به گزارش ایرنا؛ مُدام روش‌های باغداری و زیر و بَم این آئین کهن شهرستان ملایر را کنکاش می‌کنم تا اینکه چیزی از این برند جهانی کشاورزی و آئین‌های دیرین باغداری شهر جهانی انگور از چشمم دور نماند و حالا که فصل زمستان فرا رسیده، تاکداری چه حکایتی دارد؟
مردم این دیار بیش از هفت قرن است که پس از خزان تاکستان‌های انگور و برداشت محصول، سنت خاک کردن باغ را همچنان به روش نیاکان خود به جای می‌آورند و هر ساله موعد فرا رسیدن فصل سرما، برای حفظ باغ‌های خود از سرمای سوزان زمستان و افزایش محصول، پای کَرت‌های انگور را بیل می‌زنند و موهای انگور را زیر خاک پنهان می‌کنند.
خاک کردن باغ‌های انگور پس از پایان تابستان و در اوخر پاییز انجام می‌شود و همواره پُر از خاطره‌ها و لحظه‌های شیرینی برای باغداران، زنان، مردان، دختران و جوانان است که برای زنده نگه‌داشتن این سنت یکدیگر را یاری می‌کنند به صورت خانوادگی و یا دوستانه باغ‌ها را خاک کرده و یا هم از کارگر روزمزد بهره می برند.
سایت درّه جوزان ملایر که در سال ۱۳۹۷ نظام تولید انگور آن در میراث کشاورزی جهان به ثبت رسید، مهد پروزش انگور ایران و جهان است که سنت‌های کهن و آداب و رسوم فراوانی را از این میراث کشاورزی در دل خود جای داده، از روستای جوزان گرفته تا درّه چنار، درّه سیف‌سالار تا روستای گوراب، مانیزان، گماسا و ازناوله و بسیاری از تاکستان‌های این شهرستان که هر سال قبل از فرا رسیدن فصل زمستان و اواخر پاییز، بیش از ۱۱ هزار هکتار باغ و موهای انگور را زیر خاک پنهان می‌کنند تا در بهار طبیعت، حاصل دسترنج آنها تولید بیش از ۲۴۰ هزار تُن انگور شود.
باغدار روستای جوزان: برای اینکه نعمت انگور هر سال خیر و برکت بیشتری داشته باشد، باغداران مجبورند باغ‌های خود را قبل از فرا رسیدن سرما خاک کنند تا سرما خسارت و آسیبی به باغات نزند.
در یک روز آفتابی که تکّه‌های ابر همچون نقاشی زیبا در آسمان خودنمایی می‌کرد، مسیر ۲۵ کیلومتری روستای جوزان و منطقه درّه جوزان را برای به تصویر کشیدن سنت خاک کردن موهای انگور را پیش گرفتیم، مسیری بِکر و مملو از باغ‌های انگور که در هیچ نقطه‌ای از ایران یافت نمی‌شود و البته باغداران زحمتکشی که از ابتدای صبح رنج این رسم کهن را به جان می‌خرند تا کشمش، شیره، باسلق و مشتقات این میوه بهشتی در فصل سرما، گرمابخش خانه‌ها باشد و صفحه‌ای دیگر از دسترنج آنها بار دیگر بر قاب تصویر بنشیند.
درّه جوزان و روستای جوزان در پهنه وسیع منطقه حفاظت شده لشگردَر واقع شده و مردمان پُرکاری دارد که در کنار اعضای شورای اسلامی و دهیار روستا، با تمام توان کار می‌کند تا روستای نامدار جوزان، از تَک و تا نیفتد و همیشه آباد و خرم بماند، منطقه‌ای که مهد پرورش انگور است و هر ساله پذیرای مسافران و گردشگران بسیاری است.
"ابوالفضل احمدی" عضو شورای اسلامی روستای جوزان یکی از باغداران پرتلاشی است که بیش از پنج دهه است که به باغدارای مشغول و البته فردی خیّر است و از محصول باغش، به افراد زیرپوشش و بی‌بضاعت بسیاری می‌بخشد، از سنت باغ خاک کردن گفت و صحبت‌هایش را با این قطعه زییا آغاز کرد: "خدایا ما در منطقه‌ای فرود آر پُر خیر و برکت" و اینکه منطقه زیبا و تاکستان‌های حاصلخیز و پرنعمت جوزان منحصر به فرد است.
وی افزود: برای اینکه نعمت انگور هر سال خیر و برکت بیشتری داشته باشد، باغداران مجبورند باغ‌های خود را قبل از فرا رسیدن سرما خاک کنند تا سرما خسارت و آسیبی به باغات نزند.
به گفته احمدی خاک کردن موهای انگور از ۲۰ مهر آغاز می‌شود و تا اوایل دی‌ماه ادامه دارد و اسفند هنگامی که سرما رخت خود را برمی‌بندد، باغ را از خاک بیرون می‌آوریم.
وی از فواید این سنت دیرینه گفت از اینکه با بیل زدن خاک و ریختن خاک داخل کَرت‌های باغ آفات از بین می‌رود و موجب افزایش کیفیت انگور و همچنین راحت‌تر شدن اِسبار باغ در فصل بهار می‌شود.
احمدی ادامه داد: هنگام خاک کردن باغ، با بیرون ریختن خاک داخل کَرت‌ها، خاک حاصلخیز و دستی می‌شود و تَرکه‌هایی که خوب نرسیده‌اند، سرما آنها را از بین نمی‌برد.
"رضا صادقی" از دیگر باغداران منطقه جوزان است که مشغول خاک کردن باغ بود با سادگی و بی‌آلایشی که داشت، با همان زبان ساده محلی چند کلمه‌ای از خاک کردن باغ گفت، از میراث نیاکان‌شان گفت که این سنت را برایشان بر جای گذاشته‌اند و آنها نیز برای حفظ و میراث‌داری این آداب و رسوم قدیمی همه تلاش‌شان را به کار می‌گیرند.
او از دغدغه‌هایش در سنت باغداری سخن به میان آورد و ادامه داد: خاک کردن باغ باعث حاصلخیزی، جلوگیری از خشک شدن باغ و طول عمر و ماندگاری در برابر سرما می‌شود و چنانچه باغ خاک نشود، سرما تَرکه‌ها را تَرَک می‌کند و به اصطلاح محلی، موی انگور گلودرد می‌گیرد و مریض می‌شود.
تمام کوچه‌باغ‌های منطقه جوزان باغداران همراه با فرزندان و البته کارگرانی که روز مُزد برای آنها کار می‌کردند، با آوازخوانی محلی مشغول به کار بودند که اغلب آنها لباس‌های مخصوص خاک کردن باغ می‌پوشند و به دلیل بیل‌زدن باغ‌ها، شلوارهای کرباسی با جوراب‌های بلند می‌پوشند تا شلوار به شاخه‌ها و دستک‌های موِ انگور گیر نکند و کلاه آفتاب‌گیر بر سر می‌گذارند و دستمال باریکی هم به سر می‌بندند تا عرق پیشانی آنها را اذیت نکند.
"کرم‌رضا کرمی" یکی دیگر از اعضای شورای اسلامی روستای جوزان و معاون شورای بخش مرکزی که مانند کف دست تمام زیر و بَم منطقه جوزان، قنات‌ها و چشمه‌ها و باغ‌های کشاورزی و راه‌های دسترسی به روستا را می‌شناسد، درباره این سنت کُهن بیشتر توضیح داد و بیان کرد: منطقه جوزان بهترین محصول انگور را دارد و اگر از هر منطقه انگورخیز از ۳۰۰ جعبه انگور یک تُن سبزه تولید می‌شود، در این منطقه از ۱۵۰ جعبه انگور یک تُن کشمش به دست می‌آید.
وی به چشمه‌های معروف منطقه جوزان اشاره کرد و افزود: چشمه "باباکُردِمی" یکی از چشمه‌های معروف است که توسط چهار حلقه چاه زیر باغ‌ها حرکت می‌کند و در منطقه‌ای بکر و زیبا در بالادست روستا واقع شده و برای گردشگری مستعد است.
کرمی گفت: کهریز بزرگ روستای جوزان که در منطقه بَرآفتاب واقع شده و کهریز قنات اصلی روستاست که از زمان قیلیچ‌خان (حاکم وقت) قدمت دارد و در زبان محلی به "کهریز بَرآفتاب" معروف است و ۱۲ حلقه چاه از آب این کهریز تغذیه می‌کند و آب کل روستا و هزار جریب زمین کشاورزی را تامین می‌کند.
این عضو شورای اسلامی روستای جوزان افزود: "چشمه گیجک" نیز در سینه‌کِش منطقه لشگردَر واقع شده و قنات "قِلا پاگردِنگاه" و ۲ قنات دیگر نیز از دارایی‌هایی آبی این منطقه است که موجب سرسبزی و حاصلخیزی تاکستان‌های انگور شده است.
تاکستان‌های انگور منطقه درّه جوزان پر از جاذبه‌های دیدنی و تماشایی است، فعالیت تعدادی از جوانان روستای جوزان که در حین آوازخوانی و گپ‌وگفت‌های خودمانی درباره مسائل روز، مشغول خاک کردن باغ بودند و به دور از گرفتاری‌ها و مشغله‌های شهری، چای ذغالی بساط کرده بودند تا هنگام استراحت "پالَرزه" بخورند.
"محسن منصوری" که جوانی رشید و خوش سر و زبان بود، با لباس‌های محلی و پیشانی‌بندی که بر سر داشت، مشتاق بود از سنت‌های باغداری و البته هزینه‌های بالا و عایدی کم این حرفه بگوید.
او بیشتر از آنکه از خاک کردن باغ بگوید، از آفت زَنجره مو، قیمت پایین سبزه، هزینه بالای باغداری و خاک کردن باغ و کاهش نزولات جوی گلایه کرد و خواست درد دل‌هایش را به گوش مسئولان برسد.
منصوری باغدار: کیفیت بالای انگور منطقه جوزان در جهان منحصر به فرد است و بیشترین هدف ما از خاک کردن باغ جلوگیری از سرمازدگی و از بین رفتن جیرجیره است.
منصوری اظهار داشت: باغداری چندین مرحله دارد، خاک کردن باغ، مِوبُر، اِسپار، آبیاری به زبان محلی "اِوگاری" با کود، علف چیدن، انگور چیدن و خشک کردن سبزه از جمله این مراحل است که زحمت زیاد و هزینه‌های بالایی دارد.
او به کیفیت بالای انگور منطقه جوزان و منحصر به فرد آن در جهان اشاره کرد و افزود: بیشترین هدف ما از خاک کردن باغ جلوگیری از سرمازدگی و از بین رفتن جیرجیره است.
آفت زنجره مو که در زبان محلی به "جیرجیره" معروف است، آفتی خطرناک برای موهای انگور است که به دلیل کاهش بارندگی و اُفت دما، این آفت بی‌قواره شیره جان موهای انگور را می‌مکد، موضوعی جدی که باغداران منطقه را به شدت نگران کرده است.
در تکمیل سنت خاک کردن باغ "عباس احمدی" دیگر عضو شورای اسلامی روستای جوزان که موی سفید کرده باغداری است، از روزهای تلخ و شیرین گفت، از شرایطی که امروز به واسطه کمبود بارش‌ها حادث شده و امیدوار است خداوند نعمتش را از این میوه بهشتی دریغ نکند.
او بیان کرد: قبل از خاک کردن باغ‌ها، باغ را آبیاری و ۱۰ روز بعد شروع به خاک کردن باغ می‌کنیم و بر اثر بیل خوردن خاک، به مرور زمان خاک حالت "پوش" پیدا می‌کند و مانند خاک رُس می‌شود و در تولید بهتر و افزایش کیفیت محصول تاثیرگذار است.
احمدی توضیح داد: اگر زمستان سرد و پُربارشی داشته باشیم، هم محصول خوبی داریم، هم آفت‌هایی همچون زنجره مو و علف‌های هرز از بین می‌رود.
ذکر این نکته در سنت‌های کُهن باغداری همچون خاک کردن باغ و باغ اِسپار (بیرون آوردن باغ از خاک) خالی از لطف نیست، بیل زدن باغ‌های انگور کار بسیار سختی است که به نیروی زیادی نیاز دارد، به‌ویژه زمانی که این کار به صورت "جَخت یا شتاب" انجام شود، صاحب باغ انگور سعی می‌کند بهترین پذیرایی را از افراد با غذاهای مناسب و مقوی به عمل آورد و بانوی خانه صبح شاته یا گِرده نوعی نان، شیربرنج، سرشیر، خامه و چای را به باغ می‌برد و در نوبت «پالَرزه» (زمان ِبین صبحانه و ناهار و همچنین زمان بین ناهار و شام) و همچنین «تَلَلوا» که با روغن محلی درست شده، کره، شیر، باسلق و مغز گردو که این امر بستگی به توان مالی صاحب باغ دارد، برای کارگران و کسانی‌که مشغول خاک کردن باغ هستند، آماده می‌کند.
البته گاهی بعضی باغداران مقداری آجیل شامل باسلق، مغز گردو و برگه قیسی، موجوغ و قاوُت را به صورت مُشت یا به لهجه محلی «چَنگ» به بیل زن‌ها می‌دهند و عموما بیل زن‌ها سهم‌شان را که یک یا چند مُشت می‌شود، را در جیب‌شان می‌ریزند و در حین کار هر از گاهی دانه‌ای از آن را به دهان می‌اندازند و بعضی از صاحبانِ کار آجیل و این قبیل خوراکی‌ها را صبح زود بین افراد تقسیم می‌کنند.
به گفته معاون اداره جهاد کشاورزی ملایر، خاک کردن باغ‌های انگور که به صورت فصلی انجام می‌شود، ۵۰ هزار نفر روز به ویژه در منطقه جوزان مشغول خاک کردن باغ‌های انگور هستند.
"سیدمهدی میرباقری" گفت: خاک کردن باغ یکی از مهمترین آیتم‌هایی بود که مورد توجه نماینده سازمان فائو برای ثبت پنجاه و سومین میراث کشاورزی جهان قرار گرفت.
وی خاک کردن باغ را یک روش سنتی قدیمی برای جلوگیری از سرمازدگی بهاره و زمستانه دانست و معتقد است که تاثیر زیادی روی افزایش محصول و بهبود کیفیت ندارد.
وی ادامه داد: با خاک کردن باغ، شاخ و برگ‌ها را جمع کرده و روی آن را گِل که از کرت‌های باغ است، می‌پوشانند تا در مقابل سرما محافظت شوند و تاکستان‌ها به خواب زمستانی می‌رود.
حُسن ختام خاک کردن باغ، صحبت‌های "فائزه کشاورزیان" دهیار روستای جوزان بود که از جمعیت ۲ هزار و ۵۶۰ نفری روستا با ۸۰۰ خانوار، آداب و رسوم مردم این روستا و برند ملی فرش پیچ جوزان گفت و اینکه اشتغال غالب اهالی روستا باغداری و کشت انگور است که سبزه تولیدی بیشتر جنبه صادراتی دارد و تعدادی از اهالی نیز به دامداری مشغولند.
کشاورزیان با بیان اینکه روستای جوزان به عنوان مرکز دهستان، در منطقه حفاظت شده لشگردَر واقع شده، بیان کرد: این روستا دارای منطقه بکر گردشگری است که نظام تولید انگور منطقه درّه جوزان ثبت جهانی شده و از هموطنان دعوت می‌کنیم به این منطقه زیبای گردشگری سفر کنند.
به گزارش ایرنا؛ شهرستان ملایر دارای ۱۱ هزار هکتار باغ انگور با تولید سالانه بیش از ۲۴۰ هزار تُن است که عمده تولید انگور در منطقه درّه جوزان با کیفیتی منحصر به فرد است، درّه جوزان در ۲۵ کیلومتری شهر ملایر، ۸۵ کیلومتری همدان و ۳۸۶ کیلومتری پایتخت ایران واقع شده و مساحت تقریبی تاکستان‌های این منطقه سه هزار هکتار است که به دلیل مجاورت با منطقه حفاظت شده لشگردر از تنوع زیستی غنی برخوردار است و نظام تولید انگور آن سال ۱۳۹۷ در سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ملل متحد(فائو) ثبت شد.
میزان تولید انگور در درّه جوزان ملایر بیش از ۶۷ هزار تن در سال و متوسط عملکرد در هکتار باغ‌های انگور این منطقه ۲۲ هزار و ۵۰۰ کیلوگرم است و انگور مهمترین محصول کشاورزی درّه جوزان محسوب می‌شود.
درّه جوزان ملایر شامل ۱۷ پارچه آبادی مسکونی با جمعیتی حدود ۱۰ هزار تن است که به دلیل وجود رودخانه مانیزان از سرشاخه‌های گماسا، ارتفاعات و دره‌های جذاب و تولید انگور و فرآورده‌های آن، هر کدام از روستاها دارای قابلیت خاص خود هستند که از بین آنها روستای جوزان، مانیزان، توسک سفلی، توسک علیا، قلعه باباخان و بابلقانی از قابلیت‌های بیشتری برای کشاورزی و باغداری برخوردارند.
وجود ۴۴ حلقه چاه عمیق، ۳۹ رشته قنات، ۲۰ دهنه چشمه دائمی، ۳۹ دهنه چشمه فصلی و یک رودخانه دائمی بستر مناسبی را برای کشاورزی و باغداری منطقه دره جوزان فراهم کرده است و دره‌ای بودن آن و خاک کردن باغ بارزترین شاخصی بود است که مورد توجه فائو قرار گرفت.