امروزه دیگر شبکه‌های اجتماعی مثل اینستاگرام، تلگرام و توئیتر بخشی از زندگی شده‌اند و ارتباطات نوشتاری که در این فضا در قالب کامنت‌ها و لایک‌ها میان افراد تبادل می‌شود، مراودات روزمره افراد را تشکیل می‌دهند.
در این مسیر فینگلیش نوشتن، غلط املایی، مخفف‌نویسی و ... از انواع مکاتبه رایج شبکه‌های اجتماعی است. نکته مهم اینکه، شیوه نوشتن و دستور زبان فارسی در این شبکه‌ها کاملا تغییر پیدا کرده و غلط‌هایی مانند استفاده از «ز» به جای «ذ»، مثلاً «بزاریم» به جای «بذاریم» نیز از این محدودیت‌هاست.
از طرفی دنیای مجازی با دنیای واقعی هم‌پوشانی پیدا کرده که در هرجا عجله و کمبود وقت را عنوان می‌کنیم به طوری که این‌روزها، «که» را «ک» و «به» را «ب»، «چه» را «چ» و «یک» را «ی» می‌نویسند. اما دایره‌ی کوتاه‌نویسی‌ها به فعل‌ها هم رسیده و عادی شده است. برای همین به جای «زنگ بزن» می‌نویسند «بزنگ» یا فعل حرف زدن را می‌نویسند «حرفیدن»؛ به گونه‌ای که می‌شود گفت اگر در فضای مجازی نباشید، زبان افراد را متوجه نمی‌شوید. کمی جلوتر، حتی بسیاری از گفت‌وگوها میان افراد نیز بدون تبادل لغت و فقط با ارسال شکلک‌های صفحه کلید گوشی یا استیکرها انجام می‌شود.
برگه‌های امتحانی منتشر شده در فضای مجازی شاهد خوبی برای شیوه نگارش جدید کلمات و جملات فارسی در واقعیت است. به طور مثال دانش‌آموزان در صفحات مجازی خود می‌نویسند «می‌خاهم» به جای «می‌خواهم».
استدلال بیشتر اینستاگرامی‌ها برای غلط‌نویسی، دیده شدن بیشتر مطالب آنهاست؛ می‌گویند چون دیکته کلمه اشتباه است، مفهوم به درستی منتقل نمی‌شود و مخاطب دوباره متن را می‌خواند و این چندثانیه بیشتر، یعنی کمک به درآمد بیشتر و دیده‌شدن صفحه صاحب اکانت استاستدلال بیشتر اینستاگرامی‌ها برای غلط‌نویسی، دیده شدن بیشتر مطالب آنهاست. به عبارت دیگر می‌گویند به دلیل اینکه دیکته کلمه اشتباه است، مفهوم به درستی منتقل نمی‌شود و مخاطب دوباره متن را می‌خواند و این چندثانیه بیشتر ماندن مخاطب در صفحه، یعنی کمک به درآمد بیشتر و دیده‌شدن صفحه صاحب اکانت است.
اما در توئیتر داستان متفاوت است و غلط نویسی چه عمدی باشد چه غیرعمدی، واکنشی شبیه جنگ در پی خواهد داشت و اصل موضوع توئیت به حاشیه می‌رود؛ هر چند آن توئیت اطلاعات مهم و خوبی داشته باشد. در زیر هر توئیت غلط املایی بلافاصله تذکر می‌دهند، هکسره را آموزش می‌دهند، به صراحت بیان می‌کنند که مخفف‌نویسی مانند «تُ» بجای «تو» روی اعصاب است اما تقریبا هر روز پُستی وجود دارد که هکسره را در توئیتر آموزش می‌دهد به طوری که میم‌های متفاوتی برای آموزش آن ساخته شده است.
گروه داده‌کاوی ایرنا با توجه به اهمیت شیوه نگارش خط فارسی در فضای مجازی که آسیب‌های جدی به دانش زبانی افراد و ادبیات فارسی وارد می‌کند، به واکاوی شیوه نگارش کلمات در شبکه اجتماعی توئیتر پرداخته است.
این بررسی در بازه زمانی ۵ مردادماه ۱۴۰۰ تا ۵ مرداد ماه ۱۴۰۱ (یک سال) در میان کاربران توئیتر فارسی انجام شده و روش استفاده شده در این پژوهش، «استخراج آمار و ارقام از طریق سامانه پایشگر شبکه‌های اجتماعی» بوده که نتایج آن را در ادامه می‌خوانید.
توئیتری‌ها در نگارش کلمات چگونه عمل می‌کنند؟
واکاوی داده‌های مرتبط دو کلمه «بلیت و بلیط» در توئیتر فارسی در بازه زمانی مرداد ۱۴۰۰ تا مرداد ۱۴۰۱ نشان می‌دهد از ۲۹۰ هزار ۳۶۸ توئیت، ۳۱ هزار ۷۱۰ کاربر واژه «بلیت» و ۹۳ هزار ۶۷۷ کاربر دیگر کلمه «بلیط» را در توئیت خود به کار برده‌اند.
در همین بازه زمانی داده کاوی کلمات «ذغال و زغال» نشان می‌دهد که از ۲۹ هزار و ۶۶۶ توئیت، ۲۰ هزار و ۵۱۸ کاربر واژه «ذغال» و ۳۵ هزار و ۵۴۸ کلمه «زغال» از طرف ۲۲ هزار ۳۴ کاربر استفاده شده است.
در توئیتر، غلط‌نویسی چه عمدی باشد چه غیرعمدی، واکنشی شبیه جنگ در پی خواهد داشت و اصل موضوع توئیت به حاشیه می‌رود؛ در زیر هر توئیت غلط املایی بلافاصله تذکر داده و به صراحت بیان می‌کنندبلیط یا بلیت؟ ذغال یا زغال؟
بهترین راه برای اینکه شکل و معنای درست واژه‌ای را بدانیم این است که به فرهنگ نامه‌های فارسی رجوع کنیم؛ از جمله «لغت‌نامه دهخدا» متعلق به «علی‌اکبر دهخدا» و دیگری «فرهنگ لغت معین»، که نویسنده آن «محمد معین» است.
در فرهنگ معین آمده، شکل درست املا «زغال» است و باید با «ز» نوشته شود. زغال در فرهنگ معین به چوب سوخته که پیش از خاکستر شدن خاموش شده، معنی شده و بر اساس نظر فرهنگ دهخدا، املای درست، «ذغال» است.
مقایسه تعداد توئیت‌ها، شاخصی برای بررسی میزان چگونگی املای کلمات کاربران در پلتفرم توئیتر است، به‌گونه‌ای که در این گزارش شاهد استفاده حجم تقریبا مساوی این دو کلمه در بازه زمانی یکساله هستیم. بررسی توئیت‌ها نشان می‌دهد بیشتر کاربران توئیتر ترجیح دادند برای تولید محتوا و انتشار مطالب از کلمه «زغال» استفاده کنند. (۲۰ هزار و ۵۱۸ کاربر کلمه «ذغال» و ۲۲ هزار و ۳۴ کاربر واژه «زغال» استفاده کرده‌اند.)
اما در مورد کلمه «بلیت» در لغت‌نامه معین آمده است؛ بلیت = بلیط : تکه کاغذ چاپ شده برای ورود به سینما، اتوبوس، هواپیما، راه‌آهن و غیره.» در لغت‌نامه دهخدا؛ بلیط. [ ب ِ ] (از فرانسوی، اِ) بلیت. تکه کاغذی که روی آن مشخصاتی چاپ شده باشد حاکی از بها و تاریخ و محل استفاده آن، و غالباً برای ورود به سینما و تماشاخانه یا اتوبوس یا قطار راه‌آهن و غیره به کار رود.
با این تفاسیر، تحلیل خط سیر استفاده از کلمات «بلیط و بلیت» در کاربران توئیر فارسی نشان می‌دهد ۷۵ درصد از کاربران از واژه «بلیط» استفاده می‌کنند.( ۹۳ هزار و ۶۷۷ کاربر از کلمه «بلیط» و ۳۱ هزار و ۷۱۰ کاربر دیگر از واژه «بلیت» استفاده کرده‌اند.)
میزان شکسته‌نویسی در توئیتر
شکسته‌نویسی(محاوره نویسی) عمدی و غیر عمدی در شبکه‌های اجتماعی ماجرای متفاوتی دارد. این داده‌کاوی نشان می‌دهد در مدت مورد بررسی، تعداد ۱۹۲ هزار و ۳۳۷ کاربر کلمه «اصلن» را به جای «اصلا» و ۲۴ هزار و ۷۲۳ کاربر «لطفن» را به جای «لطفا» و ۶ هزار و ۸۰۲ کاربر واژه «خاهش» را به جای «خواهش» به کاربرده‌اند؛ این شیوه نگارش به طور عمده به دلیل شوخ‌طبعی بعضی از کاربران شبکه‌های اجتماعی بوده است.
بر این اساس، سه درصد از کاربران توئیتر فارسی، هنگام استفاده از واژه «خواهش» از غلط‌نویسی استفاده کرده‌اند.
در داده‌کاوی دیگری نیز ۲۹ درصد از کاربران شکسته‌نویسی کلمه «اصلن» را به جای« اصلا» به کاربرده‌اند.
گفته می‌شود علت شکسته‌نویسی و غلط‌نویسی کلمات این است که زبان فارسی یکی از زبان‌هایی است که فاصله زیادی میان صورت گفتاری و نوشتاری آن وجود دارد و استدلال دیگر اینکه، کیبورد گوشی‌ها براساس ۲۶ حروف زبان انگلیسی است؛ در حالی که زبان فارسی و خط فارسی بدون در نظر گرفتن حروفی مثل (ء أ آ ..)، ۳۲ حرف دارد. در نتیجه تایپ کردن با کیبوردهای فارسی، به مراتب سخت‌تر است. به‌طوری که طبق جدول داده‌کاوی، کلمه «مطمعن» در ۶۲ هزار و ۹۱۱ توئیت استفاده شده که یا به دلیل صفحه تایپ گوشی یا استفاده از املای اشتباه کلمه بوده است.
بررسی موردی رویکرد غلط املایی در توئیتر فارسی
براساس داده‌کاوی یکساله اخیر نشان می‌دهد، ۲ هزار و ۸۰۷ کاربر از کلمه «ضمینه» و ۲۱۵ هزار و ۱۴۴ کاربر از واژه «زمینه» در توئیت‌های خود استفاده کرده‌اند و در همین بازه زمانی در ۱۸ هزار و ۴۳۸ توئیت کلمه «سپاسگذار» و ۹۳ هزار و ۱۲۵ توئیت از واژه «سپاسگزار» استفاده شده است.
براساس همین داده‌ها کاربران توئیتر فارسی ۲۴ درصد از کلمه «سپاسگزار» و یک درصد از لغت «زمینه» استفاده کرده‌اند که این موضوع نشان می‌دهد کاربران زیادی غلط املایی داشته‌اند که به نظر می‌رسد این اقدام با کاربرد طنز یا استفاده از تکنیک دیده‌شدن قابل توجیه نیست. البته برخی کاربران، متون آماده را بدون پالایش و ارزیابی بازنشر می‌دهند.
حساسیت توئیتری‌ها
توئیتری‌ها به «هکسره» حساسیت فوق‌العاده‌ای دارند؛ به گونه‌ای که بر اساس داده‌کاوی یکساله از مرداد ۱۴۰۰ تا مردادماه ۱۴۰۱، تعداد ۳۷ هزار و ۶۶۴ توئیت از ۲۰ هزار و ۸۲۰ کاربر به آموزش یا تذکر «هکسره» پرداختند.
بیشترین ریتوئیت در این موضوع را در پایین می‌توان مشاهده کرد که به آموزش و تذکر نگارشی پرداخته است.
دیگر مورد پر تذکر توئیتری‌ها «نیم فاصله» است که ۱۱ هزار نفر با انتشار ۸۲۳ توئیت در این موضوع، علائم نگارشی در بازه یک ساله مورد بررسی را آموزش یا تذکر داده‌اند.
نقد و نظر ایرنا:
خط فارسی بخشی از هویت ملی و ایرانیان است و قواعدی برای آن وجود دارد که باید به آنها پایبند بود. باید گفت که ترویج فرهنگ محاوره‌نویسی، غلط‌نویسی و فینگلیش نویسی در این بستر و عادی شدن آن در شبکه‌های اجتماعی، زنگ خطری است که باید هر چه زودتر مسئولان، مردم و همه کاربران برای آن چاره‌اندیشی کنند.
غلبه زبان محاوره، کوتاه‌نویسی، شکسته‌نویسی طنزگونه، فراوانی غلط‌های املایی، استفاده از واژه‌های بیگانه و واژه‌های جدید و کم‌توجهی به قواعد دستور زبان فارسی آسیب‌های جدی به دانش زبانی افراد و زبان فارسی وارد می‌کند.