به گزارش ایرنا، به دلیل آنکه بخش قابل توجهی از زعفران ایران به صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود، هنوز هیچ آمار معتبر و رسمی از چرخش مالی زعفران در دست نیست، اما مدیر شعبه کارگزاری بورس تربت‌حیدریه، میزان زعفران معامله شده تنها در این بورس را در سال گذشته ۱۱۲ هزار و ۵۲۵ کیلوگرم به ارزش ۲۹ هزار میلیارد و ۷۴ میلیون و ۱۶۱ هزار ریال عنوان می‌کند.
خاستگاه اولیه زعفران
هرچند اکنون تربت‌حیدریه خود را پرچمدار تولید زعفران در ایران می‌داند و آمارها نیز گواه بر این مدعا است، اما واقعیت آن است که خاستگاه اولیه زعفران مزارع قاینات و بیرجند در خراسان جنوبی است اما به تدریج و از نیم قرن قبل بلایی به نام "خشکسالی" چنان گریبان کشاورزان خطه جنوب خراسان را گرفت که آرام‌آرام مسیر کشت این محصول به سمت مزارع شمالی‌تر خراسان در تربت‌حیدریه، زاوه و مه‌ولات حرکت کرد.
بنا بر اطلاعات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی، متوسط سطح زیر کشت زعفران در این استان بیش از ۱۷ هزار هکتار با برداشت بیش از ۷۰ تن زعفران خشک در سال است و این در حالی است که اکنون تنها تربت‌حیدریه هشت هزار و ۷۶۵ هکتار از مجموع ۹۰ هزار هکتار کشتزارهای زعفران خراسان رضوی را در خود دارد و میانگین تولید این محصول در این شهرستان چهار کیلوگرم در هر هکتار و در مجموع حدود ۳۶ تن زعفران در سال است.
همچنین اکنون به ازای هر هکتار زمین زعفران، ۲۲۰ نفر روز در این شهرستان مشغول به کار هستند و از این رهگذر در مجموع ۷۰ هزار نفر اشتغال مستقیم و ۲ تا سه برابر این رقم، اشتغال غیرمستقیم به دست می‌آید.
اما دست اندرکاران حوزه زعفران چه در دوران طلایی تولید آن در خراسان جنوبی و چه در دوران کنونی در خراسان رضوی، متاسفانه نخواسته و یا نتوانسته‌اند در زمینه "رعایت بهداشت تولید و فراوری زعفران"، "کنترل صادرات پیاز و مزارع زیرکشت این محصول" و یا "صادرات زعفران خشک با یک برند واحد ملی" قوانین قاطع و لازم‌الاجرایی وضع کنند.
نتیجه این وضعیت نابسامان و تعلل‌های مدیریتی آن شده است که امروز خط سیر تولید زعفران از مزارع قاینات و بیرجند به تربت‌حیدریه و زاوه کوچ کرده و یقینا در ادامه، برای یافتن قطره‌ای آب به نواحی شمال خراسان رضوی و خراسان شمالی و شاید دیگر استان‌های کشور انتقال خواهد یافت.
بازار در دست از ما بهتران
مدیرعامل شرکت زرین زعفران مشرق زمین شرق و امین بورس کالای کشور در حوزه زعفران در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: پارسال ۲ هزار و ۶۰۰ کیلوگرم زعفران به قیمت متوسط ۹۰۰ میلیارد ریال توسط این شرکت خریداری شد.
محمود انتظاری افزود: کار ما انبارداری است و مطابق استانداردهای مورد نظر انبار بورس کالای کشور و بر اساس میزان ظرفیت موجود، یعنی هشت تن زعفران دریافت، نگه‌داری و در نهایت هزینه انبارداری را، از مالک دریافت می‌کنیم.
وی گفت: مشکل کنونی ما، میزان پایین اعتماد مردم به بورس است که متاسفانه شرکت‌هایی وارد بورس شده‌اند که به واسطه فعالیت‌های جانبدارانه، در نحوه قیمت‌گذاری دخالت کرده و نبض بازار را، آن طور که خود می‌خواهند در اختیار گرفته‌اند.
این فعال اقتصادی با اشاره به هزینه بالایی که برای تامین زیرساخت، تجهیز انبار و تجهیزات آزمایشگاهی شرکت خود هزینه کرده است از آنچه که "افتادن بازار به دست از ما بهتران" خواند، انتقاد و اظهار کرد: حضور برخی شرکت‌های خاص در بورس موجب شده تا با دخالت برخی از یک سو کیفیت زعفران تنزل پیدا کند و از سوی دیگر قیمت‌ها را به دلخواه خود به صورت دروغین، بالا و پایین کنند، تا منافع آنان تامین شود.
انتظاری با بیان اینکه، نخستین بورس کالای زعفران جهان، سال ۱۳۹۵ در تربت‌حیدریه پا گرفته است، گفت: این بورس محصول کشاورزان را به صورت نقدی خریداری می کند که البته این امر نیازمند سرمایه زیاد و هماهنگی با بانک‌ها برای پرداخت بهای کالای تولیدی آنان است.
وی افزود: انتظار آن است که سود تسهیلات بانکی تعلق گرفته به کشاورزان پایین بیاید، زیرا سود ۱۸ درصدی کنونی با هزینه‌هایی که کشاورز می کند، به هیچ وجه مقرون به صرفه نیست و باید به رقمی بین پنج تا ۱۰ درصد تنزل یابد.
این کارشناس بورس زعفران با بیان اینکه میزان تولید زعفران در ایران سالانه افزون بر ۳۰۰ تن و گردش مالی بازار آن حدود ۴۰ هزار میلیارد ریال است، گفت: متاسفانه اراده‌ای برای ساماندهی بازار زعفران در کشور مشاهده نمی شود و با توجه به این وضعیت، بازار این کالا روی ثبات و آرامش به خود نخواهد دید.
امین بورس کالای کشور در حوزه زعفران ادامه داد: مشکل دیگر آن است که خروجی تصمیم مسوولان حوزه زعفران یکی نیست و عمده تصمیماتی که در این بخش گرفته می‌شود، جزیره ای است.
اقتصاد زعفران، نیازمند مدیریت بیشتر
مدیر شعبه کارگزاری بورس تربت‌حیدریه نیز در خصوص وضعیت اقتصادی بازار زعفران به خبرنگار ایرنا گفت: اکنون کار چند گروه شامل کشاورزان خرده مالک، کشاورزان عمده و واسطه ها و تجار ارتباط مستقیمی با حوزه زعفران دارد، که بیشترین تمرکز این افراد در خطه شرق کشور به ترتیب مربوط به شهرستان های تربت‌حیدریه، زاوه، تربت‌جام و قائن است.
جواد زبان‌ران افزود: گروه نخست که کشاورزان خرده مالک هستند و کمابیش از طریق کاشت و برداشت سنتی زعفران روزگار می گذرانند، از اقتصاد ضعیفی برخوردارند، کشاورز عمده تر که در سطوحی وسیع‌تر و با روش‌های نوین، به فعالیت در این عرصه می پردازند وضعیت اقتصادی بسیار مناسبی هم دارند و دسته سوم، که واسطه‌ها و تجار باشند، و عموما در شهرهای مشهد، تربت‌حیدریه، بیرجند و برخی دیگر از استان‌ها حضور دارند، علاوه بر ایران در کشورهای خارجی نظیر امارات متحده عربی و اسپانیا نیز دارای تشکیلات تجاری هستند.
وی گفت: هر سه گروه در یک نقطه با یکدیگر وجه اشتراک دارند و آن این که کسب درآمدشان وابسته به میزان و کیفیت تولید و صادرات زعفران است و نکته مهمتر این است که ایران، تنها کشوری نیست که به تولید و صدور زعفران می‌پردازد، بلکه در این عرصه رقیبان بسیار زیاد و قوی دارد، لذا اگر توان و قدرت مانور خود را در عرصه صادرات زعفران تقویت نکند، نمی تواند کنترل قیمت بازار جهانی در دست بگیرد.
لزوم توقف خام‌فروشی
یک تولیدکننده و صادرکننده زعفران و مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت زعفران در تربت‌حیدریه نیز به خبرنگار ایرنا گفت: خام‌فروشی زعفران عایدی چندانی نصیب کشور نمی کند و ضروری است این محصول به صورت فرآوری و بسته‌بندی شده و در قالب برندهای معتبر ایرانی صادر شود.
مسعود صباغ‌زاده در خصوص علت صدور زعفران خام افزود: حرکت از خام فروشی به سمت خرده فروشی و بسته‌بندی زعفران، نیازمند شکل گیری برخی زیرساخت‌ها است و در گام نخست باید برخی قوانین گمرکی صدور زعفران مورد بازنگری قرار گیرد که از جمله می‌توان به تعرفه‌های صادرات اشاره کرد، که چندان منطقی نیست و علاوه بر آن رفع تعهد ارزی صادرکنندگان باید اصلاح شود.
وی تصریح کرد: در بحث صادرات باید صادرکنندگان زعفران رتبه بندی شوند، یعنی بین صادرکننده‌ای که اصولی و منطبق با استانداردهای بین‌المللی کار کرده و با ایجاد برند، اشتغال‌زایی کرده و زعفران را به صورت بسته‌بندی شده صادر می‌کند، با صادرکننده‌ای که در یک محل غیر استاندارد زعفران فله ای را به صورت خام فروشی صادر می‌کند، باید تفاوت قایل شد.
این صادرکننده زعفران اظهار کرد: از سوی دیگر صادرکنندگانی که زعفران را به صورت بسته‌بندی شده صادر می‌کنند، باید مشوق‌های صادراتی به شکل‌های مختلف دریافت کنند تا واحدهای ضعیف‌تر نیز به همین سمت حرکت کنند.
صباغ‌زاده گفت: اکنون تربت‌حیدریه با داشتن ۳۰ هزار هکتار کشتزار، قطب جهانی تولید زعفران است، که باید از این پتانسیل بزرگ منطقه استفاده کرده و سیاست‌هایی را در منطقه اجرا کرد تا با استقرار شرکت‌های بسته‌بندی و فرآوری، این منطقه در کنار تولید زعفران، به قطب فرآوری و بسته‌بندی زعفران نیز تبدیل شود.
وی بیان داشت: این اقدام باعث می‌شود زنجیره تولید و فرآوری در یک جا متمرکز شود و ارتباط بین کشاورزان و صادرکنندگان نیز، مستقیم‌تر صورت گیرد.
این کارشناس اقتصاد زعفران همچنین گفت: حتی باید از روش‌های صنعتی برای پَرکَنی گل‌های زعفران استفاده کرد تا حدالامکان گل‌های زعفران برای استخراج پرچم گل، از منطقه تربت‌حیدریه خارج نشود و یا اگر قرار است برای گل پرکنی از ظرفیت شهرهای دیگر استفاده شود، زعفران خشک شده دوباره به منطقه بازگردد تا سطح بندی و بسته‌بندی در همین منطقه انجام شود.
صباغ‌زاده با بیان اینکه این منطقه می تواند در یک چشم‌انداز چند ساله، از قطب تولید به قطب فرآوری و بسته‌بندی زعفران برسد، افزود: اکنون برخی از شهرهای زعفران‌خیز، با سطح زیر کشت خیلی پایین به دنبال چنین برنامه هایی هستند، و چه بهتر که ما در قطب تولید زعفران کشور این کار را انجام دهیم.
این تولیدکننده زعفران در ادامه گفت: متاسفانه در چند سال اخیر قیمت زعفران به هیچ وجه نسبت به رشد قیمت محصولات دیگر، افزایش نداشته و همیشه رشد قیمت منفی بوده است، لذا کشاورزان و فرآوری کنندگان این محصول متحمل زیان زیادی شده‌اند.
صباغ‌زاده با بیان اینکه زعفران باید به قیمت جهانی خود برسد، افزود: در سال زراعی ۱۴۰۰ با تمهیداتی که صورت گرفت و نیز با توجه به کاهش چشمگیر تولید زعفران، قیمت زعفران افزایش پیدا کرد، اما باید توجه داشت که این افزایش قیمت باید تدریجی صورت گیرد، زیرا اگر افزایش قیمت ناگهانی باشد، با کاهش مصرف در دنیا مواجه خواهیم شد.
وی تصریح کرد: شرکت‌های خریدار زعفران ما در دیگر کشورها نیز، در صورت افزایش تدریجی قیمت این محصول، زده نشده و حتی از آن استقبال می‌کنند و ما رفته رفته می‌توانیم زعفران را به قیمت واقعی اش برسانیم، اما در صورت افزایش قیمت ناگهانی، کشاورزان سایر کشورها، که زمین مستعد کشت زعفران دارند، تشویق خواهند شد تا به کشت زعفران روی آوردند و این گریبان صنعت زعفران ایران را خواهد گرفت.
وی گفت: اکنون که در شرایط دشوار ناشی از تحریم ها قرار گرفته‌ایم و بیش از هر زمان دیگری به صادرات غیرنفتی نیاز داریم، دولت باید با اعمال سیاست‌های حمایتی از صادرات زعفران، نخست جلو افزایش بی‌رویه قاچاق زعفران را بگیرد و در گام بعدی به سمت فراوری صحیح و برندسازی زعفران حرکت کند.
صباغ‌زاده افزود: افزایش قاچاق زعفران اجازه نمی‌دهد سیاست تدریجی افزایش قیمت اجرایی شود و از طرفی در بحث رفع تعهدات ارزی به جای اینکه از صادرات حمایت شود، از واردات حمایت می‌شود که این لطمه زیادی به صادرات قانونی زعفران زده و باعث افزایش قاچاق زعفران می‌شود و در حقیقت دولت باید سیاستی را اعمال کند تا دیگر قاچاق زعفران برای کسی توجیه اقتصادی نداشته باشد.
مدیر آزمایشگاه کنترل کیفیت زعفران گفت: در حوزه تولید نیز می توان با اجرای شیوه‌های کشت نوین، ضمن کاهش ۵۰ درصدی مصرف آب، عملکرد زعفران را از چهار کیلوگرم در هر هکتار، به هشت تا ۱۲ کیلوگرم زعفران خشک رساند که این تولید بالا، موجب کاهش هزینه تولید شده و کشت زعفران برای رقبای خارجی را از توجیه می اندازد.
صباغ‌زاده تصریح کرد: ما می‌توانیم با اتخاذ سیاست‌های تشویقیِ باز برای سرمایه‌گذاران خارجی، بستری فراهم کنیم تا شرکت‌های بزرگ بسته‌بندی زعفران دنیا به سرمایه‌گذاری مشترک در ایران روی آورند که این امر می‌تواند علاوه بر ارزآوری و اشتغال‌زایی بالا، مدیریت قیمت زعفران در بازار جهانی را نصیب ما کند.
وی همچنین گفت: از سال ۲۰۲۰ قوانین اتحادیه اروپا در مورد بقایای سموم کشاورزی سختگیرانه‌تر شده است که این باید در سطح وسیع به کشاورزان ما اطلاع رسانی شود تا به هیچ وجه از علف‌کش شیمیایی استفاده نکنند و اگر مزارع زعفران نزدیک درختان میوه و یا مزارع گندم و چغندر است، سم‌پاشی محصولات دیگر بر مزارع زعفران اثر منفی نگذارد، زیرا چنین محصولاتی برای صدور به اروپا با مشکل مواجه خواهند شد.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت‌حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب مشهد قرار دارد.