زنبورهای مخملی گرده افشان از راسته بال غشائیان (Hymenoptera) متعلق به خانواده زنبورهای گرده افشان، (Apoidea) حشراتی بسیار موفق هستند. همه زنبورهای گرده افشان در طول زندگی خود از شهد و گرده گیاهان تغذیه می کنند.
در اجتماع زنبورهای گرده افشان، ماده‌های بالغ مواد غذایی را برای نوزادان خود جمع می کنند، به طوری که نوزادانشان نیازی به تحرک نداشته باشند؛ چراکه این زنبورها در مرحله نوزادی یا لاروی شبیه کرم بوده و به طور کلی ضعیف، بی دفاع و دارای حرکت بسیار محدود هستند.
شیوه زندگی زنبورهای گرده افشان از جمله زنبورهای مخملی به صورت کُلُنی یا اجتماعی است. در سراسر محدوده انتشار زنبورهای گرده افشان به ویژه در منطقه معتدل در نیمکره شمالی، زنبورهای مخملی به عنوان گرده افشان های بومی روی محصولات زراعی و همچنین روی گیاهان وحشی بسیار فراوان هستند. به این ترتیب بسیاری از گیاهان برای گرده افشانی توسط زنبورهای مخملی، سازگار شده اند.
تحقیق در مورد چگونگی استفاده از زنبورهای مخملی به عنوان گرده افشان به حدود یک صد سال قبل برمی گردد. پرورش انبوه این زنبورها در دنیا دارای سابقه نسبتاً طولانی (حدود ۳۵ سال) است اما اطلاعات علمی و تجربی آن در اختیار شرکت های بزرگ تجاری است و کمتر منتشر شده است.
دستگاه تنفسی زنبورهای مخملی همانند سایر زنبورهاست ولی نکته قابل توجه در مورد این زنبورها مربوط به ورود و خروج هوا در هنگام پرواز از روزنه‌های تنفسی قفس‌سینه‌ای است که باعث ایجاد صدای وزوز یا به اصطلاح Buzzing در این زنبورها می‌شود. این عمل در افزایش قابلیت گرده‌افشانی نقش موثری دارد.
علیرضا منفرد مدیرعامل شرکت دانش بنیان زیست گرد افشان دنا در گفت و گو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا درباره پرورش این زنبورها در ایران گفت: ما پرورش دهنده زنبورهای گرده‌افشان گلخانه ای با نام زنبورهای مخملی در ایران هستیم. بدن این زنبورها پوشیده از موهای منشعب است و توانایی بالایی در انتقال دانه گرده دارند.
وی افزود: نکته مهم در زیست شناسی این زنبورها آن است که آنها برای تغذیه نوزادان و رشد آنها تنها از شهد و گرده گل‌های گیاهان استفاده می کنند و از طرفی باعث گرده‌افشانی و تولید بذر و میوه در گیاهان می‌شوند. این امر باعث می‌شود بسیاری از محصولات مرتعی، کشاورزی و گلخانه‌ای توسط این زنبورها گرده‌افشانی شوند.
منفرد ادامه داد: زنبورهای مخملی از سال ۱۹۶۹ در کشورهای بلژیک و هلند و پس از آن در برخی کشورهای اروپایی، آمریکایی و آسیایی تولید شده‌اند. این زنبورها هم خانواده زنبورهای عسل هستند ولی تفاوت‌های ظاهری، ساختاری و رفتارشناسی زیادی با آنها دارند. این تفاوت‌ها آنها را برای کاربرد در شرایط محیط بسته و گرده‌افشانی محصولات گلخانه‌ای مناسب ساخته است.
وی با بیان این که کاربرد این زنبورها در گرده‌افشانی یکی از جنبه‌های کشاورزی مدرن است، گفت: زنبورهای گرده افشان برای آینده کشاورزی ایران بسیار مهم هستند. ما در آینده با بحران آب روبرو می‌شویم و باغداری و کشاورزی ما گلخانه‌ای می‌شود. در چنین آب و هوایی زنبورهای مخملی بسیار می توانند کمک کننده باشند.
مدیرعامل این شرکت دانش بنیان اظهار داشت: به استناد پژوهش‌های خارجی و داخلی افزایش میزان محصول در نتیجه استفاده از کلنی زنبورهای مخملی در گلخانه در محصولات مختلف بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد است که از نظر اقتصادی بسیار قابل توجه است. به علاوه کیفیت میوه در مقایسه با سایر روش‌های گرده‌افشانی بهبود می‌یابد. این زنبورها می توانند گرده افشانی «وزوز» یا Buzzing را انجام دهند که در برخی محصولات خاص مانند گوجه فرنگی کاملاً ضروری است.
تولید زنبور اُسمیا
وی در ادامه به توانایی تولید این شرکت در پرورش زنبورهای گرده‌افشان باغات سیب و بادام (اُسمیا) نیز اشاره کرد و گفت: در ایران بیش از ۵۰۰ هزار هکتار باغات سیب و بادام وجود دارد. یکی از مشکلات باغات سیب و بادام در ایران عدم گرده افشانی است که با پرورش انبوه زنبورهای تخصصی امکان حل مشکل عدم یا کاهش گرده‌افشانی و تلقیح وجود دارد که این شرکت با داشتن دانش فنی تخصصی و تجربه پرورش انبوه زنبورهای گرده‌افشان گلخانه (زنبورهای مخملی) امکان تولید انبوه این زنبورها را در ایران دارد. با پرورش این گونه، مشکل عدم گرده‌افشانی یا کاهش گرده‌افشانی حل خواهد شد.
اگر این زنبورها را تولید نکنیم وابسته کشورهای دیگر می‌شویم
مدیرعامل یادآور شد: کشورهای اروپایی در حال بررسی این گونه زنبور (اُسمیا) هستند که قیمت آن در حال حاضر در اروپا بالای چهار میلیون تومان است. آنها برنامه ریزی می کنند که این گونه را وارد باغات سیب و بادام ما کنند و حتی از من خواستند که به آنها کمک کنم.
منفرد گفت: اروپایی ها برنامه دارند در حالی که ما در ایران این زنبور را داریم و می توانیم تولید کنیم چرا الان آن را تولید نکنیم، بعدها مجبور می‌شویم که از خارج با چند برابر قیمت وارد کنیم.
وی افزود: برای تولید این محصولات بارها به وزارت جهاد و دانشگاه ها مراجعه کردیم اما می گفتند ما به زنبور مخملی نیاز نداریم و در اولویت نیست. این درحالی است که اکنون اُسمیا در سوییس و بلژیک تولید می شود و برنامه دارند که چند سال دیگر آن را وارد ایران و سایر کشورها کنند. به این ترتیب ما در این زمینه به این کشورها وابسته می شویم. متاسفانه به دلیل دانش کم، کارشناسان ما اهمیتی به این موضوع نمی دهند و از طرف دیگر هم سرمایه گذاران روی موجودات زنده خیلی کم سرمایه گذاری می کنند.
مزایای زنبورهای مخملی و اُسمیا
منفرد درباره مزایای زنبورهای مخملی و اُسمیا گفت: با افزایش گرده‌افشانی و تلقیح کامل توسط زنبورهای مخملی و اُسمیا، عملکرد باغ بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش می یابد.
وی افزود: جایگزین‌های موجود (زنبورهای عسل) دارای مشکلاتی هستند و با استفاده از آنها نتیجه مطلوب حاصل نمی شود.
وی در اختیار قرارگرفتن سریع محصول، قیمت پایین تر آن نسبت به مشابه خارجی، جلوگیری از خروج ارز، ارایه محصول سالم به کشاورزان و گلخانه داران و ارایه خدمات پس از فروش را از دیگر مزایای این محصول ایرانی عنوان کرد.
منفرد گفت: محصول خارجی ممکن است دارای کنه، ویروس و باکتری باشد که در آینده برای زنبور عسل و گیاهان ما مشکل ایجاد کند در حالی که محصول ایرانی این مشکلات را ندارد ضمن این که ما می توانیم مشاوره و خدمات پس از فروش ارایه دهیم در حالی که شرکت های خارجی فقط اینجا نمایندگی دارند و نمی توانند خدماتی که ما می توانیم بدهیم، داشته باشند. اگر کُلُنی به هر دلیلی دچار مشکل شد، می توانیم سریع کُلُنی جدید جایگزین کرده و مشکلات آنها را حل کنیم.
برای حل مشکلات کشور به دانش‌بنیان‌ها بها دهیم
وی با بیان این که تولید داخلی نیازمند حمایت است تا پاسخگو بودن بازار داخلی بتواند به صادرات هم برسد که ارزآوری برای کشور داشته باشد گفت: با توجه به رازهای پنهان پرورش تجاری این زنبورها، شرکت زیست گرده‌افشان دنا تنها شرکت تولید کننده این زنبورها در خاورمیانه و ایران است. بدین ترتیب امکان تولید نژاد بومی که سازگار با شرایط ایران است فراهم می‌شود.
منفرد درباره تحقق شعار سال گفت: برای حل مشکلات کشور راهی جز بها دادن به شرکت های دانش بنیان نیست. امسال رهبر معظم انقلاب این نام گذاری کردند که امیدوارم یک شروع باشد. مشکلات هر کشور باید از راه علم و دانش حل شود؛ بنابراین کاملا منطقی است که دنبال شرکت های دانش بنیان باشیم.
وی افزود: برای تحقق این شعار بهتر است کارشناسان ما به قوانینی که مجلس و ارگان های دولتی وضع می کنند، بیشتر اهمیت دهند و اجازه دهند جوانان مملکت وارد این عرصه شوند و اشکالی هم ندارد که خطا کنند ولی این خطاها تولید را به جلو می برد و مشکلات کشور و اشتغال حل می شود.
منفرد تاکید کرد: کشوری می تواند ثروتمند شود که صادرات داشته باشد و ارز وارد کند. تا چه زمانی باید برای هر کالای کوچکی ارز دهیم و از خارج وارد کنیم بهتر است که خودمان تولید کنیم. ما چیزی کمتر از کشورهای دیگر نداریم.