دکتر محمد ذکی‌عقل روز جمعه در حاشیه بازدید از بانک ژن پیاز زعفران تربت‌حیدریه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: از هر میزان کشت زعفران باید ۹۰ درصد برداشت کنیم که الان در عمل این اتفاق نمی‌افتد زیرا اصلا تولید نمی‌شود و این بدان معناست که بهره لازم را از فعالیت و سرمایه‌گذاری خود نمی‌بریم.
وی ادامه داد: این در حالی است که زعفرانکار تمام هزینه‌های تولید را به روز و نقد پرداخت می‌کند در واقع مشکل در این است که کشاورز می‌بیند درآمدی که از میزان تولید باید نصیبش شود به مراتب کمتر است و لذا کار را رها می کند.
ذکی‌عقل تصریح کرد: در اهمیت این محاسبه سود و زیان اقتصادی باید گفت: گرانترین آب برای تولید زعفران هزینه می‌شود و کشاورز وقتی حساب می‌کند می‌بیند زعفرانکاری دیگر از نظر اقتصادی برایش مقرون به صرفه نیست.
وی با بیان این که تا ۲۰ سال قبل زعفرانکاران هندوستان جز تولیدکنندگان مطرح زعفران تلقی می‌شدند گفت: آتها الان دیگر مطرح نیستند زیرا کشاورزان آن کشور هم دچار عارضه زوال زعفران شده و کار را رها کرده اند.
استاد کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد گفت: هم اینک عملکردمان در هکتار شبیه زعفرانکارهای هند شده است زیرا اگر فاکتورهای زعفران ایران و هند را با هم مقایسه کنیم، در می‌یابیم زعفران ایران نیز دچار زوال شده و اگر به موقع به آن رسیدگی نشود نه تنها از رده نخستین تولیدکننده زعفران جهان خارج خواهیم شد بلکه حتی در سال‌های آینده دیگر اسمی از ایران در عرصه تولید زعفران نخواهد آمد.
ذکی‌عقل در بیان راهکار برای پیشگیری از زوال زعفران ایران اظهار کرد: نخست باید یک زعفران پر محصول پیدا کنیم یعنی یک بنه یا پیاز با کیفیت که دچار بیماری نباشد و سپس اقدامات به‌زراعی انجام دهیم تا به استانداردهای جهانی برسیم.
وی در ادامه با استناد به مقاله خود که تابستان پارسال در مجله زراعت و فناوری دانشگاه تربت‌حیدریه منتشر کرده است افزود: مشکل دوم زعفران ایران، فقدان عملکرد خوب است یعنی هر چند اکنون بزرگترین تولیدکننده زعفران در دنیا هستیم و تقریبا ۹۰ درصد محصول را ما تولید می‌کنیم، اما عملکردمان خوب نیست و خیلی پایین است.
ذکی‌عقل افزود: طبق یک تحقیق علمی و بر اساس داده‌های موجود سال ۵۲ تا ۹۷ خورشیدی که البته تا سال ۹۹ نیز به همین صورت است، سال ۵۲ عملکرد ما در زعفران نگین خشک (بهترین نوع زعفران) ۵.۷ دهم کیلوگرم در هکتار بوده و این در حالی است که این رقم اکنون به ۳.۶ دهم کیلوگرم در هکتار تنزل یافته و در همین حال سطح زیرکشت در این دوره نسبت به سال ۵۲، ۳۷ برابر شده است.
این پژوهشگر دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: بر اساس همین داده‌های آماری در حالی که محصول از ۱۷ تن به ۳۷۶ تن یعنی ۲۲ برابر افزایش یافته، اما می‌بینیم عملکرد ما در هکتار از پنج به سه کیلوگرم کاهش یافته است.
ذکی‌عقل افزود: "تولید"، مقدار محصولی است که به دست می‌آوریم و "عملکرد" ، مقدار محصول تولیدی در واحد سطح است که مبنای محاسبه آن در کشاورزی، هکتار است.
وی تصریح کرد: عمق فاجعه زمانی بیشتر مشخص می‌شود که میزان عملکرد کنونی خود را با کشورهایی که در حوزه زعفران فعال هستند، مقایسه کنیم و در آن صورت در می‌یابیم عملکرد در هکتار در کشور اسپانیا ۱۲، در ایتالیا ۱۰، در یونان هفت و در افغانستان هم که به یک قدرت نوظهور در تولید زعفران تبدیل شده، ۸.۵ کیلوگرم در هکتار است.
استاد گروه گیاه پزشکی رشته کشاورزی دانشگاه فردوسی تصریح کرد: برای واکاوی این موضوع باید اذعان داشت اکنون با پدیده‌ای به نام "خلاء در عملکرد" مواجهیم و معنی آن اختلاف بین محصولی است که برداشت می‌کنیم یا همان محصول واقعی و محصولی که باید برداشت کنیم، یعنی فاصله بین محصول تئوریک و محصول عملی است.
ذکی‌عقل افزود: میزان این خلاء حساب شده و رقم آن ۷۶ گرم زعفران در هر هکتار است که در هر سال داریم از دست می‌دهیم و اگر بخواهم دقیقتر بگویم خلاء عملکرد ما چیزی بین ۶۰ تا ۹۰ درصد در سال است.
وی دلایل بروز این خلاء در عملکرد را ناشی از چند عامل انسانی، شرایط اقلیمی، آفات و بیماری‌ها و نهاده های کشاورزی عنوان کرد و گفت: از تبدیل ۷۶ گرم زعفران در هکتار، ارقام وحشتناکی به دست می‌آید که با توجه به قیمت زعفران بر اساس ۵۰ هزار هکتار، چیزی حدود ۴۱۶ میلیون تومان در هر هکتار و در کل نزدیک به ۲۰ هزار میلیارد تومان در سال می‌رسد که از کف زعفرانکاران ایران خارج می‌شود.
ذکی‌عقل افزود: وقتی هزینه‌ها را بررسی می‌کنیم می‌بینیم کشاورز در قبال آب و خاکی که مصرف می‌کند، کلی زیان نصیبش می‌شود و بدتر این که خوشحالیم هر سال نزدیک به سه هزار هکتار سطح زیرکشت زعفران را نیز افزایش می‌دهیم، در حالی که اگر بتوانیم عملکرد خودمان را افزایش دهیم، دیگر نیازی به افزایش مزارع زعفران نیست.
این پژوهشگر در ادامه به بیان راه حل برای رفع مشکل اشاره کرد و گفت: ابتدا به ساکن باید بدانیم زعفران گیاهی است که تولید مثل غیرجنسی دارد یعنی با بذر تکثیر نمی‌شود، بلکه باید بنه یا پیاز زعفران داشته باشیم.
ذکی‌عقل افزود: چند سال قبل که بررسی انجام دادیم به این نتیجه رسیدیم هر چه بنه‌های پیاز درشت‌تر باشد افزایش گل را نیز شاهد خواهیم بود و این در حالی است که اکنون بنه‌هایی داریم بین ۸ تا ۱۲ گرم و البته برخی به ۱۶ گرم نیز می‌رسند در حالی که در اسپانیا و ایتالیا بنه زیر ۲۰ گرم اصلا کشت نمی‌کنند.
وی با بیان این که در بذر یا بنه زعفران مشکل داریم و حتی چند سال قبل وضعیت خیلی بدتر بود گفت: البته الان بهتر شده و از هر تن بنه‌ای که از بازار تهیه می‌کنیم نزدیک ۴۷ درصد آن از کیفیت مطلوب برخوردار است اما نزدیک ۵۳ درصد بنه ما کیفیت زراعی ندارد.
ذکی‌عقل افزود: از سوی دیگر در هر تن بنه زعفران، ۳۶ درصد هم ضایعات شامل خاک و گیاهان و مواد غیرهدف به جز بنه داریم که البته در سال‌های اخیر با بوجاری کردن بنه، از میزان ۳۶ درصدی آن کاسته شد و همچنین در سال‌های اخیر نزدیک به ۴۰ بیماری جدید زعفران را شناسایی کردیم که حذف آنها در افزایش میزان عملکرد تاثیر مثبت دارد.
از مجموع ۱۲۰ هزار هکتار اراضی زعفران کشور، ۹۱ هزار هکتار یعنی ۷۶ درصد به خراسان رضوی اختصاص دارد. که از این میزان هشت هزار و ۸۰۰ هکتار آن یعنی معادل ۱۲ درصد استان به اراضی شهرستان تربت‌حیدریه اختصاص دارد.
در منطقه تربت‌حیدریه در مجموع اکنون بالغ بر ۳۰ هزار هکتار مزارع زعفران وجود دارد و به عبارت بهتر چیزی حدود ۳۴ درصد از سطح زیرکشت زعفران خراسان رضوی به منطقه تربت‌حیدریه اختصاص دارد.
یکی از شاخص ترین محصولات این شهرستان که در ایران و جهان رتبه نخست را به خود اختصاص داده است، زعفران است که کشت آن هشت هزار و ۸۰۰ هکتار با میانگین تولید چهار کیلوگرم در هکتار و با تولید سالانه ۳۵ تن است.
در سطح استان ۱۱۷ هزار خانوار به کشت زعفران مشغول هستند که از این میزان بین ۱۴ تا ۱۵ هزار نفر زعفرانکاران تربت‌حیدریه هستند.