بنای سنگی "اسپاخو" در خراسان شمالی، اثری باستانی اما ناشناخته
#
بجنورد ، خبرگزاری جمهوری اسلامی 17/05/84
داخلی.اجتماعی.میراث فرهنگی.
بنای سنگی باستانی مشهور به "کلیسای اسپاخو" در شهرستان مانه و سملقان
از توابع خراسان شمالی، اثری کهن متعلق به دوران قبل از اسلام است که تا
کنون چنان که باید شناخته نشده است.
این اثر که از آن با نام آتشکده اسپاخو نیز یاد می کنند در کیلومتر 115
مسیر جاده بجنورد - گلستان و 65 کیلومتری غرب شهر آشخانه مرکز شهرستان
مانه و سملقان بر روی تپه ای مرتفع، در دامنه جنگل های کاج و سرو در کنار
دهکده "اسپاخو" بنا شده است.
بنای سنگی اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی سده های قبل از اسلام
در خراسان پهناور است که از نگاه تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق چهار
گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان
مرتبط است.
پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره ای و قابل مقایسه با
گنبد چهار طاق های ساسانی است.
پوشش ایوان بنا نیز به صورت نیم استوانه و شبیه ایوان های ساسانی است و
در دیوارهای شمالی و جنوبی تالار گنبددار بنا، ورودی های قوس داری از نوع
قوس های موجود در بنای اصلی تخت سلیمان وجود دارد.
در دیوار غربی اتاق محرابی قرار دارد که بدون تزیین است و در دو طرف
محراب از هر دو قسمت دو طاقچه و در دیوار شرقی نیز دو طاقچه دیده می شود.
ایوان بنا از طریق یک ورودی طاقدار به فضای گنبددار ارتباط می یابد و
طاق آن از نوع قوسهای شانه دار است.
منظره هوایی و نحوه پوشش این بنا از بیرون در قسمت ایوان مسطح و در
فضای گنبددار به صورت گنبد کم خیزی است که از محل شروع گنبد به صورت قوس
شروع شده و فاقد ساقه گنبد است.
مصالح به کار رفته در این بنا از سنک لاشه نتراشیده و ملات ساروج، با روکش
گچ یا کاهگل است که از چوب نیز در قسمت هایی از آن استفاده شده و بطور کلی
می توان گفت ملات بکار رفته در این بنا، یکی از محکم ترین و سفت ترین ملات به
کار رفته در بناهای تاریخی است.
با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح، بویژه استفاده از سنک، تیر
و شیوه طاقسازی و قوسهای طاقها و موارد دیگر این بنا نظیر کارهای معماری
مربوط به دوران اوایل ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
در اطراف این بنا و دهکده اسپاخو بر روی تپه های مجاور، قبرستانی وجود
دارد که از نظر وضع تدفین و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت کلی
داشته و قبرها به صورت خانوادگی است.
هر کدام از قبرها با گچ و ساروج به شکل مکعب مستطیل با سنک های چهارگوش
نامنظم ساخته شده است.
این شواهد حاکی از آن است که اقوامی با اعتقادات مذهبی خاص به غیر از
اسلام در این منطقه وسیع ساکن بوده و این بنای عظیم متعلق به آنها بوده
است.
در وجه تسمیه دهکده "اسپاخو" گفته می شود واژه "هسپ و اسپ" که نامی کهن
و پهلوی است به مرور زمان دچار تغییر و تبدیل به "اسب" شده و طبق شواهد
احتمالا این منطقه از خراسان شمالی در گذشته، محل پرورش اسب بوده که نام
اسپاخو نیز برگرفته از آن است.
بنای سنگی اسپاخو که تخمین زده می شود قدمت آن به یک هزار و 500 سال پیش
برسد، بر اثر گذشت زمان و عوامل جوی، طبیعی و انسانی، دچار خسارت و تخریب
شده است.
ریزش گنبد، ایجاد ترک و شکاف در دیوارها و سقف ایوان شرقی، ریزش بخشی
از دیوار و رانش آن در ضلع غربی و همچنین تخریب نمای ایوان از جمله این
آسیب دیدگی ها است.
ملات ساروج بکار رفته بین سنگهای نمای کلی بنا نیز در بعضی از قسمتها
بیرون ریخته و نمای سنگها به صورت لخت دیده می شود.
در سال های اخیر به منظور مرمت و حفظ این اثر باستانی، تعمیراتی از جمله
در بام بنا، تعمیر شکاف های ایجاد شده در سقف و گنبدخانه، تعمیر درگاهها و
اجرای پشت بندهایی در پشت دیوار غربی انجام شده است.
رییس اداره میراث فرهنگی مانه وسملقان در این خصوص می گوید: پس از اجرای
سکوهایی در پشت دیوار غربی بنا که آسیب عمده دیده بود، مرمت گنبد که حدود
80 درصد آن فرو ریخته بود آغاز شد و پس از آن، اجرای نمای ایوان آن نیز
که تخریب شده بود با همان طرح باقی مانده آغاز شد.
"حبیب صدری فر" در گفت و گو با ایرنا تاکید می کند: در صورت تامین اعتبار
در سالهای آینده کار ساماندهی اطراف بنا نیز انجام می شود.
وی در خصوص بازدید گردشگران از این بنای تاریخی نیز گفت: سالانه بطور
پراکنده تنها تعداد کمی از گردشگران از این مکان دیدن می کنند.
او افزود: بیشتر بازدیدکنندگان این مکان اقلیت های مذهبی همچون زرتشتیان
و همچنین پژوهشگران و دانشجویان هستند.
او دلیل اندک بودن تعداد بازدیدکنندگان از این مکان را ناشناخته بودن
این بنا و آسفالت نبودن جاده آن ذکر کرد.
او گفت: مسیر چهار کیلومتری کلیسا تا جاده آسیایی شرق به شمال کشور با
وجود پیگیریهای متعدد، هنوز آسفالت نیست.
وی افزود: متاسفانه، افراد زیادی از گردشگران به دلیل آسفالت نبودن و
به گمان بی ارزش بودن بنا از بازدید آن صرف نظر می کنند.
این بنای سنگی باستانی چندین سال قبل در شمار آثار ملی به ثبت رسیده
است.
ک/2738/626/659
