در بخش نخست گزارش دفتر پژوهش ایرنا، موضوعاتی مانند آسیب‌شناسی علل و موانع رشد شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله تحریم‌ها، تغییر ذائقه فرهنگی مردم و نبود خدمات پشتیبانی، مشاوره‌های قوی بنگاه‌داری، صلاحیت حرفه‌ای کسب‌وکار و نیز نبود متولی برای تعریف، توسعه کسب و کار فناورانه مطرح شد. در این گزارش در گفت وگو با محمد تقی امانپور مطرح شد که ۱۰ درصد از شرکت‌های دانش‌بنیان، بازار تعریف شده دارند.
در گزارش دوم به ابعاد دیگری از موضوع پرداخته شده و به این سئوال اساسی پاسخ داده می‌شود که آیا شرکت‌های دانش‌بنیان، قابلیت تحققق شعار سال یعنی «تولید، دانش‌بنیان، اشتغال آفرین» را دارند؟ در این زمینه پژوهشگر ایرنا با «سهیل تقوی» تحلیلگر فناوری‌های علمی- فرهنگی و «محمد تقی امانپور» مدیر عامل کانون جهادگران جهاد سازندگی به گفت و گو نشست.
در ادامه مشروح گفت‌وگو را می‌خوانید:
ایرنا: چه نقدهایی به عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان وارد است؟
تقوی: یکی از نقدهایی که درمود شرکت‌های دانش‌بنیان وارد است، ضعف هدایتی و جهت‌دهی این شرکت‌ها است. از این منظر که برخی از این شرکت‌ها و یا گروه‌های دانشجویی، خود نیازی را در نظر می‌گرفتند و بر اساس آن نیاز، به تولید محصول می‌پرداختند و بعد به یک شرکت دانش‌بنیان تبدیل می‌شدند و از امکانات آن استفاده می‌کردند.
در واقع، این شرکت‌ها با ضعف هدایتی رو به رو هستند و از طرف معاونت علمی، مرکز همکاری‌های تحول و پیشرفت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، وزارت علوم و یا نهادهایی که در این زمینه فعال هستند، جهت‌دهی لازم را کسب نکرده و علاوه بر آن، تشویقی هم دریافت نمی‌کردند. این در حالی است که با توجه به تصویب سند جامعه علمی از سوی شورای انقلاب فرهنگی، این اولویت‌گذاری‌ها باید صورت می‌گرفت و شرکت‌ها به سمت نیازهای واقعی و مهم جامعه جهت‌دهی می‌شدند.
نتیجه هدایت و حمایت نشدن صحیح این شرکت‌ها، تامین نشدن نیازهای اساسی و مهم جامعه و فراهم کردن فقط برخی از نیازهای غیرضرور است.نتیجه هدایت وحمایت نشدن صحیح شرکت‌های دانش‌بنیان، تامین نشدن نیازهای اساسی و مهم جامعه و فراهم کردن فقط برخی از نیازهای غیرضرور است برای نمونه در چنین شرایطی ممکن است یک شرکت به این امر توجه کند که چه محصولی بیشتر به فروش می‌رود و یا به راحتی می‌تواند آن را صادر کند، حال آنکه آن نیاز ممکن است از نیازهای اساسی و مهم جامعه نباشد. همچنین ممکن است تولید یک محصول نیاز به سرمایه‌گذاری طولانی مدت داشته باشد که شرکت‌های دانش‌بنیان با توجه به شرایطی که اکنون دارند، از پرداختن در مورد آن خودداری کنند و به راه‌های ساده‌تری روی آورند.
شاید بتوان گفت ۷۰ تا ۸۰ درصد گردش مالی شرکت های دانش بنیان مخصوص همین شرکت‌های بزرگ است. ، مخصوص همین شرکت‌های بزرگ است. این در حالی است که آن دسته از شرکت‌هایی که به تولید دانش می‌پردازند و درصدد رفع نیازهای اصلی و اساسی جامعه هستند، چندان از حمایت و جهت‌دهی معاونت علمی برخوردار نیستند و سرمایه‌گذاری چندانی هم در مورد آنها انجام نمیشود.
ایرنا: نیروی انسانی در رشد و پیشرفت شرکت‌های دانش‌بنیان چه نقشی دارد؟
تقوی: یکی از چالش‌های اساسی شرکت‌های دانش‌بنیان،برخورداری از نیروی متخصص و ماهر است که اکنون به یک مساله بسیار جدی برای بسیاری از شرکت‌ها تبدیل شده است. به طور نمونه، برخی از نیروها به دلایل مختلف مانند شغل، درآمد و محیط زندگی بهتر به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند و در نتیجه فقدان تخصص و مهارت آنها، جامعه مبدا را با یک چالش بسیار بزرگ رو به رو می‌کند.برخی از نیروها به دلایل مختلف نظیر شغل، درآمد و محیط زندگی بهتر به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند و در نتیجه فقدان تخصص و مهارت آنها، جامعه مبدا را با یک چالش بسیار بزرگ رو به رو می‌کند در چنین شرایطی، به طور طبیعی هزینه نیروی انسانی به دلیل کمبود نیرو از یک سو و نبود تعادل در عرضه و تقاضا به شدت بالا می‌رود.
وی می‌افزاید: راهکارهایی که می‌توان برای این مساله ارایه داد، استفاده از تجارب کشورهای مختلف است. علاوه‌براین دانشگاه‌ها به عنوان یک منبع تولید نیروی انسانی و دانشی باید خود را با شرایط امروز آموزشی، وفق دهند و از فضای سنتی آموزش محوری دور شوند و با شرایط کارآفرینی هماهنگ شوند. در کنار دانشگاه‌ها، موسسات آموزشی هم می‌توانند در مدت زمانی کوتاه نیروای حرفه‌ای و قوی را پرورش دهند.
ایرنا: راهکارها برای بهبود وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان چه هستند؟
تقوی: باید نهادهای مسئول بتوانند از سرمایه‌گذاری خطرپذیر بیشتر حمایت کنند. از آن‌جا که ریسک و خطر برخی از این سرمایه‌گذاری‌ها بالا است و از طرفی ممکن است برخی از آنها در طولانی مدت به نتیجه برسند، از این رو دولت باید بتواند آنها را ضمانت کند. بنابراین، پیشنهاد این است که دولت مستقیما وارد سرمایه‌گذاری نشود و بیشتر در سیاست‌گذاری‌ها و ارایه مشوق‌ها فعالیت کند.
تقوی ادامه می‌دهد: در برخی از کشورهای پیشرفته به منظور بهبود وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان از تمهیداتی مانند بورس استفاده می‌شود تا شرکت‌های دانش‌بنیان بتوانند سریعتر وارد چرخه فعالیت مالی شوند، در حالی که در جامعه ما بیشتر تمهیدات از نوع وام و تامین بانکی است. یکی دیگر از راهکارها هم سرمایه‌گذاری دولت با بخش خصوصی است که در حال حاضر نیز فعالیت‌هایی انجام شده است.
در برخی از کشورهای پیشرفته به منظور بهبود وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان از تمهیداتی مانند بورس استفاده می‌شود تا این شرکت‌ها بتوانند سریعتر وارد چرخه فعالیت مالی شوندوی می‌گوید: اما یک راه حل ریشه‌ای این است که بتوان تولید و سرمایه‌گذاری برای آن را در داخل کشور جذاب کرد و از جذابیت بخش‌های غیر مولد اقتصاد از طریق ابزارهای مالیاتی و به اصطلاح «داغ کردن» آن بخش‌ها کاست.
ایرنا: آیا شرکت‌های دانش‌بنیان قابلیت تحقق شعار سال را دارند؟
تقوی: شعار سال یک امر نسبی است که باید تلاش شود تا هرچه بیشتر محقق شود. با توجه به اینکه حدود ۱۵ سال است که شرکت‌های دانش‌بنیان در کشور شروع به فعالیت کرده‌اند، فکر می‌کنم ظرفیت اولیه فراهم شده و حلقه‌های مختلف این زنجیره در اکوسیستم یا زیست بوم مانند تامین مالی، نیروی انسانی، صندوق‌ها و مواردی از این دست شکل گرفته‌اند. هر چند هر یک از این حلقه‌ها ممکن است با مسایل و چالش‌هایی هم رو به رو باشند، اما اگر بتوان آنها را با یک سیاست‌گذاری درست مورد پیگیری قرار داد، در طول یک سال و یا حتی در طول چند ماه آتی می‌توان تغییر و تحول خوبی را در این حوزه شاهد بود.
امانپور: نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در توسعه کسب‌وکارهای فناورانه برای تحقق شعار سال پیشتر مورد توجه جدی نبوده‌است. خوشبختانه شعار امسال«تولید دانش‌بنیان اشتغال آفرین» است. برای آنکه در یک موضوع استراتژیک مثل امنیت غذایی از قابلیت شرکت‌های دانش‌بنیان استفاده شود، باید رویکرد مدیریتی متفاوتی استفاده شود. برای نمونه اگر در حوزه فناوری‌های زیستی که می‌تواند در امر امنیت غذایی نقش‌آفرین باشد، حدود ۱۲۰ فناوری وجود داشته باشند که نقش هر یک از آنها به درستی یک ساختار جامع برای تحقق در امنیت غذایی شامل تولید غذایی سالم، فراوان و قابل‌دسترس تعریف‌نشده و اگر هم تعریف شود امکانات و منابع مالی و ساختاری متولیان توان حمایت از ۱۲۰ فناوری خلق و حمایت‌شده را به طور همزمان ندارد، متولی امر می‌تواند ضمن ارائه خدمات جاری و ادامه همکاری با همه آنها برای مثال ۳ یا ۵ و یا حداکثر ۷ مورد از فناوری‌ها که نقش تأثیرگذار عمده‌ای در امنیت غذایی دارند را انتخاب کند و همه حمایت‌های لازم و جامع را انجام دهد تا به سطح افزایشی مورد انتظار رسید.
تحقق اثر بخشی هر یک از فناوری‌های انتخابی حمایت شده موکول به ایجاد هم افزایی و توانمندسازی دست اندرکاران و همراهی همه جانبه آنها متناوب با شعار همه با هم جهاد سازندگی است.
به دلیل اینکه نگاه و برخوردهای ما محدود و خرد است، بنابراین تصور تأثیرگذاری کلان را نداریم. واقعیت این است که چنین فناوری‌هایی وجود دارند. برای نمونه کودهای ریز مغزی ۷ عنصری و یا ریز مغذی‌های ۱۳ عنصری توسط شرکت دانش‌بنیان شیمی کاران سبز طوبی تولیدشده که مرحله آزمودن در مزارع و باغات را طی می‌کند.هدف آنها کاهش هزینه کود دهی تا ۵۰ درصد و افزایش کمی و کیفی محصولات از ۳۰ درصد تا ۵۰ درصد می باشد.
دست‌اندرکاران باید روی حمایت همه جانبه از آنها برای تحقق شعار تولید و اشتغال دانش‌بنیان متمرکز شوند و رویه‌های سنتی و محدود حمایتی را تغییر بدهند درخواست‌های آنها دشوار نیست به تسهیلات برای افزایش تولید و حمایت از ترویج مصرف این ریز مغذی ها که جایگزین کودهای شیمیایی می شوند و در مواردی مکمل آنها هستند نیاز است که مطالبه و درخواست دشواری نیست.
رویکرد صحیح باید این باشد که چه باید کرد تا به هدف افزایش ۳۰ تا ۵۰ درصدی افزایش تولید هدف‌گذاری شده برسیمرویکرد صحیح باید این باشد که چه کنیم تا به هدف افزایش ۳۰ تا ۵۰ درصدی افزایش تولید هدف‌گذاری شده برسیم، نه اینکه مقررات و رویه‌های موجود و کمبود منابع و امکانات برای حل مشکلات شرکت‌های دانش‌بنیان و یا پرهیز از حمایت خاص از بعضی از فناوری‌های اولویت دار مانع از تمرکز و پشتیبانی از آنها شود. اگر بتوانیم رویه‌های جاری و رویکردها را باز مهندسی کنیم، تحقق شعار سال به شایستگی ممکن می‌شود.
پیشنهاد می‌کنم رهنمود مقام معظم رهبری در رابطه با شعار سال ۱۴۰۱ جدی‌تر و متفاوت‌تر از سال‌های قبل و با انتخاب و تمرکز روی چند محصول فناورانه در حوزه امنیت غذایی پیگیری شود. تحقق این امر نیازمند اراده ریسک‌پذیر دست‌اندرکاران است که در کنار امور جاری در تحقق یک هدف مشخص مثل امنیت غذایی نسبت به هم‌افزایی و توانمندسازی با رویکرد و مدیریت جهادی اقدام کنند.
اقدامات نمایشی و شعاری، ادامه امور جاری و عدم کارآمدی در تحول وضع موجود قطعا مورد تائید نیست و امیدوارم ساختارهای نظارتی نیز عملکردها را بررسی کنند و در مواردی که ناکارآمدی وجود دارد با روش های مناسب و استفاده از همه ابزارهای تشویقی و تنبیهی قانونی؛ کارآمدی مورد انتظار عملیاتی شود.