بنای تاریخی اسپاخو که قدمت آن به عهد ساسانیان باز می گردد، معبد و آتشکده ای است که در روستای اسپاخو در ۶۱ کیلومتری جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه و سملقان به فاصله اندکی از جاده آسیایی بجنورد-گرگان قرار دارد و یافته های تاریخی حکایت از آن دارد که سنگ بنای این مکان در دوره ساسانی گذاشته شده است.
مردم این روستای کهن که تاکنون ۱۴ اثر و بنای تاریخی در آن شناسایی شده است در کنار این معبد سنگی روزگار می‌گذرانند و اگر چه تا قبل از همه گیری کرونا معدودی از گردشگران ایرانی و خارجی از این بنا دیدن می کردند، اما این روزها همان اندک گردشگران نیز بی اعتنا از جاده می گذرند و اندکی درنگ ندارند تا از این معبد که هزاره های تاریخ را پشت سر گذاشته است، دیدن کنند.
کهن ترین اثر ثبت شده
کارشناسان میراث فرهنگی بر این باورند که معبد یا آتشکده اسپاخو کهن ترین اثر ثبت شده در خراسان شمالی است و ظرفیت افزایش شمار گردشگران با توجه به محیط جذاب روستا و مردمان مهمان نواز آن وجود دارد.
اگر از بجنورد مرکز خراسان شمالی به سمت این روستا حرکت کنیم پس از عبور از آشخانه، چمن بید و روستای باش کلاته و نرسیده به رباط قره بیل تابلوی روستای اسپاخو را می بینیم و ای کاش این تابلو بزرگتر و واضح تر بود تا مسافرانی که با این منطقه آشنا نیستند به راحتی از کنار آن نگذرند.
در این روستا طرح هادی اجرا شده و بر همین اساس با طی مسیری سنگ چین و زیبا می توان از دل روستا عبور کرد و به بلندای تپه ای رسید که اسپاخو در آن ساخته شده است و اطراف آن نیز آثاری از گورستان، گرمابه ای کهن و بقایای یک تمدن قدیمی و راهی باستانی را نیز دیده می شود.
اهالی این روستای ۷۵ خانواری مردمی کشاورز و دامپروند که مهمان نوازی خصیصه بارز آن هاست و گردشگران علاوه بر دیدن این بنا و دیگر آثار تاریخی روستا از لبنیات تازه مانند کشک، ماست و دوغ خوشمزه این محل بهره ببرند.
به گفته یک کارشناس میراث فرهنگی آن چه در نگاه اول مردم را جذب این بنا می کند، نوع سازه و مصالح متفاوت آن و به ویژه سقف گنبدی شکل نیم کره مانند آن است که به نوعی آن را با گنبد چهار طاق ساسانی مقایسه می کنند.
محمد یزدانی می افزاید: باستانشناسان با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح، به ویژه استفاده از سنگ، تیر و شیوه طاقسازی و قوس طاق ها و موارد دیگر این بنا را مربوط به اوایل دوره ساسانی و ابتدای دوره اسلام تا عصر آل بویه می دانند.
وی می گوید: خرابه های حمام اسپاخو نیز در حاشیه غربی روستا و در جنوب بنای کلیسا واقع است که متاسفانه گنبد و پوشش حوضخانه آن فرو ریخته و ساکنان منطقه که ارزش و قدمت آن را نمی دانستند، حتی مصالح آن را برای ساخت و سازهای خود استفاده کرده اند.
این کارشناس میراث فرهنگی می افزاید: این حمام در مجموع بسیار زیبا بوده و از نظر فضا سازی و اجرای پلان و کاربرد به خصوص برای گرم کردن فضا از ابتکارات جالبی استفاده شده است که مهارت سازنده آن را به نمایش می گذارد.
وی در مورد وجه تمسیه روستا می گوید:کلمه اسپاخو از واژه پهلوی (هسپ)، (اسپ) ریشه گرفته که به مرور زمان اسپ به اسب تغییر یافته و کلمه اسپاخو نشان دهنده این است که در زمان های دور در این محل اسب های وحشی وجود داشتند که اهالی آن ها را رام کرده و پرورش می دادنند.
به گفته یزدانی؛ ادغام گنبد و ایوان در این بنا از نماد های معماری ساسانیان است.
قوس گهواره ای
این کارشناس میراث فرهنگی می افزاید: ورودی اصلی این بنا به شکل ایوانی بلند با قوس گهواره ای ساخته شده که گنبد خانه در سمت غرب آن تعبیه شده است و در دیوار های شمالی و جنوبی این آتشکده ۹ طاقچه کوچک به شکل مستطیل با ابعاد ۳۰ الی ۴۰ سانتی متری قرار دارد که قسمت فوقانی این طاقچه ها با سه تیر چوبی محکم از درخت ارس پوشیده شده است.
وی می گوید: این آتشکده دارای سه ورودی و خروجی است که تاریخ شناسان آن را نشانگر پیام زرتشتیان یعنی گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک می دانند و از آنجا که این معبد دارای آتشدان و حفره هایی در سقف برای خروج دود است ؛احتمال اینکه این معبد توسط زرتشتیان ساخته شده باشد، بیشتر است.
وی با اشاره به گورستان اطراف این بنا خاطرنشان می کند: شکل دفن و مقبره سازی با نحوه تدفین مسمانان متفاوت است و قبرها به صورت خانوادگی درکنار یکدیگر قرار گرفته اند،که نشان می دهد اقوام خاصی از زرتشتیان در این مناطق زیست می کردند و این بنا مربوط به آن ها است.
طرح توسعه
روستای اسپاخو با توجه به ظرفیت هایی که دارد از جمله قرار گرفتن در مسیر گردشگری شمال به خراسان رضوی، سرسبزی و زیبایی روستا و اجرای طرح هادی و از همه مهمتر قرار داشتن بنای معبد تاریخی اسپاخو می تواند به مکان مناسبی برای فعالیت های گردشگری تبدیل شود.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان شمالی در مورد بنای تاریخی اسپاخو می گوید: مرمت این بنا سال ۸۰ آغاز شد و با توجه به دو تکه شدن بنا، پُشته هایی برای نگهداری بنا تعبیه و همچنین قسمت هایی از بنا بندکِشی شد.
وی می افزاید: بنای تاریخی اسپاخو در سال ۱۳۴۵ توسط یک تیم باستان شناسی به سرپرستی عـزت‌الله نگـهبان که مشـغول بـررسی محوطه‌ها و آثار شمال خراسان بودند، شناسایی و به شماره ۱۵۷۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
وی خاطرنشان می کند: در روستای اسپاخو تاکنون ۱۴ اثر و محوطه تاریخی شامل آتشکده اسپاخو، قلعه شهر سوخته، معدن تاریخی، ساختار های آرامگاهی، قلعه ساسانی، محوطه باستانی اسپاخو، حمام، راه قدیمی، محوطه ساسانی، رشته قنات قدیمی، محوطه اسلامی و محوطه چشمه علی اصغر شناسایی شده است، اما مهمترین و شاخص ترین اثر این مجموعه بنای تاریخی، اسپاخو است که بر روی تپه ای بلند در جنوب روستای امروزی اسپاخو قرار دارد.
وی می افزاید: طرح توسعه این بنای تاریخی با هدف جذب گردشگر و با توجه به موقعیت خاص این روستا که در محور تردد مسافران زیادی قرار دارد در حال تدوین است و جذب سرمایه‌گذار و ایجاد تاسیسات خدماتی مورد نیاز گردشگران شامل سرویس بهداشتی، پارکینگ، مسیر دسترسی مناسب به بنا، خدمات پذیرایی و اقامتی ازجمله محورهای طرح توسعه در این بنا است.
شهرستان مانه و سملقان به مرکزیت شهر آشخانه در شمال غربی استان خراسان شمالی واقع شده و از شمال و شرق به شهرستان بجنورد، از جنوب به شهرستان جاجرم، از غرب به استان گلستان محدود می‌شود.
تاکنون ۷۱۳ اثر تاریخی خراسان شمالی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده که از این تعداد ۵۲۵ اثر تاریخی، ۵۳ اثر طبیعی، ۱۰۹ اثر ناملموس و ۲۶ اثر منقول تاریخی است.
خراسان شمالی با دارا بودن ۸۶۳ هزار نفر جمعیت در شمالشرق کشور قرار دارد