به گزارش خبرنگار ایرنا، کاهش بارش برف و باران و تداوم خشکسالی بیش از یک دهه است که کشور و از جمله منطقه گرم و خشک خراسان رضوی را دربرگرفته است که روز به روز بر شدت و پیامدهای تخریبگر آن افزوده می شود.
این وضعیت تا آنجا پیش رفته که اکنون نه تنها تامین آب مورد نیاز برای خراسان رضوی دشوار شده، بلکه نشست زمین یا پدیده فرونشست روز به روز عمق بیشتری پیدا می کند و اگر فکری برای این پدیده نشود، به زودی زمین دهان بازکرده و همه چیز را خواهد بلعید که این شرایط عواقب بسیار ناخوشایندی را برای ساکنان منطقه رقم خواهد زد.
فرونشست، فروریزش یا نشست سطح زمین است که می تواند علت های متفاوتی داشته باشد اما علت اصلی به وجود آمدن این شکافهای عمیق در دشتهای استان، چیزی جز مصرف بی رویه آبهای زیرزمینی و عدم مدیریت صحیح منابع آب نیست.
این شکاف ها زیرساختهای شهرها را نشانه گرفته اند و تشدید آنها ممکن است اتفاقات ناخوشایند و جبران ناپذیری را برای استان، به ویژه کلانشهر مشهد در پی داشته باشد.
بحران آب، علت اصلی فرونشست ها در خراسان رضوی
با توجه به خشکسالی‌های متوالی در یک دهه اخیر و برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، پدیده فرونشست زمین در بسیاری از دشتهای حاصلخیز خراسان رضوی اتفاق افتاده است و این برداشت های بی رویه سبب شده است که مشکلاتی مضاعف نیز بر بحران آب اضافه شود، به نحوی که امروزه خود به صورت مشکلات اساسی بروز کرده و نه تنها بحران آب را جدی تر کرده است بلکه پیامدهای منفی دیگری را نیز در پی داشته است.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی در گفتگو با خبرنگار ایرنا به بحرانی بودن وضعیت منابع آبی استان اشاره کرد و گفت: در سال آبی سپری شده - مهر ۱۴۰۰ تا ابتدای مهر امسال - تنها ۲۲ درصد از حجم مخازن سدهای استان آب داشته است که این میزان نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن کاهش یافته است، چرا که در سال آبی پیش از آن ۳۰ درصد از حجم مخازن سدهای خراسان رضوی آب داشته است.
علیرضا طاهری افزود: حجم آب ورودی به سدهای استان از ابتدای امسال تاکنون ۵۸.۶ میلیون مترمکعب و از ابتدای سال آبی گذشته تاکنون نیز ۱۶۷.۲ میلیون متر مکعب بوده است، هم اینک حجم آب موجود پشت سدهای خراسان رضوی ۳۵۰ میلیون مترمکعب است که این میزان در مدت مشابه سال آبی گذشته ۴۷۱ میلیون متر مکعب بود.
وی بیان کرد: میزان بارندگی در استان نیز در سال آبی گذشته ۱۴۶.۸ میلی‌متر بود اما این رقم در سال آبی پیش از آن ۱۰۹.۲ میلی‌متر محاسبه شد که نسبت به متوسط بارندگی استان در دوره بلندمدت ۲۱ درصد کاهش داشت.
وی اظهار داشت: خراسان رضوی دارای ۳۲ سد در حال بهره‌برداری در نقاط مختلف استان شامل تربت‌حیدریه، قوچان، مشهد، خواف، درگز، سبزوار، ششمد، جغتای، جوین، تایباد، تربت‌جام، چناران، سرخس، نیشابور، کلات و فریمان است.
وضعیت فرونشست زمین در استان خراسان رضوی
خشک شدن زمین‌های حاصلخیز، ایجاد شکست در ساختمان‌ها، پل‌ها، راه‌های ارتباطی و سایر سازه‌ها، ایجاد فروچاله‌ها و... از عواقب فرونشست دشتها است، همان طور که آثار فرونشست در مسیر راه آهن مشهد – تهران حوالی نیشابور کاملا آشکار شده است.
سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق، از پاییز ۱۳۸۸ بررسی گسترده‌ای را در این زمینه در محدوده دشت های بحرانی به خصوص دشت های مشهد، نیشابور، خواف، کاشمر، بردسکن و جوین آغاز کرده است اما این مطالعات طی یک سال اخیر تقریبا کند پیش رفته و اطلاعات این بخش چندان به‌روز نیست.
معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق در این باره به خبرنگار ایرنا گفت: استان خراسان رضوی ۳۷ دشت حاصلخیز دارد که دارای منابع آبی و کشاورزی به شمار می رود، از این تعداد پدیده فرونشست در ۲۰ دشت با پوشش ۶۰ درصدی در استان مشاهده شده است.
هادی شریفی افزود: نتایج این فرونشستها، پدیدار شدن عوارض سطحی مانند شکافهای کیلومتری، غیرقابل کشت شدن اراضی، تغییر سطح توپوگرافی و آبگیر شدن آنها است.
وی وضعیت دشتهای مشهد، سبزوار، خواف، بردسکن، کاشمر و نیشابور را بحرانی ذکر و بیان کرد: بیشترین عوارض سطحی ناشی از نشست در دشتهای خواف و نیشابور دیده شده که شامل شکافهای کیلومتری با عمق یک تا سه متر و بازشدگی متوسط ۱۰ تا ۵۰ سامتی‌متری و فروچاله هایی با عمق یک تا ۲.۵ متری است.
شریفی اظهار داشت: آسیب ناشی از این نشستها در محورهای پرتردد، خطوط ریلی، خط انتقال گاز، برق و یا مخابرات نمود پیدا می کند که این یک دغدغه جدی است.
نشست دشت مشهد، سالانه تا ۱۷ سانتیمتر
به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی، سد دوستی به عنوان بزرگترین سد استان، به صورت مشترک و با سهم مساوی بین ایران و کشور ترکمنستان در حال بهره برداری است که ورودی آب به این سد به شدت کاهش یافته و ذخایر این سد به مرحله بحرانی رسیده است.
طاهری اظهار داشت: تنها ۱۹ درصد از حجم ذخیره سد دوستی در این استان آب دارد و موجودی آب این سد ٢٢٩.٢ میلیون متر مکعب است، سد دوستی مهمترین منبع تامین آب مشهد است اما به دلیل برخی مشکلات، تامین آب از این منبع به کمترین میزان رسیده است و باید برنامه ریزی لازم در خصوص تامین آب مشهد و جایگزینی برای این منبع آبی صورت گیرد.
دشت مشهد، به عنوان مهمترین دشت استان، به لحاظ وجود زیرساخت های فراوان و تامین آب شرب این کلانشهر به شمار می رود که به گفته معاون زمین شناسی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی منطقه شمال شرق، بیشترین نرخ نشست مربوط به غرب دشت مشهد و بین ۱۵ تا ۱۷ سانتیمتر در سال است.
شریفی اظهار داشت: بزرگترین خسارت نشست دشتها که شاید به چشم نیاید، از بین رفتن سفره‌های آب زیرزمینی است که روز به روز با نشست بیشتر زمین و از بین رفتن تخلخل مفید ذرات خاک، ظرفیت ذخیره‌سازی آب در آنها رو به کاهش است.
نگرانی از رسیدن نشست به حرم مطهر رضوی
نگرانی ها از پدیده فرونشست در دشت مشهد تا آنجا جدی است که بعضا گفته می شود این شکافهای سطحی تا حرم مطهر رضوی نیز پیش رفته و در آینده نزدیک به این بخش آسیب وارد خواهد کرد.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی در پاسخ به ادعاهایی مبنی بر اینکه فرونشست زمین به حرم مطهر نزدیک شده است، به خبرنگار ما گفت: پدیده فرونشست هنوز به حرم مطهر رضوی نرسیده است و هیچ مشاهده عینی در این زمینه وجود ندارد.
محمدعلی انواری افزود: پدیده فرونشست برای نخستین بار در سال ۱۳۷۸ در منطقه قاسم آباد مشهد مشاهده شد که از آن زمان موضوع به صورت جدی مورد پیگیری قرار گرفت.
وی بیان کرد: هم اینک دشت مشهد و دشت نیشابور در معرض فرونشست قرار گرفته اند که این پدیده در منطقه شمال شرق مشهد، محدوده بلوار شاهنامه تا نزدیکی گلمکان وجود دارد، نیروگاه گازی فردوسی و نیروگاه دیزلی مشهد نیز در معرض فرونشست قرار گرفته اند.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی گفت: بیمارستان طالقانی تا منطقه پلیس راه و امتداد جاده چناران – قوچان در معرض فرونشست هستند که دلیل اصلی این فرونشستها برداشت ناصحیح از آبهای زیرزمینی دشت مشهد است.
انواری اظهار داشت: مرکز این فرونشست در نزدیکی ایستگاه تقویت فشار ناحیه ۴ خط انتقال گاز (فاز شهید باقری) واقع در شرق بلوار شاهنامه است که این موضوع شرکت گاز را نیز هوشیار کرده است اما اطمینان داده اند که مراقب تاسیسات گازی هستند.
وی اضافه کرد: فرونشست فقط به لوله های گاز ختم نمی شود، بلکه باعث ایجاد ترکهای بزرگ در زمین شده که این موضوع در مسیر راه آهن مشهد – نیشابور اتفاق افتاده و فرونشست به این بخش نیز رسیده است.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی گفت: فرونشست عواقب زیادی دارد و باعث ایجاد ترکهای بزرگ در زمین می شود که دیگر قابل آبیاری یا کشاورزی نیست، فروچاله های عمیقی نیز ایجاد می کند به گونه ای که می توان گفت هر تاسیساتی که در دشت مشهد قرار دارد در معرض آسیب بر اثر این فرونشست ها قرار دارد.
انواری با بیان اینکه ایستگاه های دائمی جی.پی.اس توسط سازمان نقشه برداری کشور در پهنه استان خراسان رضوی گسترده و نصب شده است، گفت: این ایستگاهها به طور دائم اطلاعات مربوط به فرونشستها را ذخیره می کند و در پایان هر شبانه روز این اطلاعات به سایت منتقل و پردازش می شود، نتیجه این پردازشها در قالب نموداری با عنوان "نمودار سری زمانی موقعیت" جمع بندی می شود.
وی اضافه کرد: سازمان نقشه برداری و سایر سازمانهای متولی، فرونشست ها را تنها از طریق ایستگاه های جی.پی.اس برآورد نمی کنند، بلکه مجموعه ای از پردازشهای ماهواره ای نیز دریافت می کنند.
مدیر نقشه و اطلاعات مکانی سازمان مدیریت و برنامه ریزی خراسان رضوی گفت: در مجموع پدیده فرونشست در استان و به خصوص مشهد جدی است اما هنوز به حرم مطهر رضوی نرسیده است و ایستگاه دائمی جی.پی.اس در اطراف حرم مستقر شده و از این طریق فرونشست این منطقه به همین روش به طور مستمر پایش می شود.
اعتبار نیست، مطالعات فرونشستها کند پیش می رود
در هر صورت مطالعه فرونشستها و اندازه گیری عمق پیشروی آنها، نیازمند تخصیص اعتبار از سوی مراجع مورد نظر است اما گویا وضعیت تخصیص اعتبارات در این زمینه چندان مطلوب نیست.
معاون اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق به کُند پیش رفتن مطالعات مربوط به فرونشستها اشاره کرد و گفت: اداره زمین شناسی در سایر مخاطرات مثل زلزله، زمین لغزش و حتی نشست گزارشهایی دریافت کرده، اما موارد دریافتی در یکسال گذشته معدود بوده است.
شریفی اظهار داشت: وقتی اعتباری نیست، انجام مطالعات هم عملی نیست، ضمن اینکه بخش مدیریت بحران تا به حال یک ریال هزینه برای انجام مطالعات پیش بینی و پیشگیری از فرونشست به این اداره کل اختصاص نداده است.
معاون اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق گفت: یک بخش از اعتبارات مدیریت بحران استان، ملی و بخش دیگر استانی است، اعتبارات بخش ملی که از محل سازمان مدیریت بحران تامین می شود به حوزه مخاطرات اختصاص می یابد و در این حوزه، زلزله در اولویت است.
وی اظهار داشت: سازمان زمین شناسی بیشتر اعتبارات استانی خود را به بخش اکتشافات اختصاص می دهد اما اعتبارات ستاد مدیریت بحران در استان بیشتر به بخش حوادث اختصاص می یابد تا اینکه در حوزه پیشگیری و مطالعه و پیش بینی اختصاص پیدا کند.
شریفی بیان کرد: بندی از اعتبارات ستاد مدیریت بحران استان مربوط به پیشگیری و پیش بینی است اما همه این اعتبار برای بخش مقابله هزینه می شود به این معنا که اعتبارات پس از رخ دادن اتفاقات هزینه می شود و می توان گفت که برای مطالعه ارزش چندانی قائل نیستند.
به گزارش ایرنا، غالبا پیشگیری از حوادث، اقدامی کم هزینه تر و بسیار آسان تر و اطمینان بخش تر است، درحالی که مقابله با بحران مشکل تر و پرهزینه و درآورتر است، لذا به نظر می رسد اگر اعتبارات لازم در این بخش تامین و در اختیار سازمانی مانند اداره زمین شناسی قرار گیرد، چه بسا بتوان از بروز بحران فرونشست ها در آینده، که احتمال آن زیاد است، پیشگیری کرد.