گرایش به ازدواج و تشکیل خانواده و تصمیمی چون فرزندآوری تابعی از چندین مولفه اساسی است که در میان آنها حساب و کتاب‌های اقتصادی و اوضاع معیشتی در کنار الگو و سبک‌های جدید زندگی پررنگ و تاثیرگذارند. دومین مولفه با جنس اجتماعی و فرهنگی در سال‌های اخیر بسیار تحت تاثیر گسترش شبکه‌های اجتماعی بوده است؛ موضوعی که در پژوهشی با عنوان «عوامل موثر بر فرزندآوری با تاکید بر شبکه‌های اجتماعی مجازی» در پاییز ۱۴۰۲ در فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده مورد بررسی قرار گرفت.
«نرجس کیانپور» و «سیدعلی رحمانزاده» در این پژوهش عوامل موثر بر تمایل زوجین به ناباروری خودخواسته و تک‌فرزندی را با در نظر گرفتن نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی به شیوه کیفی و با استفاده از روش نظریه بررسی کرده‌اند.
طبق مطالعات صورت گرفته، نسبت تعداد خانوارهای تک فرزنـد بـه کل خانوارهای کشـور در سال های ۱۳۷۵، ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ به ترتیب بـه نسبت‌های ۱۷.۲ درصد، ۲۳.۹ درصد و ۲۸.۵ درصد تغییر کرده است.
نظریه داده بنیاد برای شناسایی فرایندها در بستر اجتماعیشان و تجزیه و تحلیل عوامل و وضعیت‌های مرتبط با فرایندها مناسب است و به شناسایی و توضیح فرایندهای تعاملی بین افراد و گروه‌ها در یک بستر اجتماعی می‌پردازد.
جامعه آماری این پژوهش، زوج‌های تک فرزند یا بی‌فرزند منطقه چهار تهران در سال ۱۴۰۰ است که با ۱۵ نفر از آنها مصاحبه‌های عمیق صورت گرفت. با توجه به هدف پژوهش، از روش نمونه‌گیری در دسترس برای مصاحبه استفاده شد. کدگذاری متن مصاحبه‌ها و تجزیه و تحلیل داده‌ها به جمع‌بندی و طبقه‌بندی داده‌ها و نهایتا یافته‌هایی منجر شد که در ادامه گزیده‌ای از این پژوهش و یافته‌های آن را می‌خوانیم.
روند فزاینده تک‌فرزندی در خانواده‌های ایرانی
پدیده تمایل به تک‌فرزندی یا ناباروری خودخواسته که از یکی دو دهه قبل شروع شده، در حال تبدیل شدن به یک کنش هنجاری است. طبق مطالعات صورت گرفته نسبت تعداد خانوارهای تک فرزنـد بـه کل خانوارهای کشـور در سال های ۱۳۷۵، ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰ به ترتیب بـه نسبت‌های ۱۷.۲ درصد، ۲۳.۹ درصد و ۲۸.۵ درصد تغییر کرده است.
این در حالی است که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، مؤلفه جمعیت و فرزندآوری عامل اصلی در پیشرفت تکنولوژی و اقتدار اقتصادی و اجتماعی بوده است زیرا نه تنها تامین نیاز مالی و اقتصادی، رشد و پیشرفت علم و تکنولوژی را سرعت می‌بخشد، بلکه نوعی رقابت برای دست یافتن به‌روزترین تکنولوژی‌های دنیا نیز افزایش پیدا می‌کند.
تاثیر فضای مجازی بر مساله فرزندآوری
از جمله مواردی که می‌تواند در روند فرزندآوری نقش مؤثری داشته باشد، پیشرفت و رشد تکنولوژی چون اینترنت است که بر زندگی مردم حتی در زمینه‌های ارزشی و عاطفی تأثیر گذاشته و در برخی جوامع به صورت عاملی در جهت کاهش زادآوری عمل می‌کند.
اینترنت منتقل کننده میلیون‌ها پیام است که بر ارزش‌ها، نگرش‌ها و هویت فرهنگی کاربران آن در سطح خرد و بر نظام‌های فرهنگی-اجتماعی در سطح کلان تأثیر می‌گذارد. امروزه شبکه‌های اجتماعی بر پایه اینترنت در میان کاربران محبوبیت زیادی کسب کرده‌اند.
رسانه‌های نوین به ویژه شبکه‌های اجتماعی مجازی منجر به تحول در کیفیت و میزان ارتباط انسان‌های جهان شده‌اند؛ بدین معنی که امروزه با استفاده از اینترنت، امکان بهره‌گیری از انبوهی از اطلاعات در کمترین زمان ممکن و برقراری ارتباط گفتاری، دیداری و نوشتاری با هزینه‌های نسبتا کم فراهم آمده است. برخی اندیشمندان علوم اجتماعی معتقدند شبکه‌های اجتماعی مجازی ظرفیت ایجاد حوزه عمومی مجازی را دارند که کاربران می‌توانند از طریق آن به گفت‌وگو و تعامل پیرامون مسائل و موضع‌های مختلف بپردازند.
امروز در فضای مجازی غلبه با اخبار بد و ناامیدکننده است که باعث می‌شود ترس در تصمیم‌گیری‌ها بیشتر شود. زمانی که افراد هر روز اخبار ناامید کننده از شرایط اقتصادی و بهداشتی می‌شنوند و هر روز بیشتر احساس می‌کنند که وضعیت جامعه به سمت و سوی بد حرکت می‌کند، بدیهی است که گرایش به ازدواج و فرزندآوری کاهش یابد
نسبت‌های فرزندآوری بر مبنای داده‌های شاخص‌های چندگانه سلامت و جمعیت در ایران، روند کاهش زادآوری در دهه گذشته را تایید می‌کند. با توجه به استفاده گسترده از شبکه‌های اجتماعی در سال‌های اخیر و به اشتراک گذاشتن جزئی‌ترین مسائل زندگی خصوصی افراد در این شبکه‌ها، تاثیرپذیری زوجین به ویژه زوجین جوان از سبک‌های زندگی ترویج شده قابل مطالعه است.
نتایج پژوهش حاضر نشان داد که عوامل موثر بر گرایش به فرزندآوری با توجه به نقش شبکه‌های اجتماعی مجازی شامل یک سری شرایط علّی، زمینه، شرایط میانجی یا مداخله‌گر، مقوله محوری، راهبردها و پیامدها است. اصلی‌ترین شرایط زمینه‌ای شامل فشارهای رسانه‌ای، باورها و گرایش‌های عمومی، چشم وهم چشمی‌ها، تأثیرپذیری، غلبه و هجمه سلبریتی‌های مجازی و الگوپذیری است.
در واقع، زمینه های اصلی شکل‌گیری این پدیده را می‌توان در غلبه فضای مجازی بر زندگی‌های امروز دانست؛ جایی که افراد ارزش‌ها و باورهای خود را از فضای مجازی دریافت می‌کنند. این فضا به اذهان عمومی شکل داده و باعث گرایش افراد به تک‌فرزندی می شود. شبکه‌های اجتماعی از طریق الگوسازی و تغییر سبک زندگی بر زادآوری تأثیرگذار هستند.
شـرایط علی بر پدیده اصـلی یعنی ترس از مسـئولیت به طور مستقیم اثر می‌گذارند. این مولفه‌ها شـامل شـرایط بد اقتصـادی، شـکل‌گیری فرهنگ‌های جدید و ناپایداری سیاسی اسـت. در واقع در دوره‌ای که به سـر می‌بریم، مسـائلی نظیر شـرایط بد اقتصـادی در کنار ناپایداری‌های سـیاسـی و افزایش بی‌رویه قیمت دلار و تورم افســارگســیخته ســبب شــده‌اند تا شــاهد آن باشــیم که افراد نمی‌خواهند زیر بار مسـئولیت بروند. مطابق با یافته نظری مسـاله جمعیت تحت تاثیر عوامل اقتصـادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی قرار دارد.
در همین رابطه، شرایط مداخله‌گر سومین دسته از مؤلفه‌هایی هستند که از بیرون بر شکل‌گیری گرایش به فرزندآوری اثر می‌گذارند. این مؤلفه‌ها شامل افزایش توقعات خانواده‌ها، دشواری تأمین هزینه‌های کودک، نگرانی بابت ثبات کشور و گسترش اخبار نگران‌کننده است.
امروز در فضای مجازی غلبه با اخبار بد و ناامیدکننده است که باعث می‌شود ترس در تصمیم‌گیری‌ها بیشتر شود. در واقع زمانی که افراد هر روز اخبار ناامید کننده از شرایط اقتصادی و بهداشتی می‌شنوند و هر روز بیشتر احساس می‌کنند که وضعیت جامعه به سمت و سوی بد حرکت می‌کند، بدیهی است که گرایش به ازدواج و فرزندآوری کاهش بیابد.
شبکه‌های اجتماعی از طریق چهار مقوله ادراک از زادآوری در ارتباط با شبکه اجتماعی، انواع مختلف تاثیر شبکه اجتماعی، قضاوت‌های ذهنی نسبت به منافع شبکه اجتماعی و تناسب آن با زندگی فرد و تعامل زنان با شبکه اجتماعی بر قصدِ داشتن نخستین فرزند تاثیرگذارند.
با گســترش ارتباطات در فضــای مجازی، روابط بین اعضـای خانواده به سـردی می‌گراید. سـردی روابط خانوادگی را می‌توان به سـبب داشـتن تجربیات زیسـتی متفاوت بین اعضای خانواده دانست. والدین و فرزندان کمتر در فضاهای مشترک فیزیکی و عـاطفی و اطلاعـاتی و تفریحی واقعی، خـاطرات مشـــترکی را بـا هم تجربـه می‌کننـد. این کـاهش اشـــتراکات عاطفی و فکری و اطلاعاتی به تفـاوت در منظر و دیدگاه آنها دامن می‌زند و در نتیجه هر کدام از این دو، زندگی را از دید خود به صورتی متفاوت تفسیر می‌کنند.
چه باید کرد؟
شبکه‌های اجتماعی از طریق چهار مقوله ادراک از زادآوری در ارتباط با شبکه اجتماعی، انواع مختلف تاثیر شبکه اجتماعی، قضاوت‌های ذهنی نسبت به منافع شبکه اجتماعی و تناسب آن با زندگی فرد و تعامل زنان با شبکه اجتماعی بر قصدِ داشتن نخستین فرزند تاثیرگذارند
مطابق با یافته‌های پژوهش، اصلی‌ترین راهبردها جهت مدیریت این امر، حضور مثبت در فضای مجازی، تبلیغ فرزندآوری در این فضا، ارائه الگوهای خوب در فضای مجازی، تسهیل وضعیت اقتصادی و برگزاری جلسات تحلیلی در این فضا است. در واقع زمانی که می‌بینیم فضای مجازی به ابزاری برای سیاه‌نمایی و سمپاشی تبدیل شده و امید نسل جوان را هدف گرفته است، باید ضمن اصلاح زیرساخت‌ها و نظام اقتصادی و بهبود معیشت مردم، در فضای مجازی نیز حضوری مستقیم و مثمر ثمر داشته باشیم تا از این طریق بتوانیم به مقابله با دشمن بپردازیم.
طبیعی است که در صورت اجرای درست این راهبردها شاهد پیامدهایی خواهیم بود که منجر به قوام‌گیری هر چه بیشتر سرزمینمان خواهد بود. از جمله پیامدهای اجرای این راهبردها می توان به کاهش ترس زوج‌های جوان از مسئله ازدواج و فرزندآوری اشاره کرد، چرا که طبعا زمانی که علل و ریشه‌های شکل‌گیری یک مشکل از بین برود، آن مساله سیر طبیعی خود را پیدا خواهد کرد. از دیگر پیامدهای کاربست این راهبردها می‌توان به ایجاد لذت فرزند داشتن و فرزندآوری در بین زوج‌های جوان و افزایش گرایش به ازدواج اشاره کرد.
گرایش به ازدواج و فرزندآوری و بقای نسل اساسا در زمره نیازهای فطری انسان است. این نیاز فطری و گرایش طبیعی به واسطه شرایط خاص تربیتی و همچنین شرایط جامعه ممکن است دستخوش تغییراتی شود.
با توجه به اینکه فضای مجازی امروز در اختیار گروه های معاند و دشمنان است، طبیعی است هر چه حضور ما در فضای مجازی مثبت‌تر و سازنده‌تر باشد و تلاش در راستای احیای سلامت جامعه و جمعیت کشورمان صحیح‌تر باشد این امر باعث می‌شود که شاهد به حاشیه رفتن صفحات معاند باشیم.
بر مبنای‌های پژوهش، پیشنهاد می‌شود نقش رسانه‌های داخلی و خارجی بر تشدید گرایش خانواده‌ها بر تک فرزندی مورد مقایسه قرار گیرد. از سوی دیگر، واکاوی و تشریح پیامدهای ازدواج دیرتر از موعد بر گرایش به تک فرزندی میان زوج‌های جوان ضرورتی انکارناپذیر دارد.
پی‌نوشت:
نرجس کیانپورو سیدعلی رحمانزاده، «عوامل موثر بر فرزندآوری با تاکید بر شبکه‌های اجتماعی مجازی»، فصلنامه علمی فرهنگی تربیتی زنان و خانواده، سال هجدهم، پاییز ۱۴۰۲
نظر شما