکنان سه استان شمالی و حتی استان‌های همجوار از میان می‌رود.
تجربه ساخت پتروشیمی و پالایشگاه در مناطقی از ایران مانند «جزیره قشم» که آلودگی آن یکی از مقاوم‌ترین گیاهان جهان به نام «کهور پاکستانی» را از بین برده(۵) نشان می‌دهد احداث چنین مجتمعی در یک زیست‌کره ارزشمند می‌تواند چه فاجعه‌ای به بار بیاورد.
با این حال مشخص نیست دلیل این همه تلاش و پیگیری برای ساخت پتروشیمی میانکاله از کجا نشات می‌گیرد که مسئولان حاضرند با وجود این آسیب‌ها، همچنان به ساخت آن تاکید جدی داشته باشند.
منابع:
http://sspp.iranjournals.ir/article_۹۱۳.html
https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=۳&lid=۰&mid=۶۱۸۲۶
"What are Biosphere Reserves?". UNESCO. ۲۰۱۹-۱۰-۰۹. Archived from the original on ۳۱ October ۲۰۲۰. Retrieved ۲۰۲۰-۱۲-۲۰
https://www.irna.ir/news/۸۴۷۱۴۰۳۰