مرکز پژوهش‌های شیمی و مهندسی شیمی ایران با هدف فراهم آوردن امکانات پژوهشی بنیادی، کاربردی و آموزشی در تمام زمینه‌های شیمی و مهندسی شیمی و پرورش استعدادها و خلاقیت موجود در کشور و بهره‌گیری از ذخائر عظیم نفت، گاز، معادن، فلزات، گیاهان دارویی و نیز فراهم آوردن تمهیدات برای تولید نیمه‌صنعتی بر اساس تصمیم جلسه مورخ ۶۸/۵/۷ شورای گسترش آموزش عالی تاسیس و در اردیبهشت ۸۶ به پژوهشگاه ارتقا یافت.
این پژوهشگاه در فضایی حدود ۱۶ هکتاری در اراضی چیتگر و در جوار دیگر پژوهشگاه‌های زیرنظر وزارت علوم قرار دارد و شامل چهار پژوهشکده فناوری پاک، پژوهشکده مهندسی شیمی و نفت، پژوهشکده فناوری های نوین و پژوهشکده توسعه فرآیندهای شیمیایی و مرکز رشد است.
دکتر سیدمحمد بلورچیان، عضو پیوسته فرهنگستان علوم و چهره ماندگار علم شیمی که به نوعی بنیانگذار این پژوهشگاه نیز به شمار می آید از بدو تاسیس ریاست این پژوهشگاه را تا سال ۱۳۸۶ برعهده داشت. دکتر احمد شعبانی (دانش‌آموخته رشته شیمی آلی از دانشگاه تربیت مدرس در مقطع دکتری) رییس دانشگاه شهید بهشتی (۱۳۸۶ تا ۱۳۹۱) و استاد دانشکده علوم شیمی و نفت این دانشگاه نیز اخیرا به عنوان جایگزین دکتر محمدرضا امیدخواه و به ریاست این پژوهشگاه منصوب شد.
با وی در مورد توسعه اقتصاد دانش‌بنیان و نقش پژوهشگاه‌ها به ویژه پژوهشگاه شیمی در این امر، وضعیت بودجه پژوهش در نظام بودجه سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، چرایی محسوس نبودن نتیجه تحقیقات پژوهشگاه ها و دیگر مراکز تحقیقاتی در زندگی روزمره مردم و اولویت های کاری پژوهشگاه صحبت کرده‌ایم که در دو بخش می‌خوانید:
سوال: پژوهشگاه‌ها به طور کلی و پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی چه نقشی می‌توانند در تحقق شعار سال ایفا کنند؟
امکانات و تجهیزاتی که در این پژوهشگاه و پژوهشگاه‌های مشابه مثل پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی وجود دارد بسیار فراتر از تجهیزات پژوهشی دانشگاه‌ها است و احداث چنین پژوهشگاه شیمی و مهندسی شیمی و پژوهشگاه‌های مشابه آن امروز به دلیل مسائل مالی و تجهیزات پیشرفته موجود در این پژوهشگاه‌ها بسیار دشوار است. بنابراین از این امکانات و سرمایه ملی باید به خوبی، به طور بهینه و در راستای تحقق شعار سال استفاده شود.
نکته دوم اینکه پژوهشگاه‌ها از نیروی انسانی بسیار توانمند برخوردارند در حالی که تامین و جذب نیروی انسانی شاخص در مراکز علمی کار دشواری است. از همه مهمتر تخصصی بودن پژوهشگاه در حوزه شیمی و مهندسی شیمی و تمرکز اعضای هیات علمی مهندسی شیمی و شیمی در کنار هم در راستای تکمیل چرخه تولید دانش فنی تا پایلوت و تولید صنعتی از معدود مواردی در کشور است که دو تخصص شیمی و مهندسی شیمی در کنار هم هستند. بنابراین پژوهشگاه از توانمندی لازم برای دستیابی به پیشرفته ترین دانش و فناوری در حوزه صنایع دارویی و شیمیایی برخوردار است.
بیانات مقام معظم رهبری مبنی بر تولید؛ دانش بنیان، اشتغال‌آفرین و «تولید دانش‌وفناوری‌بنیان» و «اشتغال‌آفرینی» در سال ۱۴۰۱، کلیدواژه‌های امروز جهان در تولید ثروت دانش بنیان است و قطعا یکی از عناصر اصلی در عملیاتی کردن فرمایشات رهبری، مراکز علمی و پژوهشگاه‌ها هستند.
اشتغال دانش‌بنیان بر سه رکن استوار است؛ مراکز علمی، دولت و جامعه
به عنوان نمونه، گردش مالی جهانی دارو بیش از ۱۳۰۰ میلیارد دلار و تولید دارو و تجارت در صنعت دارو کاملا دانش بنیان است. یا اینکه تجارت در حوزه صنایع شیمیایی رتبه دوم جهان را دارد و بالغ بر ۷۰۰ هزار ترکیب شیمیایی با گردش مالی بالغ بر چهار هزار میلیارد دلار در صنایع مختلف به اشکال مختلف تولید و استفاده می شود. همه آنها دانش بنیان و در حوزه کاری پژوهشگاه ها هستند. بنابراین دستیابی به فرمان رهبری فرصت شایسته ای برای مراکز علم، دانش و فناوری است و این پژوهشگاه نیز به عنوان تخصصی ترین در حوزه صنایع شیمیایی می تواند نقش بسیار برجسته ای در دستیابی به آنها داشته باشد.
البته موفقیت در حوزه تولید و اشتغال دانش بنیان بر سه محور و رکن اصلی استوار است؛ دانشگاه و پژوهشگاه به عنوان تولیدکننده دانش، فناوری و پیشران در حوزه تولید دانش و فناوری، دولت به عنوان سیاست گذار و مجری قانون در حوزه سرمایه گذاری برای تولیدات دانش‌وفناوری‌بنیان و از همه مهمتر صنعت و جامعه اعم از شرکت‌های دولتی و خصوصی که به عنوان استفاده کننده و سرمایه‌گذار تلقی می‌شوند. اگر از این سه رکن، یکی خیلی برجسته باشد ولی دو عضو دیگر عملکرد و وظایف خود را به درستی انجام ندهند، نتیجه چندان موفقیت‌آمیز نخواهد بود.
دولت قوانین مرتبط با سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را اجرا کند
انتظار می‌رود دولت ها قوانین مصرح و مصوب از هزینه‌کرد سهم پژوهش از تولید ناخالص ملی را بر اساس اسناد بالادستی همچنین الزام به هزینه‌کرد اعتبارات پژوهشی مندرج در ماده ۵۶ قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، بندهای "و" و "د" تبصره "۹" قانون بودجه ۱۴۰۰ را در راستای حمایت از پژوهش و فناوری، اجرایی و عملیاتی کند تا گام های موثرتری در همه حوزه های تولیدی دانش بنیان از جمله صنایع شیمیایی و دارویی فراهم شود. اگر مراکز پژوهشی، دولت و صنعت به طور همگرا و در چارچوب وظایف و قوانین مصوب فعلی عمل کنند، قطعا موفقیت های بسیار بزرگی در تحقق فرمان و شعار سال به دست خواهد آمد.
همچنین در برنامه پنجم پیش بینی شده سهم پژوهش سه درصد از تولید ناخالص ملی و در برنامه ششم سهم پژوهش یک و نیم درصد از تولید ناخالص داخلی باشد که عملی نشده است. در سال ۱۴۰۰ سهم پژوهش ۳۲ صدم درصد بوده است. دولت ها به سرمایه گذاری در حوزه تولید ثروت دانش بنیان که مبتنی بر پژوهش است، چندان توجه نکرده اند. قوانین بسیار خوبی داریم و نیازی به وضع قانون جدید نیست و امیدواریم با تاکیدات مقام معظم رهبری، دانشگاه ها و پژوهشگاه ها، صنعت و دولت به وظایف خود شایسته تر عمل کنند. دولت باید در چارچوب قوانین مصوب صنعت را موظف کند در دانشگاه ها و پژوهشگاه ها سرمایه گذاری کند تا تولید دانش بنیان شکل بگیرد.
آیا مراکز علمی در همراه کردن دو نهاد دولت و صنعت با دانشگاه و پژوهشگاه کوتاهی کرده‌اند؟
آنها تلاش می‌کنند، برای نمونه ما در کمتر از یک ماه اخیر چند مکاتبه با وزارت خانه‌های مختلف از قبیل کشاورزی، برخی واحدهای تابعه وزارت نفت و سندیکاهای داروسازن و سموم کشاورزی و غیره مبنی بر درخواست اعلام نیازهای آنها در حوزه صنایع شیمیایی انجام داده ایم. همچنین از وزارت جهاد کشاورزی درخواست شده است در خصوص ۴۰۰ قلم از سموم مورد نیاز که ۹۸ درصد آنها وارداتی است، اولویت های خودشان را برای تولید به ما اعلام کنند. مثلا ۱۰ قلم از سموم پرمصرف را که اولویت‌دار، معرفی کنند تا پژوهشگاه دانش فنی تولید آنها را تدوین کند. گردش مالی سموم و کود کشاورزی در جهان حدود ۳۵۰ میلیارد دلار است و ایران با توجه به سهم جمعیتی باید سه و نیم میلیارد دلار در صادرات سموم سهم داشته باشد، اما بالغ بر ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلیون دلار برای واردات سموم ارز خارج می‌شود.
آمار متناقض وزارت بهداشت و مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد تولید مواد اولیه دارویی در ایران
وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی اعلام می کند ۹۷ درصد مواد اولیه یا موثره دارویی تولید داخل است. در حالی که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در ایران ۱۵۰۰ قلم مواد اولیه یا موثره دارویی مصرف می‌شود که فقط ۲۰۰ یا به قولی ۴۰۰ قلم از آنها تولید داخل است. اخیرا نامه ای از پژوهشگاه به سندیکای داروسازان ارسال شده که اقلام اولویت‌دار را برای تولید اعلام کنند تا پژوهشگاه برای تولید آنها برنامه ریزی کند.
در حوزه دارو مشکلات ساختاری نیز وجود دارد. تولید دانش فنی مواد موثره و مواد اولیه دارویی عمدتا توسط شیمی‌دان‌ها و مهندسان شیمی صورت می گیرد که در وزارت علوم هستند اما متولی صنعت دارو وزارت بهداشت است.
از دیگر نمونه‌های مشکلات ساختاری این است که همکاران من در پژوهشگاه در دوران کرونا واحد تولید اتانول یا الکل سفید ۷۰ درصد را به عنوان ضدعفونی کننده احداث و راه اندازی کردند. با توجه به اینکه قیمت الکل با خلوص بالاتر بسیار بالاست هنوز موفق به اخذ مجوز برای تولید الکل با خلوص ۹۹ درصد مورد استفاده در آزمایشگاه ها نشدند. گردش مالی صنعت دارو و تجهیزات پزشکی در ایران حدود ۲۰ میلیارد دلار تخمین زده می شود و وزارت بهداشت متولی حوزه دارو و تجهیزات پزشکی است.
صنعت ایران سرمایه‌گذاری در بورس را به سرمایه‌گذاری دانش‌بنیان ترجیح می‌دهد
پرسش مهم این است چند درصد از این گردش مالی در تولید دانش بنیان مواد اولیه و موثره دارو هزینه می شود؟ بر اساس گزارش رسمی یکی از شرکت‌های دارویی در سال ۲۰۱۴ میلادی از مشارکت در بورس حدود ۷۰۰ میلیون دلار سود برده است؛ این یعنی صنعت ایران سرمایه گذاری در بورس را بر سرمایه گذاری در تولید دانش بنیان ترجیح می دهد.
برای تولید دانش فنی سرمایه و منابع مالی لازم است و در شرایط فعلی بودجه پژوهشگاه فقط هزینه‌های جاری و حقوق اعضای هیات علمی و کارکنان را تامین می‌کند. به طوری که برای تولید دانش فنی باید حداقل واحد پایلوت طراحی و ساخته شود تا ماده ای تولید شود. متاسفانه جامعه و صنعت عادت ندارد یا نمی خواهند به سمت و سوی پژوهشگاه ها و دانشگاه ها بروند و برای تحقیق، پژوهش و تولید دانش فنی سرمایه گذاری کنند. گرچه همین الان در پژوهشگاه چند پروژه در حال اجراست که سرمایه گذار آنها برون دانشگاهی و صنایع است اما این فقط حدود ۲۵ درصد از ظرفیت پژوهشگاه را به خود اختصاص داده و فاصله با نقطه مطلوب بسیار زیاد است.
انتظار می رود ماموریت اصلی پژوهشگاه های شیمی و مهندسی شیمی و پلیمر و پتروشیمی در راستای نیازهای صنعت نفت باشد. با توجه به اینکه بودجه دولتی پژوهشگاه ها فقط کفاف هزینه های کارکنان و جاری را می‌دهد، پیشنهاد می شود وزارت نفت ردیف بودجه ای را برای این پژوهشگاه ها در راستای نیازهای خود اختصاص دهد.
البته دانشگاه ها و پژوهشگاه ها با بودجه های اختصاصی فعلی در حوزه کاری خود عملکرد نسبتا قابل قبولی در تربیت کیفی دانشجویان، تولید دانش و دانش فنی دارند اما با سرمایه گذاری صنایع در چاچوب قوانین مصوب که دولت ها موظف اند بر اجرای این قوانین اشراف و تاکید داشته باشند، وضعیت فعلی به شدت بهبود و ارتقا خواهد یافت. بنابراین دولت می تواند با تاکید بر اجرایی شدن قوانین مصوب در حوزه ارتباط صنعت و دانشگاه دو نهاد دانشگاه و صنعت را همراه کند.
سوال: با وجود این عملکرد مثبت چرا دستاوردهای پژوهشگاه‌ها تاثیر محسوسی در زندگی مردم نداشته است؟
در حوزه هایی که سرمایه گذاری شده موفقیت های بسیار خوبی به دست آمده است. مثلا در حوزه های دفاعی یا علوم و فنون هسته ای. دانش فنی آنها با مشارکت فارغ التحصیل ها و اساتید دانشگاه های کشور در این زمینه ها فراهم شده است. لذا سرمایه گذاری در دستیابی به دانش فنی در هر حوزه ای از ملزومات است. در ضمن این فرض درستی نیست که دستاوردهای پژوهشگاه ها در زندگی مردم تاثیر ندارد و برای اثبات این مهم کافی است دانش آموختگان دانشگاهی و پژوهشگاهی در حوزه های خدماتی و تولیدات دانش بنیان در کشور نادیده گرفته شوند، در این صورت خواهید دید ده ها سال به عقب بر خواهیم گشت.
پایان بخش اول