گسترش مراکز رشد، حمایت از استارتاپ ها و تلاش برای تاسیس شرکت های دانش بنیان و خارج شدن این شرکت ها از دانشگاه ها به شکل شرکت های زایشی ستون اصلی دانشگاه های نسل سوم است که از آموزش محوری و پژوهش محوری دانشگاه های نسل اول و دوم عبور کرده و به سرزمین دشوار، اما مطلوب کارآفرینی رسیده اند.
دانشگاه ها نقش اصلی را در توسعه اقتصاد دانش‌بنیان ایفا می‌کنند که مقام معظم رهبری در سخنرانی نوروزی و نام گذاری سال با عنوان تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین بار دیگر بر آن تاکید کردند. برخورداری از دانش آموختگان مطرح و نام آور، حضور در جمع اثرگذارترین و برترین دانشگاه های صنعتی داخلی و کسب جایگاه مطرح در رتبه بندی های بین المللی (رتبه ۵۰۰ تا ۶۰۰ بر اساس نظام رتبه بندی تایمز، رتبه ۱۵۰ تا ۲۰۰ در نظام رتبه بندی شانگهای و در نظام رتبه بندی کیو اس رتبه ۴۶۵) انتظارات را از دانشگاه امیرکبیر برای ایفای نقش موثرتر در اشتغال دانش‌بنیان بالا برده است.
دانشگاه امیرکبیر که از سال ها قبل با تاسیس مرکز رشد و برج‌های فناوری به سوی دانشگاه کارآفرین حرکت کرده بود، سال گذشته موفق به کسب مجوز برای احداث پارک علم و فناوری شد. علی نیکبخت استادیار پژوهشکده فناوری های نوین دانشگاه صنعتی امیرکبیر و رییس پارک علم و فناوری این دانشگاه به سوالات خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا در مورد تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در پارک، ماموریت‌های پارک، راه‌های نزدیک کردن صنایع و دانشگاه‌ها و طرح‌های وزارت علوم برای توسعه اشتغال دانش‌بنیان پاسخ داده است.
نیکبخت که از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۸ مشاور معاون پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بوده، معتقد است پارک‌های علم و فناوری در واقع بنگاه اقتصادی هستند و می‌توانند در تحقق شعار سال موثر باشند، به شرطی که فقط به اجرای وظایف اجرایی اکتفا نکنند و برای خود ماموریت‌های مشخصی تعریف کنند.
دانشگاه امیرکبیر و ۳ برج فناوری/بیش از ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان
رییس پارک علم و فناوری دانشگاه صنعتی امیرکبیر در مورد وضعیت پارک و برج های فناوری این دانشگاه توضیح داد: دانشگاه از سال ۸۲ به بعد مرکز رشد و کارآفرینی داشته است که بعد از توسعه مرکز رشد در برج ابن سینا مستقر شد و تا سال ۹۵ همه ماژول های (زمینه های) پژوهش و فناوری و زیرساخت های لازم برای تبدیل ایده به محصول یعنی مرکز رشد، آزمایشگاه مرکزی و واحدهای پژوهشی در برج فناوری شماره یک به نام برج ابن‌سینا مستقر شدند. همچنین از آن سال با توجه به توسعه صورت گرفته مرکز رشد دانشگاه به مدیریت توسعه فناوری و نوآوری در دانشگاه تبدیل شد و توسعه ادامه یافت. البته به دلیل محدودیت ها مجوز تاسیس پارک به دانشگاه داده نمی شد؛ ولی با توجه به رشد خوب در سال ۱۴۰۰ مجوز گرفته شد.
نیکبخت ادامه داد: دانشگاه صنعتی امیرکبیر در منطقه ای از تهران واقع شده که به دلیل کمبود زمین نمی تواند به صورت افقی توسعه یابد و باید به صورت عمودی و در قالب برج های فناوری و نوآوری گسترش یابد. اکنون دانشگاه سه برج فناوری و نوآوری شامل برج ابن سینا (برج شماره یک) و برج پروفسور حسابی (شماره ۲) و برج شماره ۳ را در اختیار دارد. برج فناوری شماره ۳ با کمک صندوق نوآوری و شکوفایی برای شرکت های دانش بنیان در خیابان بزرگمهر خریداری شده و در مالکیت شرکت هاست. برج شماره چهار را هم که هنوز کامل نشده و برج نشان بزرگمهر خواهد بود، بخش خصوصی خریداری کرده و قرار است برای تامین فضای کاری به شرکت های دانش بنیان فروخته شود. احتمالا قسمتی از این برج برای توسعه فعالیت های فناوری و نوآوری دانشگاه استفاده می شود. یک مجتمع تولیدی و اداری هم در شهریار به وسعت حدود ۳ هکتار در اختیار دانشگاه است و سه شرکت از شرکت های رشد یافته پارک علم و فناوری فرایند تولید خود را آنجا انجام می دهند.
استادیار پژوهشکده فناوری های نوین دانشگاه صنعتی امیرکبیر در مورد مجموع شرکت ها و واحدهای رشد مستقر در پارک های علم و فناوری اظهار داشت: شرکت ها و هسته های خلاق ما بیش از ۳۰۰ شرکت است. اخیرا برای سرریزکردن فرهنگ کارآفرینی و فناوری و نوآوری از برج های فناوری به دانشکده های دانشگاه، مراکز نوآوری در دانشکده ها تاسیس شدند. این شرکت ها و هسته ها سبب ایجاد اشتغال برای بیش از ۵ هزار دانش آموخته دانشگاهی شده است.
افزوده شدن معاونت فناوری و نوآوری؛ اقدام خوب وزارت علوم
وی در مورد اقدامات وزارت علوم برای گسترش کمی و کیفی شرکت های دانش بنیان از جمله افزوده شدن معاونت فناوری و نوآوری به ساختار وزارتخانه و طرح های دیگر مانند دستیار فناور، سامانه نان، گرنت (پژوهانه) فناوری اظهار داشت: اقدام خوب وزارت علوم تاسیس معاونت فناوری و نوآوری است. اکنون یک ساختار در حد معاون وزیر در اختیار پارک هاست که با آن در ارتباط باشند.
طرح هایی مانند تاپ (توانمندسازی تولید و توسعه اشتغال پایدار) در وزارت صمت و ستاپ (سازوکار تامین اعتبار پژوهشی) که در دوره قبلی در معاونت پژوهشی وزارت علوم در حال پیگیری بوده اند، طرح های خوبی بود. اما شاید بهترین سرانجام را فرصت مطالعاتی اساتید دانشگاه در صنعت داشت که فرصت خوبی برای اعضای هیات علمی به خصوص هیات علمی جوان است.
وی در پاسخ به این سوال که چرا این طرح ها به سرانجام نرسیده یا خیلی موفقیت آمیز نبوده، اظهار داشت: شاید ریل گذاری برای مشارکت اعضای هیات علمی در طرح های مرتبط با حوزه فناوری و نوآوری باید تغییر کند. اکنون یک عضو هیات علمی باید کلاس داشته باشد، مقاله منتشر کند و اگر در آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی امتیازاتی برای توسعه فناوری، اشتغال آفرینی، تاسیس شرکت، در نظر گرفته شود، اعضای هیات علمی شرکت می کنند و حتی اگر اهمیتی بیشتری داشته باشد بهتر هم هست.
ضرورت تغییر آیین‌نامه ارتقای اعضای هیات علمی
رییس پارک علم و فناوری دانشگاه درباره طرح های پیشین برای تغییر آیین نامه ارتقای اعضای هیات علمی گفت: وزارت علوم همین حالا هم به فکر تغییر آیین نامه اعضای هیات علمی است، ولی این تغییر باید به نحوی باشد که اعضای هیات علمی ترغیب شده و در این دست طرح ها مشارکت فعال داشته باشند.
وی تاکید کرد: تا وقتی عضو هیات علمی امتیاز ارتقا را با چاپ مقاله به دست می‌آورد؛ چرا باید شرکت تاسیس کند و مسائل شرکت داری از جمله بیمه، مالیات، فروش و توسعه بازار را هم داشته باشد. ریل گذاری برای اجرای دقیق این طرح ها باید عوض شود.
البته طرح فرصت مطالعاتی طرح خوبی بود ولی طرح هایی مثل تاپ و ستاپ در بدنه دولت به سازوکار نیاز دارد. به عنوان مثال اقدام مناسبی که در دولت سیزدهم صورت گرفت، ابلاغ تاسیس صندوق حمایت از پژوهش است که می تواند به اجرای این طرح‌ها کمک کند.
استادیار پژوهشکده فناوری های نوین دانشگاه صنعتی امیرکبیر در مورد میزان اثرگذاری دستاوردهای پارک های علم و فناوری در توسعه اقتصاد دانش بنیان گفت: البته معتقد نیستم اقتصاد دانش بنیان درصد زیادی از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می دهد، ولی اثرگذار است. ضمن اینکه باید به حرکتی فرهنگ ساز در قشر جوان کشور تبدیل شود، در این صورت مطالبه و اثرگذاری خود را خواهد داشت. دانشگاه در ایران مراحل مختلف را پشت سر می گذارد و اکنون در مرحله ای است که واقعا جوانان باید با این حوزه آشنا شوند.
وی گفت: من به عنوان عضو هیات علمی، کارشناس و مسئول اجرایی باید این حرکت را به وجود آورم و به تدریج اثرگذاری آن دیده خواهد شد.
دو ماموریت پارک علم و فناوری دانشگاه امیرکبیر
نیک بخت در مورد ماموریت های پارک علم و فناوری دانشگاه امیرکبیر توضیح داد: دو ماموریت اساسی برای پارک علم و فناوری تعیین شده است. اول اینکه بین دانشگاه و شرکت هایی که فعالیت دانش محور دارند ارتباط برقرار کنیم. بعضی شرکت ها دانش بنیان نیستند، مثلا سرمایه گذار هستند ولی علاقه دارند در این حوزه فعالیت کنند. اگر این ارتباط برقرار شوند ماموریت گرایی در دانشگاه شکل می گیرد. دوم اینکه با توجه به موقعیت دانشگاه در مرکز شهر، ناحیه نوآوری و فناوری اطراف آن تعریف شده تا روی زندگی روزمره مردم اثر بگذارد. بطور مثال اگر کسی قصد دارد از خیابان رشت و بزرگمهر عبور کند با حفظ مسائل و جایگاه دانشگاه از داخل دانشگاه عبور کند تا اثرگذاری را در جامعه داشته باشیم. اگر همه دانشگاه های تهران این کار را انجام دهند، اثرگذاری آنها بسیار بیشتر می شود. تاسیس شرکت های مختلف حوالی دانشگاه ها و باز شدن در آنها شهرهای مختلف به روی مردم هم از این دست اقدامات است.
اقدام دیگر اجرای برنامه های ترویج علم پیرامون دانشگاه هاست که با وجود امکانات سالن ها و فضاهای روباز در حوالی دانشگاه ممکن است و جامعه را تحت تاثیر قرار می دهد. ضمن اینکه کارهای اقتصادی شرکت ها نیز به تدریج اثر می گذارد و این اثر را در بدو شیوع کرونا دیدیم. وقتی الکل و ماسک نبود برخی شرکت ها که حتی کارشان این نبود شروع به ساخت الکل کردند یا حتی در پارک های علم و فناوری ماسک تولید می شد. بنابراین به موقع اثر خود را می گذارند.
خلاف جهت رودخانه شنا می‌کنیم
عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در مورد نفوذ فناوری شرکت های دانش بنیان در ساختارهای صنعتی کشور اظهار داشت: برای همراه شدن صنایع با دانشگاه ها خیلی تلاش کردیم، ولی به نظر می رسد در خلاف جهت رودخانه شنا می کنیم.
اگر قرار باشد صنایع با دانشگاه ها همراه شوند، باید فرایندهای آنها دانش محور شود و به بحث های علمی، فناوری و نوآوری بپردازند ولی این موضوع در صنایع ما خیلی پررنگ نیست. ضمن اینکه اگر هر روز بخواهیم با آنها ارتباط بگیریم و صحبت کنیم مفید نیست. الزام قانونی همین حالا هم وجود دارد. برای نمونه درصدی از بودجه شرکت های دولتی سودده باید برای پژوهش هزینه شود یا مثلا یک شرکت یا صنعتی در ساتع (سامانه عرضه و تقاضا پژوهش و فناوری) نیاز ثبت کرده ولی وقتی ایده ای برای آن ثبت می شود پاسخگو نیستند. این تغییر عمده با اجبار شکل نمی گیرد، بلکه با تغییر تفکر در مدیران به وجود می آید.
وی توضیح داد: رویکرد لازم و ملزوم که در صنعت باید ایجاد شود این است که دیدگاه مدیران در دستگاه های دولتی و خصولتی تغییر اساسی کند.
افزایش ۱۳ درصدی تولیدناخالص داخلی با تکیه بر یک محصول دانش‌بنیان
نیکبخت با اشاره به تاکید رهبری در مورد اقتصاد دانش بنیان از سال ها قبل گفت: یک کشور با تغییر در فرایندهای تولید می تواند تولید ناخالص داخلی را چند درصد تغییر دهد، برای نمونه ایرلند در سال گذشته میلادی (۲۰۲۱) تولید ناخالص داخلی خود را فقط با اتکا به صادرات دارویی و فناوری اطلاعات ۱۳.۵ درصد افزایش داد.
استادیار پژوهشکده فناوری های نوین دانشگاه صنعتی امیرکبیر ادامه داد: یکی از راه ها برای دانش محور شدن صنایع بزرگ کشور تغییر نحوه تحلیل عملکرد سازمان های دولتی و خصولتی در کشور است و برای تحقق این هدف شاخص های ارزیابی باید عوض شود.
وی در پاسخ به این سوال که پارک ها چقدر در تحقق شعار سال نقش می توانند داشته باشند، گفت: با توجه به شناخت خود از ساختار پارک های کشور و دیدگاه ها در بدنه مدیریت کشور، پارک ها تاثیر بسیار زیادی دارند. البته خود مدیران پارک ها هم باید بر اساس چند شاخص مختلف از جمله حتی شاخص های اقتصادی هدف ها و اولویت هایی را برای خود تعیین کنند.
نیکبخت تاکید کرد: پارک ها بنگاه اقتصادی دانش محور هستند و اگر با این دید به آنها نگاه کنیم اثر بسیار شگرفی خواهند داشت. به شرط اینکه ماموریت درست تعریف کنند. روسای پارک‌ها پارکبان نیستند که فقط بخواهند این پارک را از نظر اجرایی اداره کنند. باید در توسعه کشور اثر بگذارند. اگر ماموریت درستی تعریف کنند، حتما می توانند تاثیر درستی داشته باشند.