کاهش شتاب رشد جمعیت در ایران سال‌هاست نگرانی‌هایی را میان جمعیت‌شناسان و مسئولان نظام به وجود آورده؛ کند شدن روند رشد جمعیت، از نگاه ناظران زنگ خطر پدیده سالمندی و پیری جمعیت را در کشورمان به صدا درآورده است. این مساله، اصلاح سیاست‌های جمعیتی متناسب با مقتضیات جامعه را در دستور کار مسئولان کشور قرار داده است.
رهبر معظم انقلاب در اردیبهشت ۹۳ سیاست‌های کلی جمعیت را ابلاغ کردند. بر همین مبنا و در راستای اصلاح روند رشد جمعیت، قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، ۲۴ مهرماه ۱۴۰۰ در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید و در نامه‌ای در آبان همان سال توسط رییس جمهوری ابلاغ شد.
اجرای این قانون، از همان ابتدا، نگاه ستیزه‌جویانه و منتقد رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان را به دنبال داشت. گزارش پیش رو با هدف بررسی خطوط خبری و رویکرد رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان در خصوص سیاست افزایش جمعیت در ایران تهیه شده است.
استخراج سیاست‌ها و شناسایی اهدافی که مدیران این رسانه‌ها و سیاستگذاران و حامیان مالی آنان در پس گزارش‌ها و تحلیل‌های خود از برنامه‌ها و راهبردهای افزایش جمعیت در ایران دنبال می‌کنند، محوریت این گزارش را شکل داده است.
روند جمعیت ایران و مقایسه با شاخص‌های جهانی
یکی از شاخص‌های مهم باروری «میزان باروی کلی» است. سطح باروری جانشینی، حدی است که جمعیت بتواند در نسل‌های بعدی خودش را جایگزین کند و در طول زمان همواره حجم ثابتی داشته باشد.
بر این اساس در کشورهای توسعه‌یافته سطح جانشینی جمعیت را ۱.۲ در نظر می‌گیرند. البته در شرایطی که میزان مرگ‌ومیر بالا باشد، سطح باروری جانشینی بیشتر از این مقدار خواهد شد. در این دسته‌بندی سطح باروری خیلی پایین را ۳.۱ و کمتر تعریف کرده‌اند.
در حال حاضر میزان «باروی کل» در سراسر دنیا ۵.۲ است. بالاترین رقم آن مربوط به نیجر با سطح باروری کلی ۶.۷ است. امروز ایران با جمعیتی بیش از ۸۰ میلیون نفر یکی از ۱۸ کشور پرجمعیت دنیاست.
بر اساس برآوردهای سازمان ملل با کمی اختلاف در سال (۲۰۱۰) میزان رشد سالانه ایران ۱.۲ درصد بوده و میزان باروری کلی آن ۱.۸۹ به ازای هر زن بوده است.
روند کاهشی رشد جمعیت همراه با سطح باروری کمتر از سطح جایگزینی یکی از چالش‌های فعلی جمعیت ایران محسوب می‌شود.
تجربه کشورهای غربی نشان داده است کشورهایی که رشد پایین را تجربه کرده‌اند به سبب تغییراتی همچون صنعتی شدن باوجود اتخاذ سیاست‌های مشوق فرزندآوری در افزایش رشد جمعیت، موفقیت چندانی به دست نیاورده‌اند؛ بنابراین اگر به دنبال اقدامات مؤثر و اثربخش هستیم باید این نکته را در نظر قرار دهیم که زمان مناسب اجرای مداخلات امروز است. [۱]
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان چه می‌گویند؟
الف) تاکید بر «تمایل کم مردم به فرزندآوری»
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان گزاره تمایل کم مردم به فرزندآوری را در گزارش‌های خود تکرار و با استفاده از تکنیک «همراهی جمعیت» پرهیز از فرزندآوری را در میان مردم ترویج می‌کنند
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان گزاره تمایل کم مردم به فرزندآوری را در گزارش‌های خود تکرار و با استفاده از تکنیک «همراهی جمعیت» پرهیز از فرزندآوری را در میان مردم ترویج می‌کنند.
در سال‌های اخیر نظرسنجی‌های مختلفی انجام شده که کاهش میل مردم به فرزندآوری را مستند می‌کنند. نتایج این نظرسنجی‌ها در رسانه‌های معاند بازتاب زیادی دارد. به عنوان نمونه «ایران اینترنشنال» در گزارشی تمایل به فرزندآوری در ایران را رو به کاهش دانست و نوشت: ۷۰ درصد از مردم مخالف سیاست‌های جمعیتی حکومت هستند.[۲]
ب) تردید در مورد منطق توجیه سیاست جدید جمعیتی حاکمیت
این رسانه‌ها استدلال مسئولان در توجیه سیاست‌های مبتنی بر افزایش جمعیت را زیر سوال می‌برند. تلویزیون «ایران اینترنشنال» پیش‌بینی سازمان ملل در مورد روند جمعیت در ایران را متفاوت با چیزی دانست که مقام‌های ایران در مورد آن ابراز نگرانی می‌کنند. این رسانه با طرح سه سناریو در مورد روند جمعیت در ایران، فرضیه خود در مورد منطقی نبودن نگرانی مقام‌های ایرانی را توجیه کرد.[۳]
بی‌بی‌سی فارسی هم در گزارشی، نگرانی مقام‌های ایران در مورد جمعیت را «بی‌مورد» دانست و آورد: ایران تنها کشوری نیست که جمعیت سالمند آن رو به افزایش بوده، بلکه در کل دنیا اوضاع به همین منوال است. از سوی دیگر اوضاع ایران در این حدی که گفته می‌شود نگران‌کننده نیست. رشد جمعیت در ایران همچنان مثبت بوده و نرخ باروری هنوز بیشتر از سناریوی کاهش جمعیت است.
ج) ادعای تعارض سیاست‌های افزایش جمعیت با شاخص سلامت و بهداشت جامعه
این رسانه‌ها تلاش می‌کنند سیاست‌های افزایش جمعیت را در منافات با بهداشت و سلامت جامعه به ویژه جامعه زنان معرفی کنند.
دویچه‌وله فارسی در گزارشی آورد: به گفته نهادهای ناظر و اقتصاددانان، نزدیک به نیمی از جمعیت کشور زیر خط فقر زندگی می‌کنند و امکانات رفاهی، بهداشتی و آموزشی موجود، پاسخ‌گوی نیاز جمعیت فعلی هم نیست.[۴]
بی‌بی‌سی فارسی در گزارشی آورد: اجرای این طرح اثرهای زیان باری بر سلامت جسمی و روحی زنان بویژه در مناطق محروم و عشایری خواهد داشت.[۵] در گزارش تصویری این رسانه، سیاست افزایش جمعیت مساوی «تحمیل بارداری اجباری به زنان» معرفی شده که «حق زنان بر بدن» و «سلامتشان» را به مخاطره می‌اندازد.[۶]
د) ادعای غلبه نگرش سیاسی در تحقیقات علمی در مورد ضرورت افزایش جمعیت
رسانه‌های معاند اعتبار و علمی بودن تحقیقاتی که ضرورت افزایش جمعیت را مورد تایید قرار می‌دهند را زیرسوال می‌برند.
روند کاهشی رشد جمعیت همراه با سطح باروری کمتر از سطح جایگزینی یکی از چالش‌های فعلی جمعیت ایران محسوب می‌شود
«حسین قاضیان» جامعه‌شناس در گفت و گو با ایران اینترنشنال، سندیت و اعتبار تحقیقات علمی در این زمینه را زیرسوال برد و گفت: رهبری برای اثبات ضرورت توصیه‌اش، از «کاوش‌های علمی صادقانه‌ای» نام می‌برد که در این زمینه انجام شده است. تا پیش از اینکه رهبری جمعیت ۱۵۰ میلیونی را ضروری بداند، خبری از این پژوهش‌ها نبود، اما وقتی رهبری در مورد آن سخن گفت، این تحقیقات گل کرد. این مساله نشان می‌دهد که خواست و سیاست رهبری چگونه در بروز این تحقیقات تاثیر گذاشته است.[۷]
ه) نقد روش‌های «دستوری» حکومت برای افزایش جمعیت
رسانه‌های معاند، سیاست و راهبرد حاکمیت برای افزایش جمعیت را دستوری و اجباری و نه تشویقی و ترغیبی معرفی می‌کنند تا میان مردم برای پذیرش این سیاست‌ها مقاومت ایجاد کنند. «کلی‌گویی» تکنیکی است که رسانه‌ها با بهره‌گیری از آن، فضای ذهنی مخاطبان را نسبت به برنامه‌های افزایش موالید منفی می‌کنند.
دویچه وله فارسی در گزارشی آورد: در طول این سال‌ها حکومت ایران برای مقابله با کاهش نرخ رشد جمعیت، سیاست‌های دستوری را پیش گرفته است، این در حالی است که کشورهای دیگر در این زمینه سیاست‌های تشویقی را پیش می‌گیرند.[۸]
و) معرفی مشکلات اقتصادی به عنوان مهمترین دلیل کاهش تمایل مردم به فرزندآوری
رسانه‌های معاند مشکلات اقتصادی را از مهمترین دلایل برای کاهش تمایل مردم به فرزندآوری معرفی می‌کنند و با تاکید بر این مساله میان مردم «واهمه‌افکنی» می‌کنند.
بی‌بی‌سی فارسی در گزارشی وضع بد اقتصادی و خوشبین نبودن به آینده را از دلایل کاهش روند جمعیت در ایران معرفی کرد و مشوق‌های درنظر گرفته شده برای افزایش جمعیت را ناکافی دانست.[۹]
رادیو فردا هم در گزارشی آورد: حکومتی که نمی‌تواند به‌گونه‌ای مطلوب به نیازهای یک جامعه ۸۴ میلیونی پاسخ دهد، چگونه خواهان شتاب بخشیدن به رشد جمعیت می‌شود؟[۱۰]
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان ادعا می‌کنند حاکمیت به جای نگاه انسانی، به مقوله جمعیت نگاهی ایدئولوژیک و ابزاری دارد
صفحه اینستاگرام ایران اینترنشنال هم در تیر ۱۴۰۰ با برگزاری یک نظرسنجی دلایل مردم برای بی‌میلی به فرزندآوری را به رای مردم گذاشت و نتیجه گرفت: مخاطبان عوامل اقتصادی و نبود آینده روشن و احساس عدم امنیت را دلیلی برای بی‌میلی به فرزندآوری می‌دانند.
ز) ابزاری و ایدئولوژیک خواندن نگاه حاکمیت به افزایش جمعیت
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان ادعا می‌کنند حاکمیت به جای نگاه انسانی، به مقوله جمعیت نگاهی ایدئولوژیک و ابزاری دارد.
رادیو فردا در گزارشی آورد: نکته‌ای که در تحلیل‌های سیاسی-جمعیتی مسئولان به چشم می‌خورد، توجه به عامل جمعیت به‌عنوان شاخص قدرت ژئوپولیتیک شیعه در داخل و خارج از کشور است. صحبت کردن از جمعیت ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیونی از جمله در مورد رؤیای تبدیل شدن ایران شیعه به قدرت بزرگ منطقه‌ای صورت می‌گیرد.[۱۱]
«مهرداد درویش‌پور» جامعه‌شناس و استاد دانشگاه در برنامه چشم‌انداز ۲۲ تیر ۱۴۰۰ تلویزیون ایران اینترنشنال گفت: نگاه حاکمیت به مساله رشد جمعیت بیش از آنکه بر مبنای استانداردهای بین‌المللی( برخورداری از امکان تحصیل، آموزش، اشتغال و رفاه) باشد، از منظر ژئوپلتیک و امنیت سیاسی و نظامی به جمعیت می‌نگرد.
«آسیه امینی» تحلیلگر مسائل اجتماعی هم در این برنامه گفت: نگاه حاکمان به عنوان یک خدمتگذار یا نگاه از بالا به پایین چوپانی و استفاده سیاسی از مساله جمعیت است. در ایران جمعیت یعنی قدرت و آن هم قدرت ایدئولوژیک و مذهبی برای حاکمانی که سودای جهانی شدن دارند.
ح) تاکید بر ناکارآمدی برنامه‌های حاکمیت برای افزایش جمعیت
رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان تلاش می‌کنند سیاست‌های افزایش جمعیت را بی‌اثر نشان دهند و با تاکید بر مشکلات مختلف از جمله در حوزه اقتصادی، چنین پیش‌بینی کنند که این سیاست‌ها تاثیری در افزایش تمایل مردم به فرزندآوری ندارد.
این رسانه‌ها با تاکید بر «عدم آمادگی جامعه» و «ناکافی» بودن سیاست‌های تشویقی برای فرزندآوری، ایجاد «ناامیدی» و «دلسردی» میان مردم را در دستور کار دارند.
«ایران اینترنشنال» در گزارشی سیاست‌های جمعیتی نظام را بی‌تاثیر دانست و آورد: نگرانی مردم از وضعیت اقتصادی و سیاسی و همینطور افزایش ناامیدی اجتماعی باعث شده سیاست‌های جمعیتی نظام نتیجه عینی نداشته باشد.[۱۲]
بی‌بی‌سی فارسی هم در گزارشی با بررسی سیاست‌ها و مشوق‌های افزایش جمعیت در دانمارک و اندونزی، مشوق‌های افزایش جمعیت در ایران را ناکافی دانست.[۱۳]
جمع‌بندی
سیاست‌های افزایش جمعیت در کشور ما در دهه‌های گذشته تا حدی رفتار فرزندآوری مردم را از خود متاثر ساخته است. افزایش نرخ زاد و ولد در دهه ۶۰ و کاهش این رقم در دهه ۷۰ و ۸۰ این گزاره را اثبات می‌کند. بر این مبنا اگرچه انتظار می‌رود اجرایی‌سازی قانون جوانی جمعیت و حمایت از خانواده تا اندازه‌ای بر نرخ قرزندآوری تاثیر بگذارد اما وجود مشکلات به ویژه در حوزه اقتصادی و معیشتی، زمینه کاهش کارایی این طرح را فراهم می‌کند.
در این میان، رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان با تاکید بر مشکلات موجود در جامعه از جمله مشکلات اقتصادی و ارائه تحلیل‌های سویه‌دار از نگاه حاکمیت به مساله افزایش جمعیت، زمینه بی‌اعتمادی مردم به برنامه‌های کلان در این حوزه را فراهم می‌کنند.
این رسانه‌ها در ابتدا اصل مساله یعنی بحران حرکت جامعه به سمت پیری جمعیت، کاهش نیروی کار و وجود چالش کاهش نیروی انسانی در مسیر توسعه را زیرسوال می‌برند.
رسانه‌های معاند نه تنها صورت مساله را پاک می‌کنند، بلکه اعتبار تحقیقات و پژوهش‌های علمی (که ضرورت افزایش جمعیت را مورد تاکید قرار می‌دهند) را هم زیرسوال برده و آنها را در راستای توجیه سیاست‌های جمعیتی حاکمیت معرفی می‌کنند.
این رسانه‌ها در برابر، از وجود چالش‌هایی چون بحران اقتصادی، بحران زیست‌محیطی، بحران اجتماعی و ... خبر می‌دهند و چنین القا می‌کنند که پرداختن به این مسائل بر مقوله افزایش جمعیت اولویت دارد.
رسانه‌های یادشده ادعا می‌کنند که اتفاقا افزایش جمعیت به این بحران‌ها دامن خواهد زد و در صورت رشد موالید، در بلندمدت این وضعیت بغرنج‌تر خواهد شد. این رسانه‌ها افزایش جمعیت کشور را زمینه‌ساز ایجاد بحران‌های اجتماعی و اقتصادی داخلی و حتی درگیری‌های منطقه‌ای در آینده دانسته‌اند و با ایجاد واهمه در دل مردم، به مقابله با برنامه‌های افزایش جمعیت در ایران می‌پردازند.
اگرچه گزارش رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان در خصوص کاهش تمایل مردم به فرزندآوری و دلایل این پدیده، تصویری اغراق شده از واقعیت است اما از آنجا که حامل بخش‌هایی از واقعیت است، میان بخشی از مخاطبان تاثیرگذار خواهد بود. مشکلات اقتصادی وجود دارد و مردم فشارهای اقتصادی را در زندگی خود لمس می‌کنند. رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان هم روی این موضوع مانور می‌دهند و با بازتاب پررنگ مشکلات مردم، می‌توانند اعتماد آنان را جلب کنند.
تاکید بر گزاره‌هایی چون «نگاه ابزاری حاکمیت به جمعیت»، «زیر سوال بردن منطق سیاست جدید جمعیتی ایران»، « ایجاد تردید در مورد ضرورت و اولویت افزایش جمعیت»، «زیر سوال بردن اعتبار پژوهش‌های علمی»، «ادعای تعارض سیاست‌های افزایش جمعیت با شاخص سلامت و بهداشت جامعه» و ... از طریق همین سازوکار صورت می‌گیرد.
در همین راستا از دید بسیاری از ناظران، اهتمام جدی‌تر مسئولان به بهبود شرایط اقتصادی، رفع مشکل بیکاری و افزایش اشتغال، تسهیل ازدواج و سیاست‌های تشویقی برای فرزندآوری، امکان بهانه‌جویی، سوء‌استفاده و مانور رسانه‌های خارجی فارسی‌زبان در این زمینه را کاهش می‌دهد.
پی نوشت:
[۱] - علی اکبر حق‌دوست، جمعیت و سیاست‌های جمعیتی در ایران؛ چالش اصلی و راهکار، شهریور ۹۳، مرکز بررسی‌های استراتژیک، قابل دسترس در:
https://www.css.ir/NPPS/Media/PDF/۱۳۹۴/۰۹/۱۸/۶۳۵۸۵۲۷۲۲۷۰۱۶۸۸۶۸۸.pdf
[۲]-https://www.iranintl.com/۲۰۲۲۰۲۱۳۱۱۳۸
[۳]-https://www.youtube.com/watch?v=T۷pzkgg۹Bvo
[۴]-https://p.dw.com/p/۴BU۵P
[۵]-https://www.bbc.com/persian/iran-۵۶۵۵۲۴۶۵
[۶]- https://www.bbc.com/persian/iran-۵۶۵۵۲۴۶۵
[۷]-https://www.youtube.com/watch?v=۵_cdS۶siQks
[۸]-https://p.dw.com/p/۴BU۵P
[۹]-https://www.bbc.com/persian/iran-۴۸۳۴۳۳۳۵
[۱۰]-https://www.radiofarda.com/a/crisis-population-childbearing-sovereignty-islamic-republic-iran/۳۱۵۶۲۶۴۸.html
[۱۱]-https://www.radiofarda.com/a/crisis-population-childbearing-sovereignty-islamic-republic-iran/۳۱۵۶۲۶۴۸.html
[۱۲]-https://www.youtube.com/watch?v=T۷pzkgg۹Bvo
[۱۳]-https://www.bbc.com/persian/iran-۴۸۳۴۳۳۳۵