به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، یکی از اشکال و حوزه‌های نسبتا جدید دیپلماسی عبارت از دیپلماسی علم و فناوری است که موضوع اصلی آن کاربرد ظرفیت‌های علمی برای کمک به تحقق و پیشبرد هدف‌های سیاست خارجی است. به گفته کارشناسان، دیپلماسی علمی و فناوری به عنوان فرصتی مهم برای استفاده از ظرفیت‌های علم و فناوری برای کمک به تحقق اهداف سیاست خارجی و منافع ملی و همچنین کاربرد ظرفیت‌های دیپلماسی برای کمک به پیشبرد فعالیت‌های علمی و فناورانه کشور قابل تعریف است.
به بیان دیگر، گاهی می‌توان از علم و فناوری به عنوان ابزارهای دیپلماسی بهره گرفت و در مواقعی نیز از ظرفیت‌های دیپلماسی و سیاست خارجی برای پیشبرد علم و فناوری استفاده کرد. با توجه به اهمیت این مقوله، جمهوری اسلامی ایران نیز در اسناد بالادستی و در تنظیم اسناد چشم‌انداز توسعه به ضرورت تعامل‌های بین‌المللی در حوزه‌های علمی توجه کرده است.
رهبر معظم انقلاب در ارتباط با اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی سیاست‌های کلی نظام را در حوزه علم و فناوری مورد توجه قرار داده‌اند. بند ۱-۱ این ابلاغیه «توسعه فناوری با هدف ارتقای جایگاه ایران در فناوری جهانی، تولید دانش، کسب ثروت و افزایش قدرت ملی» را مورد توجه و تاکید قرار داده است. در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ نیز که در آبان ماه سال ۱۳۸۲ ابلاغ شد، پیش‌بینی شده است که ایران در افق این چشم‌انداز «برخوردار از دانش پیشرفته و توانا در تولید علم و فناوری» بوده و «دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی» خواهد بود.
در کنار همه اینها رهبر معظم انقلاب سال ۱۴۰۱ را نیز سال «تولید؛ دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرین» نام‌گذاری کردند که این مساله نیز در کنار بیانات رهبری در مناسبت‌های مختلف درباره اهمیت دیپلماسی و تعاملات سازنده خارجی، حکایت از جایگاه مهم و برجسته علم و فناوری از جمله دیپلماسی علمی در نگاه ایشان دارد. با این وجود باید گفت که در سال‌های گذشته ظرفیت‌های دیپلماسی علمی به خصوص در زیرمجموعه تعاملات منطقه‌ای و روابط با کشورهای همسایه و منطقه چندان مورد توجه نبوده و تمرکز اصلی دستگاه دیپلماسی به مسائل و حواشی مرتبط با توافق هسته‌ای برجام گره خورده بود. در سال‌های اخیر همچنین با تعلل‌های صورت گرفته حتی حق عضویت کشور در برخی مجامع جهانی پرداخت نشد و ارتباط ایران با پایگاه‌های علمی جهان قطع شده بود.
این در حالی است که با روی کار آمدن دولت سیزدهم، در یک سال گذشته ابتکارات دیپلماتیک و اهتمام برای استفاده از ظرفیت‌های مغفول مانده دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی با جدیت بیشتری دنبال شده و نتایج نسبتا خوبی هم در پی داشته است.
تاکید امیرعبداللهیان بر پیشگامی وزارت خارجه در حوزه دیپلماسی علم و فناوری
دکتر حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه کشورمان اردیبهشت ماه امسال در نشست تخصصی دیپلماسی علم و فناوری بر پیشگام بودن وزارت امور خارجه در این حوزه تاکید کرد. امیرعبداللهیان در همایش «دیپلماسی علمی و فناوری، فرصت‌ها، چالش‌ها و راهکارها» که با حضور شخصیت ها و مقامات دانشگاهی و دولتی از جمله دکتر ستاری معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور، دکتر عین‌اللهی وزیر بهداشت، دکتر زلفی گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری و روسای دانشگاه‌های مختلف به میزبانی دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد، به تبیین برنامه‌ها و اقدامات وزارت امور خارجه در حوزه دیپلماسی علمی و فناوری پرداخت.
امیرعبداللهیان معتقد است که چالش ها و فرصت های متعددی در تحقق دیپلماسی علمی وجود دارد که صرفا با اجماع ملی و همکاری های میان‌بخشی امکان مرتفع کردن آنها و بهره برداری حداکثری میسر می‌شود. وی می گوید: دستگاه دیپلماسی تلاش کرده است تا برای تسهیل همکاری‌های علمی و فناوری بین‌المللی، ایجاد مراکز فناوری، ایجاد بازارهای هدف برای شرکت‌های دانش‌بنیان و تأمین منابع مورد نیاز آنها، جذب نخبگان ایرانی در خارج از کشور، حل برخی مسائل و مشکلات نخبگان در داخل و خارج از کشور مساعدت حداکثری داشته باشد.
وزیر امور خارجه یادآور شد که وزارت امور خارجه تلاش داشته است تا بتواند در کنار وزارتخانه‌هایی که در این زمینه مسئولیت مستقیم دارند، رویه‌های مربوطه را اصلاح کند. وی همچنین از تصمیم خود برای انتصاب یک مشاور علم و فناوری خبر داده و از اصلاح برخی روندها و رویه‌ها در تعیین وابسته‌های علمی، افزایش تعداد این وابستگان و تدوین برنامه‌های هدفمندتر با هدف ارتقای کارآمدی آنها استقبال کرد.
وزیر علوم: دیپلماسی علمی زمینه‌ساز امنیت و توسعه کشور است/دیپلماسی علمی، اولویت اول
«محمدعلی زلفی‌گل» وزیر علوم، تحقیقات و فناوری نیز در نشست تخصصی دیپلماسی علمی و فناوری تاکید کرد: دیپلماسی علمی نباید فقط با کشورهای مدنظرمان باشد و به کشورهای کم برخوردار توجه نداشته و نسبت به همسایگان بی تفاوت باشیم.
به گفته وی، در کل ۸۰ هزار عضو هیات علمی و بیش از ۸۰۰ هزار دانشجوی تحصیلات تکمیلی داریم که می توانند در دیپلماسی علمی موثر باشند. اگر هر عضو هیات علمی ما با یک استاد خارج از کشور ارتباط علمی داشته باشد، پتانسیل های زیادی در اختیار وزارت امور خارجه قرار می گیرد. ظرفیت ۸۰ هزار نفری اعضای هیات علمی و ۸۰۰ هزار نفری دانشجویان تحصیلات تکمیلی، دست وزیر امور خارجه ایران را در دیپلماسی علمی پر می کند.
زلفی گل می گوید: چند سال است حق عضویت‌مان را در مجامع بین المللی پرداخت نکردیم و ارتباط ما با پایگاه های علمی قطع شده است. حداقل ها را برای متصل شدن به استخر دانش بشری در اختیار نداریم. این ها نبایدهایی است که نباید اجازه رخ دادن به آنها دهیم.
وزیر علوم همچنین به تازگی در یک گردهمایی بین‌المللی در استان همدان گفته است: دیپلماسی علمی زمینه‌ساز توسعه و پیشرفت و مسیری برای ایجاد امنیت در کشور، همسایگان و تمامی جوامع بشری است. زلفی گل با بیان اینکه کسب رتبه ۱۵ علمی جهان برای ایران افتخار بزرگی است، اظهار داشت: سال گذشته ۷۶ هزار سند علمی و بین‌المللی از جمهوری اسلامی منتشر شد که نشان از تبدیل شدن ایران به مرجعیت علمی جهان با فراهم کردن زمینه مشارکت بین‌المللی دانشمندان کشور دارد.
به گفته وی، ۳۵ درصد از ۷۶ هزار سند علمی و بین‌المللی منتشر شده با مشارکت محققان سایر کشورها تهیه شده است و در ایران دانشمندان و اساتیدی داریم که دنیا و اندیشمندان جهان آنها را قبول دارند و حاضرند با آنها کار علمی مشترک انجام دهند. جمهوری اسلامی در راستای مرجعیت‌سازی علمی گام‌های موثری برداشته و در ادامه باید برای رسیدن به قله علمی جهاد گونه در راستای کسب علم تلاش کرد و به جهاد علمی علاوه بر علم بنیان باید باور و ایمان داشت.
وزیر علوم، تحقیقات و فناوری خرداد ماه امسال نیز در دیدار با آیت‌الله سعیدی تولیت آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) تاکید کرد: اولویت اول این وزارتخانه مرجعیت و دیپلماسی علمی کشور است و تلاش می‌کنیم تا اساتید و دانشگاه‌های کشور به مرجع علمی تبدیل شوند و تعاملات علمی با دنیا و کشورهای همسایه داشته باشیم.
پیگیری دیپلماسی علمی ذیل تعاملات گسترده دیپلماتیک دولت
در همین چهارچوب، در ماه‌های اخیر تهران به کانون دیپلماسی منطقه‌ای و جهانی تبدیل شد و این فعالیت‌ها در کنار برخی اقدامات و ابتکارات دولت سیزدهم در حوزه دیپلماسی همسایگی از جمله همکاری پهپادی با تاجیکستان تا حدی امیدواری برای جبران کم‌کاری‌های گذشته را افزایش داد.
در هفته‌های اخیر روسای جمهوری تاجیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، ونزوئلا و همچنین امیر قطر، وزیر امور خارجه پاکستان، رییس مجلس ارمنستان و وزیر کشور عراق به تهران آمدند و با مقامات ارشد جمهوری اسلامی ایران دیدار و گفت‌وگو کردند. یکی از محورهای اکثر این دیدارها و مراودات دیپلماتیک، تاکید بر استفاده از ظرفیت‌های علم و فناوری برای توسعه روابط بود.
ایران و ونزوئلا در مسیر تقویت تعاملات علمی و فناوری
خرداد ماه امسال در جریان سفر نیکلاس مادورو رئیس جمهور ونزوئلا و هیات همراه به تهران، در دیدار وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات جمهوری اسلامی ایران و همتای ونزوئلایی او، برای تشکیل کارگروه مشترک توافق و مقرر شد در آینده‌ای نزدیک توافقنامه‌ای در زمینه گسترش روابط در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات امضا شود.
«فردی آلفرد نازارس» معاون رییس‌جمهور و وزیر ارتباطات ونزوئلا با تأکید بر اینکه برای کاراکاس توسعه روابط راهبردی با جمهوری اسلامی ایران در همه زمینه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، گفت: برای ما جای شگفتی دارد که جمهوری اسلامی ایران با وجود آنکه در طول ۴۰ سال گذشته تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار داشته توانسته به پیشرفت‌ها و دستاوردهای بسیار مطلوبی به‌ویژه در حوزه علم و فناوری دست پیدا کند. نازارس در جریان سفر نیکلاس مادورو و هیات همراه به ایران همچنین از دانشگاه علامه طباطبایی بازدید و با عبدالله معتمدی رئیس این دانشگاه تبادل نظر کرد.
معاون رئیس جمهور ونزوئلا در این سفر تمایل و آمادگی کشورش را برای همکاری با ایران در حوزه‌هایی مانند راه‌اندازی پلتفرم‌های مشترک و توسعه پارک‌های فناوری اطلاعات، حکمرانی دیجیتال، رگولاتوری و توسعه زیرساخت‌های ارتباطی اعلام کرد.
«عیسی زارع‌پور» وزیر ارتباطات در پی دیدار با نازارس و «خورخه مارند» رئیس دفتر رئیس‌جمهور و رئیس رگولاتوری ونزوئلا تاکید کرد: با سفر اخیر هیات عالی‌رتبه ونزوئلا به کشورمان و امضای قرارداد راهبردی ۲۰ ساله، مسیر توسعه همکاری‌های دوجانبه بین دو کشور سرعت خواهد یافت.
وی ادامه داد: زمینه‌های همکاری ایران و ونزوئلا در حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات فراوان است و هر یک از این زمینه‌ها می تواند به سرفصلی برای آغاز همکاری‌های مشترک در زمینه ارتباطات و فناوری اطلاعات تبدیل شود.
زارع‌پور تاکید کرد: «نازارس» از اینکه جمهوری اسلامی ایران با وجود شدیدترین تحریم‌ها در ۴۰ سال گذشته به پیشرفت‌ها و دستاوردهای فراوانی در حوزه علم و فناوری دست پیدا کرده است، اظهار شگفتی کرد و معتقد بود در دوره جدید روابط دو کشور در حوزه فناوری اطلاعات باید به تولید محصولات مشترک بینجامد.
ابراز علاقه مادورو برای دریافت کمک ایران برای ایجاد پارک‌های فناوری
مادورو رئیس جمهور ونزوئلا در سفر به ایران در بازدید از پارک فناوری پردیس گفت: ما از شما در حوزه ایجاد و توسعه پارک های فناوری الهام گرفتیم و بسیار علاقه‌مندیم با کمک، همراهی و حمایت ایران این اقدام را در ونزوئلا انجام دهیم. در ادامه این بازدید، هیات ونزوئلایی از شرکت های پارس آنلاین در حوزه فناوری اطلاعات، زیست تخمیر در حوزه فرآورده‌های پروبیوتیک و دارویی و آریا طب فیروز در حوزه تجهیزات پزشکی بازدیدکردند و در جریان دستاوردهای فناورانه شرکت‌های عضو پارک قرار گرفتند.
تقویت تعاملات و همکاری‌های علمی با کشورهای آسیای میانه در حوزه ایران فرهنگی
منطقه آسیای مرکزی با وجود قرابت‌ها و ریشه‌های فرهنگی و تاریخی در حوزه فرهنگی ایرانی - اسلامی، در سال های گذشته بسیار مورد بی‌توجهی قرار گرفته و ظرفیت‌های عظیم همکاری با این منطقه نادیده گرفته شده بود. به عنوان مثال، جواد ظریف وزیر خارجه دولت گذشته در جریان برگزاری نشست «کلوب آستانه» در کشور قزاقستان در سال ۹۸ به جای رایزنی برای استفاده از ظرفیت‌های مغفول همکاری با قزاقستان به منظور دورزدن تحریم ها، به ایراد سخنانی تکراری در خصوص برجام و لزوم محقق شدن وعده‌های اقتصادی نسیه در برجام پرداخت!
در دولت آیت‌الله رئیسی در کنار اقدامات مهمی مانند عضویت در سازمان شانگهای و قرارداد سوآپ گاز با ترکمنستان، شاهد تقویت تعاملات اقتصادی و استفاده از ظرفیت های بالقوه دیپلماسی همسایگی برای بی‌اثر کردن بیشتر تحریم‌ها بوده‌ایم. ریل‌گذاری برای تقویت و توسعه همکاری‌های علمی نیز یکی از جوانب مهم تعاملات ایران با کشورهای آسیای میانه در دوره جدید بوده است.
گام بلند تهران و عشق‌آباد برای همکاری‌های علمی و فرهنگی
در جریان سفر «سردار بردی‌محمدف» رئیس جمهور ترکمنستان به ایران نیز ۱۶ سند همکاری بین ایران و ترکمنستان از جمله تفاهم‌نامه مبادلات علمی، فرهنگی، هنری و آموزشی بین دو کشور ایران و ترکمنستان به امضا رسید.
در جریان سفر «امامعلی رحمان» رئیس جمهور تاجیکستان به ایران نیز ۱۷ سند همکاری در حوزه‌های مختلف به امضا رسید. یادداشت‌تفاهم علمی، فرهنگی، اقتصادی و گردشگری استان خراسان رضوی و ایالت خطلان توسط استاندار خراسان رضوی و «قربان حکیم زاده» استاندار خطلان از جمله تفاهم‌نامه‌های امضا شده بین دو کشور بود.
به گفته کارشناسان سیاسی، بعد از سفر روسای جمهور تاجیکستان و ترکمنستان، رئیس جمهور قزاقستان نیز از یک کشور آسیای مرکزی به تهران سفر کرد و همزمان با این سفر، نخستین قطار ترانزیتی قزاقستان_ترکیه با یک محموله گوگرد از ترکمنستان وارد ایران شد تا کریدور جدید آسیای میانه_اروپا نیز اولین سیر خود را آغاز کرده باشد.
در جریان سفر «قاسم ژومارت توکایف» رئیس جمهور قزاقستان به ایران همچنین اسناد همکاری و یادداشت تفاهم بین تهران و نورسلطان برای همکاری و از جمله در زمینه مبادلات علمی و فرهنگی، در حضور رؤسای جمهور و بین وزرای دو کشور در مجموعه فرهنگی - تاریخی سعدآباد به امضا رسید.
معنای این تحولات این است که بجای معطل نگه داشتن کشور، خلاصه کردن تمام دنیا در چند کشور خاص و دلخوش کردن به چند وعده توخالی، می‌توان با استفاده از ظرفیت های بالقوه، دوباره ایران را تبدیل به یک مرکز تجارت و ترانزیت کرد.
فناوری‌های نوین نظامی نقطه عطف دیپلماسی همه‌جانبه در روابط با تاجیکستان
پیش از سفر رحمان به تهران، کارخانه تولید پهپاد تمام ایرانی «ابابیل-۲» با حضور رئیس ستادکل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران و سپهبد شیرعلی میرزا وزیر دفاع تاجیکستان در شهر دوشنبه گشایش یافت. هر چند این تحول مهم در ظاهر ممکن است صرفا اقدامی در جهت تقویت همکاری‌های دفاعی و امنیتی باشد اما در واقع بخشی از دیپلماسی علمی و فناوری نیز محسوب می‌شود چرا که استفاده از پیشرفت‌های مهم جمهوری اسلامی ایران در حوزه فناوری مهم پهپادی برای گسترش روابط دیپلماتیک در محیط همسایگی کشور است.
اهمیت این مساله تا حدی است که در بسیاری از منابع خبری و تحلیلی خارجی بازتاب یافت. پایگاه خبری «موسسه خاورمیانه» در گزارشی تاکید کرد که کارخانه پهپاد ایران در تاجیکستان موجب تقویت روابط سیاسی و اقتصادی با آن کشور خواهد شد. این پایگاه خبری خاطرنشان کرد: این کارخانه همچنین محملی برای عرضه فناوری‌های ارزشمند و دانش فنی به دوشنبه برای مقاصد نظامی و بازرگانی است. این اقدام علاوه بر سرمایه‌گذاری مستقیم و انتقال فناوری به تقویت روابط تجاری با تاجیکستان نیز کمک خواهد کرد. جمهوری اسلامی ایران پیش از این در ارتباط با ونزوئلا نیز از دیپلماسی بر پایه فناوری پهپادی استفاده کرده بود.
ارتباط با همسایگان، نقشه راه دولت سیزدهم است
سیدرضا صدرالحسینی کارشناس مسائل بین‌المللی با اشاره به سفر رئیس‌جمهور تاجیکستان به تهران و دیدار با مقامات جمهوری اسلامی گفت: دولت سیزدهم با یک نقشه راه سیاست خارجی بسیار روشن و شفاف و با تأکید بر گسترش و عمق‌بخشی به روابط سیاست خارجی خود با همسایگان، کشورهای مسلمان، دوست و غیرمعاند، توانسته اقداماتی را به صورت جهشی در حوزه سیاست خارجی انجام دهد.
وی می گوید: همه این حرکت‌ها در دولت سیزدهم بر اساس نقشه راه بوده است. سفرهای رئیس جمهور، وزیر امور خارجه و تعدادی دیگر از وزرا تا به امروز در همین رابطه قابل تحلیل است و حرکت سیاست خارجی کشور، در حال تنظیم شدن بر اساس این نقش راه است. همچنین روابط ایران و تاجیکستان بر اساس سوابق و مشترکات تمدنی، زبانی، دینی و همسایگی است و هر دو کشور به عنوان کشورهایی که می‌توانند با تقویت روابط خود و امنیت منطقه به ویژه در تقاطع ناامنی‌های احتمالی در افغانستان به یکدیگر نزدیک شوند، باید در ارتباط با این موضوع، اقدامات فوری صورت بگیرد.
این کارشناس مسائل بین‌الملل تاکید می کند: با توجه به توانمندی‌های علمی، آموزشی، بهداشتی و درمانی ایران، کشور ما می‌تواند مرکزی برای توریسم درمانی باشد.