گره‌های ریز و درشتی که با ترک های دست، هزاران نقش را بر قالی می گستراند و بر پیکر دارها می نشیند و آنجایی که گره هنر و خلاقیت در تار و پود فرش دوروی ترکمن بیداد می کند، تو را به تماشای این اثر جاویدان فرا می خواند.
دختران ترکمن با رواندازهای هفت رنگشان همزمان با طلوع خورشید به امید اینکه امروز یک رج بیشتر از دیروز ببافند کار خود را آغاز می کنند و با هنرنمایی دست های خود فرشی می بافند که هر گوشه آن حرفی برای گفتن دارد و به رویت لبخند می زند، گویی نفس می کشد و با بافندگان این مرزو بوم هم‌نفس می‌شود.
هنرمندانی که بیشترین وقت خود را با بافت فرش می گذرانند و با آوازهای محلی نقشی بر قالی می زنند و با این امید که با تمام شدن گره هایی که بر فرش می زنند، گره ای از مشکلات آنها باز شود.
بی تردید زنان قالی‌باف ترکمن اثرهای با ارزشی با استفاده از ابزار ساده، مواد و رنگ طبیعی نوعی شاهکار هنری خلق می کنند که نمایش این فرش‌ها در موزه‌های معتبر جهان این موضوع را ثابت می‌کند.
هنر قالی بافی در مناطق مرزی خراسان شمالی یکی از هنرهای اصیل و جذابی بوده که از دیرباز با دستان هنرمند مردمان این سرزمین در هم تنیده شده است و این هنر به صورت سنتی و سینه به سینه به نسل‌های امروزی انتقال‌یافته است.
قالی در ابتدا با نقش و نگارهای ساده در ذهن بافندگان شکل‌گرفته و بافته می‌شد اما امروزه قالیبافی به یکی از صنایع پردرآمد و پرمخاطب در این خطه تبدیل شده است.
برای بافت فرش دستباف، تنها دستگاه ساده ای به نام دار و ابزارهای ساده ای از جمله چاقو، شانه و قلاب لازم است و صدای «دفتین» که می‌توان آن را از ویژگی‌های این هنر به حساب آورد.
اما صدای این «دفتین ها» از دور خوش است و گاهی رج ها یکی پس از دیگری در پس مشکلات این هنرمندان پنهان می شود و اینجاست که باید پای صحبت ها و درد و دل‌های این هنرمندان نشست.
پرسه دلالان در بازار فرش
هنر فرش بافی در این خطه بیشتر در روستاهای مناطق مرزی شهرستان راز و جرگلان انجام می شود و بدلیل دوری از شهر، دلالان وارد عرصه می شوند و با هر ترفندی این هنر با ارزش را از چنگ روستاییان خارج و با قیمت بالاتر در بازار عرضه می کنند.
از طرفی نبود شبکه تهیه و توزیع مواد اولیه باعث تجدید دلال بازی در بازار فرش دستباف این خطه شده و این امر به مرور زمان کاهش کیفیت تولیدات فرش و از دست دادن بازارهای خارجی و داخلی را به دنبال داشته است.
یکی از هنرمندان فرش دستباف خراسان شمالی در باره مشکلات این حوزه می گوید: بیش از سه دهه قالی می بافم و در این دوران بیش از ۱۰۰ تخته قالی و قالیچه بافته ام، ولی دلالان و واسطه گران بیشترین بهره را از دسترنج من برده اند چرا که مکانی برای فروش این محصول نیست.
صاحب جمال رحیمی می‌افزاید: امروز دیگر خریدار آنچنانی برای محصولات ما نیست و کسانی که در این رشته فعالیت می کنند با مشکل نبود بازار فروش دست و پنجه نرم می‌کنند.
وی می‌گوید: هر روز که پیش می‌رود با افزایش قیمت مواد اولیه مواجه می شویم و این روند برای تولیدکنندگان عمده به صرفه است و هنرمندانی که تک فرش تولید می کنند متضرر می شوند.
این بافنده فرش خراسان شمالی بیمه را از دیگر مشکلات این عرصه عنوان کرد و می افزاید: تامین اجتماعی در رابطه با بیمه عرصه را برای بافندگان تنگ کرده است چرا که در برخی موارد بافنده با هفت یا هشت سال سابقه مدت کوتاهی را استراحت و یا مسافرت می رود و کارشناسان بر این اصل که فرد دیگر بافندگی نمی کند، بیمه وی را قطع می کنند.
رحیمی از مسوولان خواست تا با برنامه ریزی اصولی و با تامین نیازهای اساسی بافندگان فرش دستباف تلاش کنند و بر دغدغه‌های آنان بکاهند و این هنر دستی بماند.
خلاء آموزش قال‌بافی
ایلات کرد خراسان از نگاره ها و نقشمایه های همچون اس (S)، انواع چند ضلعی، تصاویر انسان و حیوانی و بالاخص نگاره های نباتی در تولید فرش استفاده می کنند و این طرح ها و نقوش برروی دستبافته های مختلفی همچون قالیچه، گلیم، سفره، خورجین، کجاوه، توبره پشتی، چنته، نمکدان، توه و جوال بافته می شود.
طرح پرچمی، طرف فیل پا، طرح ترکمنی، طرح معلم و طرح قفقازی از مهمترین طرح‌هایی است که بیشتر در بین قالیچه ها و قالی های بافته شده توسط مردم این منطقه دیده می شود و نیاز است تا این طرح ها به روز و سلیقه های جدید طراحی شود.
یکی دیگر از بافندگان فرش دستباف خراسان شمالی در این خصوص می گوید: فرش های سنتی که توسط بافندگان این استان تهیه می شود برگرفته از نقشه های قدیمی است که نسل به نسل و یا سینه به سینه انتقال یافته و این خود نیازمند بروز شدن است و این هنرمندان نیازمند آموزش برای طرح و نقشه های روز هستند تا فرش مخاطب پسند تولید کنند.
"اُغل تاج پارسا" از زنان بافنده ترکمن می افزاید: افزایش ۷۰ درصدی قیمت مواد اولیه مشکلاتی را برای بافندگان ایجاد کرده است و هیچ نظارتی بر قیمت‌ها وجود ندارد و از آنجایی که بیشتر بافندگان از اقشار ضعیف جامعه هستند تهیه مواد اولیه بسیار سخت شده است.
سرابی به نام بیمه
بر اساس آمار رسمی اداره کل صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی؛ ۲۶ هزار و ۶۰۰ نفر بافنده در خراسان شمالی دارای کارت قالیبافی هستند و ۲۴ هزار و ۲۶۰ نفر معادل ۸۷ درصد از این تعداد زیر پوشش بیمه قرار ندارند.
با این حال بیمه شدن تنها ۲ هزار و ۳۴۰ بافنده در استان رقم بسیار ناچیزی است و زیبنده قطب تولید فرش دورو و ترکمن نیست.
بررسی ها نشان می دهد که حدود ۵۰ هزار نفر در این استان با انواع مختلفی در صنعت فرش اشتغال دارند که از این تعداد؛ ۶۰ درصد در روستاها و ۴۰ درصد در شهرها سکونت دارند و بیشتر افراد کم درآمد جامعه را شامل می شوند که این افراد بیش از هر قشری نیاز به بیمه دارند.
اگرچه مسوولان صمت خراسان شمالی بر این باورند که سازمان تامین اجتماعی در این زمینه همکاری لازم را ندارد و سهمیه جدیدی را به قالی‌بافان اختصاص نداده است ولی در تلاشند تا این مهم محقق شود.
یکی از فرشبافان منطقه رازو جرگلان مهم ترین مشکل خود را نبود بیمه عنوان کرد و می گوید: سال های گذشته زیر پوشش بیمه قالی‌بافان فعالیت می کردم که به علت بیماری چند سالی را از این صحنه دور بودم که متاسفانه بیمه‌ام قطع شد و به دلیل وقفه ۲ سال از خدمات بیمه محروم شدم.
"گُل جرن روزبه" از دیگر بافندگان هنرمند ترکمن در این خصوص می افزاید: با وجود اینکه اکنون دار قالی در منزل دایر است و به همراه ۲ دختر جوانم در این حوزه فعالیت می کنیم اما از بیمه بافندگان محروم هستیم.
وی می گوید: اگر زمینه فروش بدون واسطه فرش و افزایش چتر بیمه و تامین مواد اولیه حمایت شویم بسیاری از مشکلات هنرمندان فعال در بخش قالی برطرف می شود.
پرداخت ۱۳ میلیارد تومان تسهیلات
آنچه که مسلم است حوزه فرش در این خطه هنرپرور حال و روز خوشی را سپری نمی کند و مسوولان خراسان شمالی به خوبی به اهمیت و اشتغالزایی این حوزه و تاثیر آن بر زندگی مردم منطقه آگاه هستند و توانستند حمایت های زیادی را در مدت یکساله گذشته به این قشر انجام دهند.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی در ادامه از پرداخت ۱۳ میلیارد تومان تسهیلات بانکی در قالب مشاغل خانگی به قالی‌بافان استان خبر داد و می گوید: این میزان تسهیلات به حدود ۲۵۰ نفر از متاقضیان در سال ۱۴۰۰ پرداخت شده است و پرداخت این تسهیلات در سالجاری نیز ادامه دارد ولی رقم پرداختی امسال برآورد نشده است.
حسین حاجی بیگلو می افزاید: اعتبارات اشتغال در حوزه فرش استان در سال ۱۴۰۰ به ۱۳ میلیارد تومان رسید در حالی که سال قبل از آن ۲ میلیارد تومان بود.
نهاد حمایتی کمیته امداد امام خمینی خراسان شمالی با تمام کمبودهای اعتباری دست به کار شده و با ارایه تسهیلات به این قشر بسیاری از مشکلات مددجویان بافنده را برطرف کرد.
مدیرکل کمیته امداد امام خمینی(ره) خراسان شمالی در این خصوص می گوید: این نهاد حمایتی یک میلیارد و ۸۶۱ میلیون تومان تسهیلات به ۶۵ بافنده فرش پرداخت کرد با این حساب ۴۰۰ بافنده فرش زیر پوشش این نهاد حمایتی قرار دارند و از ابتدای امسال تاکنون به ۶۵ بافنده تسهیلات پرداخت شد.
مجید الهی راد می افزاید: بافندگان فرش زیر پوشش کمیته امداد در این مدت ۶۰۰ متر مربع فرش بافته اند و این فرش ها به تهران ارسال و فروخته می شود.
مدیرکل کمیته امداد امام خمینی(ره) خراسان شمالی می گوید: این نهاد حمایتی ۹۱۰ میلیون تومان تسهیلات نیز در نیمه نخست سال گذشته به ۶۹ بافنده فرش پرداخت کرد چرا که معتقدیم؛ بافندگان فرش استان در شرایط مناسبی قرار ندارند و حمایت بیشتر مسوولان را می طلبد.
پیگیری بیمه قالی بافان
استاندار خراسان شمالی پیشتر در کارگروه فرش استان بر حل مشکل بیمه قالی‌بافان تاکید کرد و می گوید: این مشکل در سطح ملی پیگیری می شود.
محمدرضا حسین نژاد بیمه قالی‌بافان را از موضوعات مهم حوزه فرش استان عنوان کرد و می افزاید: با بهره مندی از ظرفیت شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی و اجرای قانون امیدواریم در سال جاری شاهد تحول در این بخش باشیم زیرا این مشکل با مکاتبه های عادی قابل حل نخواهد بود.
وی می گوید: در استان کمتر از ۱۰ درصد از بافندگان فرش دستباف از مزایای بیمه اجتماعی بهره مندند و این در حالی است که تمامی این فعالان اقتصادی در انتظار دریافت این امکان هستند، اکنون بیمه اجتماعی مشکل اصلی قالی‌بافان این خطه از کشور است.
استاندار خراسان شمالی می افزاید: پیگیری های بسیار انجام شد تا سهمیه جدید برای بیمه بافندگان فرش دستباف ایجاد شود.
راه‌اندازی هنرستان فرش
معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی در ادامه می گوید: رشته فرش در سال تحصیلی (۱۴۰۱- ۱۴۰۰) به منظور رونق و اعتلای صنعت فرش در هنرستان های استان هنرجو پذیرش کرد.
مهرداد داودزاده می افزاید: هم زمان با آغاز سال تحصیلی گذشته رشته فرش در هنرستان سیرجانیان بجنورد، زیارت شیروان، هنرستان روستای بدرانلوی بجنورد و هنرستان روستای گرگز شهرستان راز و جرگلان تدریس شد.
وی می‌گوید: دانش آموزان به غیر از دروس عمومی با طرح‌های فرش اصیل ایران، مواد اولیه، نوع بافت، قالیشوئی و سایر امور مربوط به فرش آشنا می شوند.
معاون سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی با بیان اینکه صنعت فرش این استان وضعیت مناسبی ندارد، می افزاید: برای رونق بخشیدن این بخش، سند توسعه صنعت فرش و جایگاه آن به صورت واقعی باید تدوین شود.
رونمایی از فرش دستباف ارگانیک
فرش دستباف ارگانیک که تمامی مراحل آن ۱۰۰ درصد طبیعی است در خردادماه امسال در قالب طرح بین‌المللی ترسیب کربن توسط اداره کل منابع طبیعی خراسان شمالی رونمایی شد.
طرح تعمیم ترسیب کربن در تعداد زیادی از روستاهای شهرستان‌های استان در حال اجرا است و یکی از اهداف اجرای این پروژه در روستاها توانمندسازی روستاییان یا ایجاد مشارکت های اجتماعی اقتصادی است و روستاییان با قرار گرفتن در متن طرح هایی که برای آن ها ایجاد می شود و مشارکت در اجرای این طرح ها از طریق منابع مالی خردی که در صندوق های روستایی جمع آوری شده است، اجرای اشتغال های جدید مثل فرش‌بافی و انواع صنایع دستی را انجام می دهند.
تمامی مراحل بافت این فرش به صورت ۱۰۰ درصد طبیعی بوده است و فرش دستباف ارگانیک هنر صنعتگران خراسان شمالی اینک استقبال خوبی دارد که برای بحث صادرات آن نیز اقداماتی در حال انجام است.
بافت ماهانه چهار هزار و ۴۰۰ مترمربع فرش
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی با بیان سیمایی از حوزه فرش استان در ادامه می افزاید: رسیدگی به قالی بافان استان در دولت سیزدهم شدت گرفت و با حمایت هایی که انجام شد منجر به بافت ماهانه چهار هزار و ۴۰۰ متر مربع فرش توسط ۲۷ هزار بافنده در استان شد.
حسین حاجی بگلو می گوید: در مجموع هشت اتحادیه صنفی، ۱۱ شرکت تعاونی فعال فرش دستباف و یک تشکل مردم نهاد به عنوان کانون فرش دستباف در استان فعالیت می کنند و در مجموع ماهانه در استان، فرش تمام ابریشم ۲۰۰ متر مربع، ظریف کرک و ابریشم ۳۰۰ متر مربع، فرش تجاری(۲۵ تا ۴۰ رج) یکهزار و ۵۰۰ متر مربع، درشت بافت ۲ هزار متر مربع، گبه ۳۰۰ متر مربع و تابلو فرش ۱۰۰ متر مربع بافته می شود.
وی می افزاید: در مجموع ۸۵ واحد تولیدی در هنر صنعت فرش دستباف استان فعال است که از این تعداد؛ ۶ واحد رنگرزی، ۱۰ واحد ابزار فرش دستباف، ۱۰ واحد مرمت و تکمیل فرش، ۱۸ واحد فروش مواد اولیه فرش، ۲ واحد قالیشویی فرش دستباف، چهار واحد طراحی فرش و ۱۵ کارگاه متمرکز قالیبافی و ۲۰ واحد فروش فرش دستباف را عهده دار هستند.
رییس سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی می گوید: همچنین ۱۵ هزار و ۷۰۲ نفر از ۲۷ هزار بافنده فعال استان دارای کارت صلاحیت فنی و حرفه ای هستند.
خراسان شمالی به لحاظ تنوع قومیت ها و فرهنگ ها، ظرفیت های بسیار بالا در تولید فرش دستباف دارد و شاهد تنوع در این زمینه از جمله فرش کردی، ترکی و ترکمن هستیم و فرش ابریشم دو رو که در منطقه راز و جرگلان این استان تولید می شود هم ظرفیت بسیار بالایی برای این منطقه محسوب می شود.
خراسان شمالی در شمالشرق کشور واقع است و ۴۴ درصد از جمعیت آن در روستاها سکونت دارند.