به گزارش خبرنگار علم و آموزش ایرنا، شرکت‌های دانش‌بنیان شرکت‌هایی هستند که با کمک نیروی انسانی دانش‌آموخته دانشگاهی، دانش را به فناوری (محصول یا خدمات) و در نتیجه ثروت تبدیل می‌کنند. هر چند در سال‌های اخیر خبرهای بیشتری از فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران می‌شنویم، قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات مشتمل بر ۱۳ ماده و ۶ تبصره پنجم آبان ۱۳۸۹ به تصویب مجلس رسید، پس از تایید شورای نگهبان همان سال به مجلس شورای اسلامی ابلاغ شد و سال ۱۳۹۲ اولین فهرست از شرکت‌های دانش بنیان به تصویب کارگروه ویژه رسید.
تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان بر اساس آمار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری امروز به حدود هفت هزار و ۳۸۳ شرکت رسیده و این شرکت ها بر اساس ماهیت و فعالیت به گروه‌های مختلف نوپا؛ شرکت‌هایی که درآمد عملیاتی ندارند (دو نوع ۱ و ۲) و تولیدی؛ شرکت‌هایی که درآمد عملیاتی دارند (نوع ۱ و ۲)، تولیدی مستعد دانش‌بنیان و نوپا مستعد دانش‌بنیان تقسیم می‌شوند.
افزایش تعداد شرکت‌ها از ابتدای امسال از ۶ هزار و ۶۰۰ شرکت به هفت هزار و ۴۰۰ شرکت، نشان‌دهنده افزایش حدودا ۱۵ درصدی تعداد شرکت‌ها از ابتدای امسال است.
روند افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در سایه قانون مصوب مجلس شورای اسلامی با عنوان «قانون جهش تولید دانش‌بنیان» پس از سه سال تلاش معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در تعامل با مجالس دهم و یازدهم، شتاب بیشتری گرفت.
همچنین تنوع این شرکت‌ها و فعالیت آنها در زمینه‌های مختلف جالب توجه است؛ داده‌نمای شرکت‌های دانش‌بنیان معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری نشان می‌دهد: ۳۲۴ شرکت در زمینه کشاورزی، فناوری زیستی و صنایع غذایی، ۴۵۵ شرکت در زمینه دارو و فرآورده‌های پیشرفته حوزه تشخیص و درمان، هزار و ۷۱ شرکت در حوزه مواد پیشرفته و محصولات مبتنی بر فناوری های شیمیایی، هزار و ۶۳۶ شرکت در زمینه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، ۳۰۰ شرکت در وسایل، ملزومات و تجهیزات پزشکی، هزار و ۶۶۶ شرکت در زمینه سخت‌افزارهای برق و الکترونیک، لیزر و فوتونیک، هزار و ۶۷۵ شرکت در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و نرم‌افزارهای رایانه‌ای، ۳۸۰ شرکت در حوزه خدمات تجاری‌سازی و ۲۳ شرکت در زمینه صنایع فرهنگی، خلاق و علوم انسانی و اجتماعی فعالیت می‌کنند.
فقدان تناسب در رشد شرکت‌های دانش‌بنیان از جهت موضوعی
تحلیل آماری از این تعداد شرکت دانش‌بنیان نشان می‌دهد بیش از ۲۰ درصد از شرکت‌ها در زمینه ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته و همین اندازه در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات و سخت‌افزارهای برق و الکترونیک فعالیت می‌کنند که رتبه‌های اول از جهت حوزه‌های کاری شرکت‌ها را به خود اختصاص داده‌اند و کمترین رقم مربوط به شرکت‌های فعال در زمینه صنایع فرهنگی با کمتر از نیم درصد از کل شرکت‌هاست.
افزون بر این با افزایش تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان فروش این شرکت‌ها نیز افزایش یافته است و در حالی‌که سهم شرکت‌های دانش‌بنیان از اقتصاد کشور در سال ۱۳۸۹، حدود ۲۰۰ میلیارد تومان بود؛ در پایان سال مالی ۱۴۰۰ میزان فروش شرکت‌ها از ۳۰۰ هزار میلیارد تومان فراتر رفت که رشدی بیش از ۴۵۰ درصدی را نشان می‌دهد.
با وجود همه تاکیدات روی فعالیت این شرکت‌ها و حمایت‌هایی که از آنها می‌شود، شرکت‌های دانش‌بنیان که بیشتر با ابتکار و سرمایه‌گذاری‌های فردی کار را آغاز می‌کنند، در ادامه با وجود برخورداری از تسهیلات مختلف با مشکلاتی هم روبرو هستند. پرونده خبری ایرنا با عنوان «دانش‌بنیان‌ها؛ چالش‌ها و دستاوردها» (شماره آخر و بقیه شماره‌ها را به پیوست آن، اینجا ببینید) پای صحبت فعالان این شرکت‌ها در حوزه‌های مختلف از ابتدای سال جاری خورشیدی نشست و فصل آخر این پرونده مجموع مشکلات شرکت‌ها را شامل گفت‌وگو با ۱۰ مدیر یا مدیر بخش تحقیق و توسعه و فناوران این شرکت ها دربرمی‌گیرد.
قیمت بالای دستگاه‌های ساخت دانش‌بنیان‌ها و ضرورت حمایت نهادهای دولتی
با اینکه شرکت‌های دانش‌بنیان از مراحل اولیه حل چالش‌های پیش‌رو با کمک معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، صندوق نوآوری و شکوفایی، پارک‌های علم و فناوری یا پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌های مربوط یا حتی ابتکارات و ارتباطات فردی عبور کرده‌اند؛ هنوز دشواری دریافت مجوز به ویژه از برخی سازمان‌ها مانند سازمان تجهیزات پزشکی و سازمان غذاودارو، اعتمادسازی نسبت به محصول ایرانی، قیمت بالای این محصولات، وام‌هایی که دریافت آنها عموما دشوار است و با نرخ بهره بالا اعطا می‌شود، تورم داخل کشور و نرخ ارز نسبتا ثابت، قدرت رقابت‌پذیری پایین نسبت به محصولات خارجی، همکاری نکردن همه دستگاه‌ها، وجود قوانین متفاوت در برخی نقاط کشور و حتی گاه متناقض و امضاهای طلایی هنوز مانع از فعالیت آسان آنها می‌شود.
مجتبی وطن‌آرا عضو هیات مدیره و مدیر اجرایی شرکت دانش‌بنیان فناوری دارویی درسا به‌ساز در مورد مشکلات این شرکت‌ها می گوید: دستگاه‌های پیشرفته در شرکت‌های دانش‌بنیان در تعداد محدود ساخته می‌شود و به دلیل قیمت بالای قطعاتی مانند سنسور (حسگر)، شیرهای برقی و هزینه‌های بالاسری زیاد تا حدودی قیمت تمام شده آنها، بالا است.
وی می افزاید: بیشترین کمک دستگاه‌های دولتی می‌تواند کمک به ایجاد زمینه‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی و ایجاد زمینه فروش محصولات دانش‌بنیان باشد. کار دیگر هم لیزینگ است که صندوق نوآوری و شکوفایی از چند سال قبل شروع کرده ولی مراحل آن زمان‌بر و سخت است و برای فروشنده جذابیت ندارد.
وطن آرا ادامه داد: صندوق نوآوری شکوفایی نسبت به بخش های دیگر راحت تر می‌تواند تسهیلاتی برای خرید محصول ایرانی فراهم کند. این امر خیلی می‌تواند به توسعه بازار شرکت‌ها کمک کند. صندوق نوآوری و شکوفایی در کنار خریدار قرار می گیرد و تقریبا ۳۰ درصد را خریدار و مابقی را صندوق به صورت اقساط از خریدار می‌گیرد؛ ولی با فروشنده تسویه می‌کند. این خدمت بسیار می‌تواند در بحث توسعه بازار محصولات دانش بنیان نقش ایفا کند.
تحریم‌ها و دشواری های صادرات محصولات دانش‌بنیان
با اینکه برخی محصولات دانش‌بنیان ایرانی با نمونه‌های خارجی به‌خوبی رقابت می‌کنند؛ کسب بازارهای خارجی برای این محصولات به دلایل مختلف به‌ویژه تحریم‌ها آسان نیست. محمد عزیزمحمدی مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان فناوران دارویی حکیم در این مورد می گوید: توسعه صادرات محصولات دارویی و محصولات مرتبط با آن به بازارهای خارجی به دلیل تحریم‌ها مشکل است؛ حتی بر اساس آخرین آمار وزارت صنعت، معدن و تجارت صادرات دارویی ما به دلیل تحریم ها بیشتر از ۴۰ تا ۵۰ میلیون دلار آن هم به کشورهای همسایه نبوده است.
البته محصولات دارویی ایران باکیفیت هستند به دلیل اینکه با استانداردهای بین المللی تولید می شوند اما به دلیل تحریم‌ها، بازدیدهای سازمان های نظارتی که باید تاییدیه بین المللی برای تولید این محصولات بدهند از جمله سازمان غذا و داروی آمریکا (اف دی ای) یا آژانس دارویی اروپا (ای ام ای) ممکن نیست و تنها می‌توان به کشورهایی محصولات را صادر کرد که این مجوزها را نخواهند.
وی می افزاید: ما محصولات را به چین، روسیه، هند و کشور چک در اروپا فرستاده‌ایم ولی امکان صادرات گسترده هنوز فراهم نشده است. اخیرا معاونت علمی و فناوری کارگروهی را برای صادرات محصولات دانش بنیان به طور کلی تشکیل داده است و از ما هم دعوت کرده اند محصولات مان را ارائه دهیم تا در مسیر صادرات قرار بگیرد.
برخی شرکت‌ها هم (که البته محصولات غیردارویی تولید می‌کنند) برای حل راهکار صادرات وادار به تاسیس دفتری در یکی از کشورهای همسایه شده‌اند تا از آن مبدا کالای خود را صادر کنند.
شبنم فرخنده مدیر تحقیق و توسعه شرکت دانش‌بنیان آژینه ابزار پارس در مورد فروش محصولات این شرکت (ماسک و دستکش‌هایی با افزودنی‌های نانویی) در کشورهای دیگر اظهار داشت: محصول ماسک و دستکش را به برخی کشورهای اروپایی و کشورهای همسایه صادر کرده‌ایم.
وی افزود: سال ۲۰۱۹ در نمایشگاه تجهیزات ایمنی A+A دوسلدورف آلمان شرکت کردیم، این نمایشگاه دوسالانه و بین‌المللی هر بار با استقبال شرکت‌های تولیدکننده تجهیزات ایمنی روبرو می‌شود. در این نمایشگاه بسیاری از خریداران محصولات ما را می خواستند ولی به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانستیم محصولات خود را صادر کنیم به همین دلیل پایگاه صادراتی شرکت را در یکی از کشورهای همسایه دایر کردیم؛ زیرا صادرات به اروپا به نشان سی‌ای (نشانگر انطباق با استانداردهای بهداشت، ایمنی و حفاظت از محیط زیست، برای محصولات فروخته شده در منطقه اقتصادی اروپا) نیاز دارد.
مساله وام‌ها برای حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و میزان بهره آنها نیز از دیگر مشکلات این شرکت‌هاست. دریافت وام‌ها از منابع مختلف شامل تضامین متفاوت و عموما زیاد و با بهره‌ای همسان با بهره دیگر وام‌ها ممکن است و همین امر دریافت وام را برای شرکت‌های دانش‌بنیان دشوار و در پاره‌ای موارد بی‌فایده کرده است.
شاهین زرین‌قبایی یکی از موسسان شرکت دانش‌بنیان ابزاردقیق آب‌آزما نیز در این مورد اظهار داشت: این وام‌ها (تسهیلات صندوق نوآوری و شکوفایی) از جهت درصد سود یعنی سود ۱۸ درصد با شرایط معمولی فرق زیادی ندارد. در حالی که بانک های دولتی و خصوصی دیگر هم، بدون دوندگی و کاغذبازی اداری همان وام را می دهند.
کسب مجوز و بقیه مسائل
شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه‌های مختلف مشکل دریافت مجوز از نهادهای گوناگون را دارند. برای نمونه شاهپور خیرآبادی مدیرعامل شرکت (در مرحله رشد) ساینا دام افرند پارسیان در این باره می گوید: مهمترین مشکل این شرکت‌ها اخذ مجوز از سازمان‌های دولتی است؛ زیرا برخی افراد می‌توانند روی امضاهای طلایی مدیران دولتی اثر بگذارند. مجوز گرفتن به قدری سخت است که گاهی باعث ناامیدی مدیران شرکت ها می‌شود.
خیرآبادی تاکید کرد: همچنین اعمال سلیقه در مدیریت دولتی به چشم می خورد؛ به عنوان مثال در مورد افزودنی‌های خوراک دام (که حوزه فعالیت این شرکت است) در استان های مختلف تعبیر قوانین، متفاوت است. در حالی که باید همه الزامات دریافت مجوز روی سایت سازمان دامپزشکی به آسانی مشخص و شفاف باشد، اما الزامات و شرایط کسب مجوز شفاف نیست.
زرین‌قبایی نیز با توضیح در مورد دستگاه‌های آنالایزر کیفیت سیالات تولیدی این شرکت در مورد دریافت مجوز گفت: برای این دستگاه پروانه تولید نیاز داشتیم که باید از وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌گرفتیم. بیش از یک سال پیش درخواست را به وزارت صمت در دولت قبل ارائه دادیم که به دلیل کاغذبازی پروانه تولید هنوز صادر نشده است، طوری که از گرفتن آن ناامید شده‌ایم.
دستگاه ایراد خاصی هم ندارد، ولی فقط هر بار یک ایراد جزئی می‌گیرند که غیرمنطقی است و بعد از چند هفته که آن را رفع کردیم، دوباره ایراد دیگری می گیرند.
مرضیه بهادری مسئول فنی شرکت تری تاژن نیز در این مورد توضیح داد: روند دریافت مجوز تجهیزات آزمایشگاهی در ایران بسیار پیچیده و زمان بر است. از مسئولان می خواهیم این روند را تسهیل و تسریع کنند. البته این محصولات به دلیل ارتباط با سلامت و حیات جامعه از حساسیت خاصی برخوردارند و باید در فرآیند اعطای پروانه تولید جزئی‌نگری و دقت فراوان اعمال شود ولی برخی فرآیندهای اداری و زمان‌بندی‌ها شاید بیش از حد لازم و قابل انتظار، به طول بینجامد. همچنین دستورالعمل های مدون و دقیقی در فرآیند ممیزی برخی محصولات آزمایشگاهی به خصوص در حوزه تشخیص مولکولی وجود ندارد.
این مسئله باعث می‌شود پرونده یک محصول با وجود فناوری و کیفیت بالا، ماه ها یا سال ها در اداره کل تجهیزات پزشکی در دست بررسی باقی بماند و نتیجه مشخصی نداشته باشد که این وضع زمان و سرمایه زیادی را از شرکت تولیدکننده می‌برد.
امیر بهشتی نماینده شرکت دانش بنیان پارس فناوران رادین نیز مهمترین مساله برای بقای شرکت‌های دانش‌بنیان را تورم می‌داند و می‌گوید: تورم باعث می‌شود همه برنامه‌ریزی‌ها به هم بریزد. از طرف دیگر نرخ ارز تقریبا ثابت یا مستقل از تورم است؛ یعنی نرخ ارز با نرخ تورم و متناسب با آن تغییر نمی کند و مستقل از آن است.
برای نمونه اکنون ۲ سال است که تورم حدود ۴۰ درصد در کشور داریم؛ ولی نرخ دلار روی حدود ۲۸ تا ۳۰ تومان ثابت مانده است. این وضعیت باعث می‌شود موقعیت شرکت در بازار داخل و خارج و از نظر رقابت پذیری تغییر کند.
وی ادامه داد: بزرگترین کمک به این شرکت‌ها و کلیه شرکت‌ها و بخش تولید و نه‌فقط دانش‌بنیان‌ها، تثبیت وضعیت اقتصادی است تا بشود برنامه‌ریزی کرد. همه طرح‌های دیگر که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اجرا می‌کنند، برای توسعه شرکت‌ها ذیل این موضوع قرار می گیرد. زیرا تنها در این صورت شرکت می‌تواند سودآور باشد و بهای خود را حفظ کند.
برخی شرکت‌ها نیز از قبل از روند دانش‌بنیان شدن و طولانی بودن آن شکایت داشتند. احمد محمدی و استاد دانشگاه اصفهان و موسس یک واحد فناور فعال در زمینه تولید اکوپیت (بستر کشت) از ضایعات نخل در این مورد می‌گوید: این روند تحقیقاتی را از سال ۸۵ با ایده شروع کردم، طی ۱۰ سال مطالعات علمی این بستر کشت را روی گیاهان مختلف آزمایش کردم و از سه سال قبل به تولید رسیدیم.
این استاد دانشگاه در مورد چالش‌های دانش‌بنیان شدن توضیح داد: این علم تنها ۵۰ سال در دنیا قدمت دارد و از حدود سال ۱۹۶۷ تجاری سازی شروع شد، در ایران نیز بیشتر از دو دهه نیست که در این زمینه فعالیت می شود؛ بنابراین شرکت های ارزیاب که باید این روند را ارزیابی کنند، با آن آشنا نیستند.
محمدی گفت: در برخی موارد هم ارزیاب اصل پتنت (ثبت اختراع) را می‌خواهد در حالی که پژوهشگران پتنت را در اختیار قرار نمی‌دهند. در واقع وقتی پتنت را در اختیار آنان قرار ندهیم، با آن موافقت نمی‌کنند.
این یک حوزه تخصصی است ولی ارزیاب ها با این علم کاملا آشنا نیستند، طبیعی است که روش فرآوری محصول را به صورت جزئی به آنها توضیح ندهیم زیرا بیشتر از ۱۵ سال زمان برده است. در حالی که من بیش از ۳۰ مقاله آی اس آی با تاثیرگذاری بالا در نشریات روز دنیا منتشر کرده‌ام و عضو هیات علمی هستم.
مراقب مبتکران‌مان باشیم
شرکت‌های دانش‌بنیان که بسیاری از آنها به سختی توانسته در ایران کار خود را آغاز کرده و ادامه دهند، به دلیل فعالیت در مرزهای دانش همواره با پیشنهاداتی از کشورهای دیگر برای مهاجرت آسان و ادامه کار خود در آن کشورها روبرو هستند. با اینکه از سفرهای کوتاه یا با هدف علم‌آموزی یا فرصت مطالعاتی پژوهشگران معمولا با عنوان چرخش نخبگان تعبیر شده و فواید زیادی دارد، احتمال بازنگشتن این افراد می‌تواند مجموعه زیست‌بوم نوآوری ایران را که سال‌ها برای آن زحمت کشیده شده است، با خلأ نیروی انسانی ماهر روبرو کند.
غیر از هشدارهایی که برخی مدیران زیست‌بوم نوآوری در این مورد داده‌اند؛ مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان ایرانی نیز پیشنهاد سرمایه‌گذاران مستقر در کانادا را به این شرکت برای مهاجرت با اعطای مزایا و اقامت دائم به شرط تولید محصول در آن کشور و توقف فعالیت در ایران روایت کرد.
رضا محصل با اشاره به دشواری دریافت مجوزها برای دستگاه‌ها گفت: دریافت مجوز از اداره کل تجهیزات پزشکی دشوارترین مشکل ما بود، یعنی مجوز وزارت صنعت، معدن و تجارت و ایزو ۱۳۴۸۵ را گرفته بودیم ولی مجوز اداره تجهیزات پزشکی هشت ماه طول کشید. در بعضی موارد کارشناس‌ها سلیقه‌ای عمل می‌کنند، سنگ‌اندازی‌هایی هست که گاهی فکر می‌کردیم شاید جریانی نمی‌گذارد عده‌ای از شرکت‌های ایرانی، داخل کشور کار کنند.
این در شرایطی است که حداقل سه بار به شرکت ما پیشنهاد شده است، در ایران کار نکنید، شما را با اعضای خانواده به کانادا می‌بریم و بعد از یک سال، اقامت دائم می‌دهیم، فقط در ایران کار نکنید. حتی خواسته‌اند ما دستگاه را بفرستیم تا برای آن سرمایه‌گذار پیدا کنند و تولید انبوه شود.
بنابراین، به نظر می‌رسد مجموعه نقش‌آفرینان حوزه زیست‌بوم نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان که قطعا فراتر از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هستند، باید ضمن توجه به فراهم‌سازی زمینه‌های عمومی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تسهیل فعالیت‌های این شرکت‌ها، به زمینه‌های خصوصی حضور و اثرگذاری فعالان و مبتکران ایرانی توجه داشته باشند.
این افراد قطعا فقط به دنبال کسب درآمد نیستند و اثرگذاری و اشتغالزایی برای دیگر جوانان نخبه و مبتکر ایرانی نیز برای آنها مهم است. ارزش قائل شدن به دشواری‌های طی شده و احترام گذاشتن به فعالیت‌های آنان و رد پیشنهاداتی که به آنها داده می‌شود؛ فقط با یک شیوه ممکن است و آن نشان دادن اثرگذاری آنان در جامعه امروز ایرانی است.