فعالیت بانک اطلاعات هویت ژنتیک ایران به عنوان مجموعه‌ای علمی و مهم برای کشور است، نقش پزشکی قانونی در سال‌های اخیر به دلیل تنوع جرم و جنایت و نیاز به دیدگاه علمی برای رمزگشایی از جرم‌ها پررنگ‌تر شده به‌ویژه در حوزه بانک اطلاعات هویت ژنتیک، حضور در بحران‌های مختلف و کشف علمی جرائم در این خصوص از موضوعات مهم است.
پزشکی قانونی در صدد است که DNA افراد مجرم را به محض ورود به زندان اطلاعات آن را جمع آوری کند و نمونه های برجا مانده در صحنه جرم در آزمایشگاه های مورد تطبیق قرار می گیرد، بنابراین بانک اطلاعات هویت ژنتیک در کشف و پیشگیری از وقوع جرم موثر است و فعالیت بانک ژنتیک به کاهش بخشی از دغدغه‌ها در حوزه پیشگیری از جرایم کمک می کند.
دکتررضا رئوفیان رییس بانک هویت ژنتیک ایران درگفت و گویی با خبرنگار ایرنا در مورد فعالیت بانک هویت ژنتیک ایران و اولویت های آن، تهیه پروفایل ژنتیک، چگونگی نمونه برداری، مشاغل مشمول نمونه برداری ژنتیک در این بانک، هزینه های نمونه برداری و موقیعت ایران از نظر بانک ژنتیک توضیحاتی ارائه داد که در ادامه آمده است.
چگونگی راه اندازی بانک ژنتیک ایران
رییس بانک هویت ژنتیک ایران گفت : در راستای اجرای جزء یک بند (ز) ماده ۲۱۱ قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی با هدف تسهیل و ارتقاء کیفیت رسیدگی به پرونده ها، قوه قضائیه با همکاری سازمان پزشکی قانونی، دادستانی کل کشور و نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران مکلف به تهیه شناسنامه ژنتیکی از افراد با بهره گیری از نیروهای متخصص و روش ها و تجهیزات کارآمد شد.
رضا رئوفیان افزود: در سال ۱۳۹۲ دستورالعمل تشکیل بانک هویت ژنتیک ایران توسط ریاست وقت قوه قضائیه ابلاغ شد.
وی تاکید کرد: بانک ژنتیک به تشکیلاتی اطلاق می شود که به صورت کشوری و با هدف تعیین هویت، مشخصات فردی و نمونه های بیولوژیک انسانی افراد را دریافت کرده و پس از تبدیل به شناسه ژنتیکی به عنوان امضای بیولوژیک هر فرد در سامانه بانک ژنتیک ذخیره سازی و با نمونه های حاصل از صحنه جرم تعیین مطابقت می کند.
وی تصریح کرد :ارائه خدمات تخصصی ژنتیک در حوزه علوم قانونی در راستای کشف هویت مجرمان، افراد مجهول الهویه و انجام تحقیقات علمی و کاربردی از ویژگی های بانک ژنتیک است.
رئوفیان اعلام کرد: بانک هویت ژنتیک ایران بر اساس تکالیف قانونی و پیرو صدور دستورالعمل تشکیل بانک در سال ۱۳۹۲ با محوریت قوه قضائیه و در زیر مجموعه سازمان پزشکی قانونی کشور تشکیل شد، طبق دستورالعمل ابلاغی، ارکان بانک ژنتیک شامل هیات مدیره، رئیس هیات مدیره، رئیس بانک ژنتیک و تشکیلات اجرایی است.
وی تصریح کرد:در قدم اول با حضور کلیه سازمان ها و نهادهای دخیل در امر پیشگیری از وقوع جرم و مبارزه با جرائم، ۸۹ عنوان مجرمانه به عنوان دامنه شمول بانک ژنتیک تعیین و مورد تصویب هیات مدیره بانک ژنتیک قرار گرفت.
رئوفیان گفت : جمهوری اسلامی ایران جزء معدود کشورهایی است که با اتکا به توانمندی و دانش نیروهای متعهد و متخصص داخلی و با استفاده از نرم افزار بومی موفق به تشکیل و راه اندازی سامانه ملی بانک ژنتیک شده است.
در قدم اول با حضور کلیه سازمان ها و نهادهای دخیل در امر پیشگیری از وقوع جرم و مبارزه با جرائم، ۸۹ عنوان مجرمانه به عنوان دامنه شمول بانک ژنتیک تعیین و مورد تصویب هیات مدیره بانک ژنتیک قرار گرفت.
تهیه پروفایل ژنتیکی برای مجرمان خطرناک و جرایم تکرار شونده
رییس بانک هویت ژنتیک ایران گفت: از آنجایی که تهیه پروفایل ژنتیکی فرایندی پرهزینه است، مقرر شد که مجرمان خطرناک، سابقه دار و همچنین با جرایم تکرار شونده در اولویت برای تهیه پروفایل قرار بگیرند، بر اساس این دامنه جرایم، با همکاری سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی کشور، اخذ نمونه از محکومان حائز شرایط صورت پذیرفت.
وی ادامه داد: این اقدام با همکاری سازمان زندان ها ابتدا در تهران در سال ۱۳۹۵ و سپس در ۶ استان دیگر و بعد هم در سطح کشور پیاده سازی شد.
بیش از ۱۴۰هزار نمونه بیولوژیک از مجرمان خطرناک اخذ شده است
رئوفیان گفت: در حال حاضر بیش از ۱۴۰ هزار نمونه ژنتیک از مجرمان خطرناک اخذ شده است و از این تعداد ۲۵ هزار پروفایل ژنتیکی در سامانه ثبت شده و سایر نمونه ها در حال استحصال پروفایل ژنتیکی و ثبت نهایی در سامانه است و همچنین لازم به ذکر است این اطلاعات کاملا به صورت محرمانه در سامانه بانک ژنتیک ذخیره و نگهداری می شوند.
وی ادامه داد: در ابتدای تصویب برنامه پنجم توسعه پنج ساله جمهوری اسلامی ایران، سازمان پزشکی قانونی دارای پنج آزمایشگاه ژنتیک در استان های بزرگ مشتمل برتهران، اصفهان، فارس، مازنداران و خراسان رضوی بود، ولی در ادامه با هدف توسعه دامنه خدمات و افزایش توان عملیاتی، استان های سیستان و بلوچستان، خوزستان، کرمانشاه، آذربایجان شرقی و گیلان هم به این شبکه اضافه شدند.
وی تاکید کرد: پروفایل های ژنتیکی استحصال شده از نمونه های بیولوژیک اخذشده از مجرمان خطرناک پس از بارگذاری در سامانه بانک ژنتیک با نمونه هایی که از صحنه جرم جمع آوری می شود، مطابقت داده می شود و در صورت مشاهده مطابقت، موضوع برای شناسایی مجرم و دیگر موارد به مراجع قضایی ذیصلاح اطلاع داده می شود.
وی تصریح کرد: اطلاعات موجود در بانک ژنتیک شامل پروفایل مجرمان برحسب اولویت جرایم و همچنین پروفایل های کشف شده از صحنه وقوع جرم است و با تطبیق این دو می توان مشخص کرد چه کسی در چه صحنه ای مرتکب جرم و جنایت شده است و این رویه علمی نقش بسزایی را در کنترل و پیشگیری از جرایم و حل پرونده های قضایی ایفا می کند.
تعیین هویت و شناسایی متوفیان مجهول الهویه و ناشناس از طریق آزمایش ژنتیک
رئوفیان خاطرنشان کرد: یکی دیگر از دامنه های کاری در بانک ژنتیک و سامانه ثبت اطلاعات مربوط به آن تعیین هویت و شناسایی متوفیان مجهول الهویه و ناشناس از طریق آزمایش ژنتیک و تهیه پروفایل ژنتیکی منحصر به هر فرد است.
وی ادامه داد: افرادی هستند که به هر دلیلی فوت کرده اند و چه بسا امکان شناسایی آن ها با استفاده از مولفه های بیومتریک(ویژگی‌های بیولوژیکی هر فرد مانند اثر انگشت و خطوط کف دست) ظاهری نباشد و پلیس هم نتواند آن ها را شناسایی کند، از آن ها نمونه بیولوژیک برای تهیه پروفایل ژنتیکی اخذ می شود و سپس با نمونه اخذ شده با افرادی که به دنبال یافتن یا کشف هویت بستگان درگذشته یا گمشده خود هستند، مطابقت داده می شود و در صورت تطابق نمونه ها، هویت فرد متوفی مشخص و پس از طی شدن مراحل اداری، مراتب به مرجع استعلام کننده اعلام می شود و اگر هم نمونه ها تطابق نداشته باشد، پروفایل ژنتیکی جسد در سامانه بانک ژنتیک ذخیره و در دایره جستجو با پروفایل های ژنتیکی جدید الورود قرار می گیرد تا در آینده برای شناسایی و تعیین هویت متوفی استفاده شود.
یکی دیگر از دامنه های کاری در بانک ژنتیک و سامانه ثبت اطلاعات مربوط به آن تعیین هویت و شناسایی متوفیان مجهول الهویه و ناشناس از طریق آزمایش ژنتیک است.
در بانک ژنتیک اطلاعات ژنتیکی افراد دارای مشاغل پرخطر نیز ذخیره خواهد شد
رییس بانک هویت ژنتیک ایران گفت : دامنه دیگر فعالیت بانک ژنتیک مربوط به افراد دارای مشاغل پرخطراز جمله خبرنگاران، خلبانان و آتش نشانان است که براساس احتمال خطر با اولویت های شغلی پروفایل ژنتیکی آن ها تهیه و در سامانه ذخیره می شود.
وی افزود: داده های بانک ژنتیک در حال حاضر شامل اطلاعات مجرمان سابقه دار و خطرناک و نمونه های حاصل از صحنه جرم است و در مرحله بعد استحصال و ورود اطلاعات مربوط به افراد دارای مشاغل در معرض خطر مانند کادر پرواز، خبرنگاران و آتش نشانان نیز در دستور کار دارد.
وی اضافه کرد: زمانی که حادثه تلخ پلاسکو یا منا اتفاق افتاد به دلیل اینکه پروفایل ژنتیکی مرجع این افراد را در اختیار نداشتیم، مدت زمان بیشتری طول کشید تا آن ها شناسایی شوند.
رئوفیان ادامه داد: گاهی اجساد برخی افرادی که در حوادث جان خود را از دست می دهند به دلیل سوختگی یا هر دلیل دیگر قابل شناسایی نیست و نیاز به آزمایش ژنتیک دارد، در این موارد برای تشخیص هویت فرد متوفی علاوه بر جسد، از بستگان درجه یک وی نیز نمونه اخذ و از آن پروفایل استحصال می شود، در این صورت علاوه بر هزینه تست های مورد نیاز، مدت زمان طولانی تری لازم است تا شناسایی هویت افراد صورت پذیرد، این در صورتی است که اگر از قبل پروفایل ژنتیکی افراد با مشاغل در معرض خطر را در اختیار داشته باشیم به راحتی با گرفتن یک نمونه از متوفی و تطبیق با نمونه های ذخیره شده در سامانه و بدون نیاز به خانواده های افراد، کار شناسایی و تشخیص هویت انجام می شود.
تا کنون هیچ رسانه ای برای خبرنگاران تقاضای اخذ پروفایل ژنتیک نکرده است
رییس بانک هویت ژنتیک ایران در پاسخ به این سئوال که با توجه به خطر پذیری در حرفه خبرنگاری آیا تاکنون پروفایل ژنتیکی خبرنگاران تهیه شده است؟، گفت: چنان که گفته شد اولویت ما تا اینجا اخذ نمونه و استخراج پروفایل مجرمین بوده است و برای شروع مرحله بعدی، لازم است تا پایان این مرحله پیش برویم، اما در عین حال تا کنون هیچ رسانه ای برای خبرنگاران تقاضای تشکیل بانک مرجع نمونه های بیولوژیک و تهیه پروفایل ژنتیک نکرده است و برای اخذ پروفایل ژنتیک مشاغل پرخطر، دستگاه ها و ارگان های مورد نظر می بایست تقاضا داشته باشند و در این خصوص هم تفاهم نامه هایی منعقد شود، تا دامنه پوشش خبرنگاران و افراد متقاضی مشخص شود، اما اولویت ما در خصوص این گونه مشاغل برای مشاغلی است که ریسک خطر درآن ها بیشتر باشد.
برای اخذ پروفایل ژنتیک مشاغل پرخطر، دستگاه ها و ارگان های مورد نظر می بایست تقاضا داشته باشند و در این خصوص هم تفاهم نامه هایی منعقد شود. نحوه اخذ نمونه
وی درمورد اینکه نمونه ژنتیک چگونه از افراد برداشت می شود، گفت : از افراد زنده پروفایل ژنتیکی از طریق اخذ چند قطره خون و آزمایش های مورد نیاز بر روی آن استحصال می شود و از متوفیان هم از استخوان، دندان، انواع بافت و مو نمونه اخذ می شود.
رئوفیان ادامه داد: قرارگیری جسد متوفیان درشرایط متفاوت از نظر دمایی و رطوبت محیط، اسیدیته خاک و مدت زمان که از فوت متوفی گذشته باشد از عواملی هستند که در فرایند نمونه گیری از متوفیان مهم است و در مورد حوادثی مانند سقوط هواپیما که عموما اجساد سوخته هستند معمولا نمونه برداری از استخوان صورت گرفته و از DNA استخراج شده استحصال پرفایل صورت می گیرد.
وی تاکید کرد: اگر نمونه از خون برداشت شود جوابدهی و تهیه پروفیل حدود ۲۴ تا ۴۸ ساعت زمان لازم دارد ولی اگر نمونه گیری از استخوان باشد گاهی ممکن است به حدود ۲ ماه زمان برای اخذ پروفایل ژنتیکی نیاز باشد.
هزینه های اخذ نمونه ژنتیک
رییس بانک هویت ژنتیک ایران گفت: در حال حاضر در مورد نمونه های مجرمان از زمان برداشت نمونه، تا تهیه پروفایل ژنتیکی و مقایسه آن ها حدود یک و نیم میلیون تومان هزینه برای سازمان پزشکی قانونی دارد که از منابع سازمانی تامین می شود ولی در پرونده های قضایی که ارباب رجوع دارد، حسب دستورالعمل اجرایی ابلاغ شده به سازمان پزشکی قانونی تعرفه اخذ می شود که تقریبا سه چهارم آن توسط قوه قضائیه به عنوان یارانه در نظر گرفته شده و تنها یک چهام این هزینه پرداخت می شود که با توجه به ماهیت آزمایش ها، تحت پوشش شرکت های بیمه کننده قرار نمی گیرد.
موقعیت ایران از نظر بانک ژنتیک در جهان
وی خاطرنشان کرد: در حدود ۱۰ سال پیش که بانک ژنتیک در ایران راه اندازی شد در حدود ۶۰ کشور دارای بانک ژنتیکی بودند و در حال حاضر ۸۰ کشور دردنیا مجهز به بانک ژنتیک و یا در فرایند ایجاد آن هستند.
وی افزود: ایران جزء کشورهایی است که از لحاظ بهره گیری از نیروهای متخصصی بومی، اجرای فرآیند و طراحی نرم افزار لازم و پیاده سازی آن و همچنین تهیه و تولید کیت های مورد نیاز که توسط مرکز تحقیقات پزشکی قانونی انجام شده، مستقل بوده و به هیچ کشوری وابستگی ندارد.
رئوفیان ادامه داد: داشتن بانک ژنتیک یک امتیاز در کشور بوده و عملاً از لحاظ خروجی مورد انتظار بسیار خوب است، اما زمانی تاثیرگذاری این بانک بیشتر خواهد شد که جمع آوری اطلاعات درآن هدفمند باشد و از سویی هم دستگاه ها و نهادهای ذیربط در کشف علمی جرم با هماهنگی بیشتری عمل کنند تا با تجمیع پروفایل های ژنتیکی حاصل شده از نمونه های صحنه جرم و مقایسه با داده های موجود در بانک ژنتیک، مجرمین شناسایی و حق افراد ستمدیده ستانده و از اطاله دادرسی جلوگیری شود.
زمانی تاثیرگذاری این بانک بیشتر خواهد شد که جمع آوری اطلاعات درآن هدفمند باشد و از سویی هم دستگاه ها و نهادهای ذیربط در کشف علمی جرم با هماهنگی بیشتری عمل کنند. بزرگ ترین شبکه آزمایشگاهی ژنتیک کشور در اختیار پزشکی قانونی است
رییس بانک هویت ژنتیک ایران گفت: آزمایشگاه های ژنتیک از سال ۱۳۷۴ در سازمان پزشکی قانونی ایران ایجاد شد و از سال ۱۳۸۶ این آزمایشگاه ها به دستگاه های پیشرفته ژنتیک آنالایزر مجهز شد و هم اکنون این سازمان گسترده ترین شبکه آزمایشگاهی کشور در حوزه ژنتیک را در اختیار دارد.
وی افزود: آزمایشگاه های ژنتیک قانونی در ۱۰ استان کشور گسترده شده که فضایی بیش از ۳ هزار مترمربع با ۶۰ کارشناس آزمایشگاهی را در بر می گیرد.
رئوفیان با اشاره به اینکه سازمان پزشکی قانونی کشور با توجه به مأموریت های خاص آن، بازوی توانمند قوه قضاییه است، تصریح کرد: در آزمایشگاه های ژنتیک پزشکی قانونی سالانه ۱۵ تا ۲۰ هزار پروفایل ژنتیکی استحصال می شود که نمونه هایی از صحنه جرم، بقایای انسانی حوادث دسته جمعی، موضوع اتباع بیگانه، مهاجرین و ... را در بر می گیرد.
این کارشناس حوزه ژنتیک سازمان پزشکی قانونی تصریح کرد: ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی اش و قرار گرفتن در دالان مهاجرت، همواره پذیرای تعداد زیادی از مهاجرین و پناهندگان بوده به نحوی که ایران یکی از مهاجرپذیرترین کشورها در دنیا است.
رئوفیان همچنین با اشاره به موضوع تعیین هویت فرزندان حاصل از ازدواج مادران ایرانی با اتباع بیگانه که به عهده سازمان پزشکی قانونی کشور گذاشته شده است، ادامه داد: بیش از ۸۵ هزار فرزند حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیر ایرانی در کشور وجود دارد که متقاضی صدور شناسنامه هستند و پزشکی قانونی برای این امر مکلف به تأیید پروفایل ژنتیکی آنان است.