چایی اش را هُورت کشید و با قیافه ای حق به جانب یک پایش را روی پای دیگر انداخت و گفت: مُجردی را عشق است، خوش به حال خودم که از هفت دولت آزادم!
دوستانش که معلوم بود ازدواج کرده اند هر یک با اشاره ای حرفش را تایید کردند. یکی می گفت:خوش به حالت؛ خودت هستی و خودت و مسوولیت هیچ چیز بر دوشت نیست. آن یکی می گفت: از من می شنوی هیچ وقت ازدواج نکن!
دوست دیگرش در حالی که نگران دیر شدن مدرسه فرزندش بود می‌گفت: تا ازدواج نکردی حسابی کار کن و به سفر برو؛ بچه دار که بشوی وقت سرخاراندن نداری.
همسر یکی از دوستانش در حالی که از خنده روده بُر شده بود از آن طرف قهوه خانه با لحن طنزآمیز فریاد زد: حالا ما که ازدواج کردیم چه گُلی به سر خودمان و بقیه زدیم؛ این از شوهر هایمان آن هم از وضع زندگی بخور و نمیر، اگر هم خواستی ازدواج کنی از چند سال قبل حسابی پول هایت را پس انداز کن.
سمت دیگری از آن دورهمی دوستانه، مرد جوانی در حالی که دستش را بر روی شانه همسرش گذاشته بود ابرویی بالا انداخت و گفت: ازدواج؛ خوبش خوب است، نگذار دیر بشود، تا جوانی برو سَر زندگی، همه چیز را خدا جور می کند.
پس از سکوتی کوتاه، نگاه ها به طرفش چرخید. همه با تقلای عجیبی می خواستند به او بفهمانند که خیلی زود است به این باور رسیده و باید چند سال دیگر از ازدواجش بگذرد. مشتری ها لبخند زنان آنها را تماشا می کردند. وقت زیادی نداشتم. در حالی که صحبت هایشان شبیه به چرخ و فلک توی سرم می چرخید تکه باقیمانده از کیکی که سفارش داده بودم را خوردم. از سر میز بلند شدم و به طرف صندوق رفتم. صدای قهقه و کُری خواندن هایشان فضای قهوه خانه را پُر کرده بود.تردید داشتم درست می گویند یا واقعیت چیز دیگریست.
"زندگیِ مجردی"، "تجرد قطعی" یا تعابیری این چُنین، یکی از قاب های پرتکرارِ روزمره است که اکنون جامعه شناسان از آن به عنوان یک پدیده اجتماعی نام می برند، رُخدادی که به رغم پیشینه سنتیِ جوامع ایرانی و گرایش بدیهی آنان به ازدواج، بسیار زودتر از آنچه انتظارش میرفت نمود یافته بطوریکه اگر بگوییم در حال تبدیل شدن به سبکی از زندگی است گزافه نگفته ایم.
این موضوع بهانه ای شد تا در گفت و گو با «امان الله باطنی» جامعه شناس و پژوهشگر فرهنگی در اصفهان، پیدا و پنهان این پدیده اجتماعی را که حالا بیش از گذشته ملموس است به واکاوی بنشینیم.
ایرنا: چه ویژگی هایی را باید در یک فرد بیابیم که بتوانیم واژه مجرد قطعی را برایش بکار ببریم؟
واژه تجرد قطعی بر اساس برخی تعریف‌های جمعیت‌شناختی، برای افرادی به کار می‌رود که بدون حتی یک بار ازدواج، وارد سن ۴۰ سالگی شده‌اند و از آنجا که احتمال مجرد ماندن این افراد بیشتر از ازدواج کردن است در محاسبه شاخص تجرد قطعی، از آمار این بخش از جامعه بهره می‌برند. بر اساس دیگر تعریف ها و البته به خاطر تغییر سن ازدواج همچنین برخی ورود به سن ۵۰ سالگی که احتمال ازدواج را بطور تقریبی به صفر نزدیک می‌کند مترادف با تجرد قطعی می دانند. تجرد قطعی، پدیده‌ای است که در آن فرد شرایط مناسب سنی برای ازدواج را از دست می‌دهد. البته شاید امکان ازدواج داشته باشد، اما ممکن است دیگر توان باروری نداشته باشد.
ایرنا: آمارها در این رابطه چه می گوید؟ آیا براستی تعداد مجردها بیشتر شده است؟
براساس بررسی‌های مرکز آمار ایران، تجرد قطعی که در سال ۱۳۷۵ برای مردان حدود ۱.۳۴ درصد و برای زنان ۱.۱۹ درصد بوده، در سال ۱۳۹۵ به ۲.۲۶ درصد برای مردان و ۳.۷۳ درصد برای زنان رسیده است؛ این آمار نشان می‌دهد، روند افزایشی تجرد قطعی در زنان، بسیار بیشتر از مردان بوده به طوری که طی سال‌های ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۵ این شاخص برای مردان، حدود ۲ برابر شده اما برای زنان بیش از سه برابر بوده است. از طرفی نرخ رشد جمعیت در کلانشهرها ۰.۹۸ است در حالی که نرخ رشد خانوارها ۲.۷ است؛ به این معنا که سه برابر خانواده ها، خانوار در جامعه شکل گرفته است.
ایرنا: وضعیت این مساله اجتماعی دراصفهان چگونه است و پیامدهای آن چیست؟
برآوردهای ما نشان می دهد در شهرستان اصفهان، ۵۹ هزار و ۸۴۳ خانوار یک نفره و تنها وجود دارد که از این تعداد ۳۶ هزار و ۷۴۴ سالمندِ تنها هستند و بقیه آن یعنی ۲۳ هزار نفر باقیمانده می تواند بر آمار تجرد قطعی صحه بگذارد. در اصفهان تاکنون حدود ۳۲۶ هزار و ۱۰ نفر هرگز ازدواج نکرده اند که از این تعداد ۱۸۴ هزار و ۲۷۲ نفر در سن ازدواج قرار دارند.تجرد قطعی در گذار زمان به کاهش میزان موالید و کاهش نرخ کلی فرزند آوری منجر می‌شود که به عنوان یک مساله مهم موجب شده نرخ جانشینی در کلان‌شهر اصفهان به زیر عدد یک برسد در حالی که این نرخ برای بقا نسل باید حدود ۲.۱ باشد.تجرد قطعی بر پیرشدن جمعیت نیز تاثیر می گذارد، بطوری که اکنون حدود ۱۲ درصد از جمعیت استان اصفهان سالمند و بالای ۶۰ سال هستند و شیب سالمندی در این خطه تُندتر از میانگین کشوری است.
ایرنا: این پدیده در دختران آسیب زا خواهد بود یا پسران؟ آیا می توانیم بگوییم مجرد قطعی در نوع خاصی از خانواده ها شکل می گیرد؟
حقیقت آن است که تجرد قطعی یک مساله فراجنسیتی است اما برخی بر این باورند برای دختران دغدغه‌ای جدی‌تر و بحرانی‌تر و با آسیب‌های روحی و اجتماعی بیشتری همراه است. از طرفی در خانواده‌های شهری، روستایی سنتی، مدرن، مُرفه یا کم‌درآمد افرادی را می توانیم بیابیم که مجرد مانده اند، بنابراین بطور دقیق نمی توانیم بگوییم این پدیده در کدام نوع از خانواده بیشتر یا کمتر است، مثلا یک کلیشه پُر رنگ این است که تجرد قطعی در خانواده های سنت مدار کمرنگ تر است، اما جالب است بدانیم یکی از دلایل مهم تجرد قطعی ، انباشت فرهنگی است که این خانواده ها بیشتر به آن دچار هستند. پذیرش طرف مقابل برای ازدواج در این افراد سخت تر و پیچیده تر شده است.نکته مهم تر آنکه ما دچار مساله تجرد قطعی در روستاها شده ایم. به دلیل توسعه نامتوازن شهری و مهاجرت های شغلیِ مردان جوان روستا به شهر، بخش قابل ملاحظه ای از دختران جوان در روستاها اکنون در وضعیت تجرد قطعی بسر می برند و حتی نسبت جنسی روستاها زنانه شده است .
ایرنا: با توجه به پاسخی که دادید آیا اکنون می توانیم نتیجه بگیریم پیامدهای تجرد قطعی برای دختران بیش از پسران بوده است؟
از آنجا که بطور معمول دختران در فرهنگ ایرانی کمتر امکان زندگی تنها و مستقل را دارند ممکن است بیشتر ازپسران احساسات ناخوشایند مانند حس سرباربودن را تجربه کنند ویا با توجه به ضعف های فرهنگی جامعه با هر صحبتی دچار رنجش و ناراحتی شوند.از طرفی از نظر آماری احتمال ازدواج برای زنان در دهه چهارم زندگی بسیار کم می شود در حالی که ممکن است این موضوع همچنان برای پسران اتفاق بیفتد. پُرواضح است که افراد در هر سنی می توانند ازدواج کنند و از فواید زندگی مشترک بهره مند شوند. اما بر اساس مطالعات انجام شده چیزی که مساله تجرد قطعی را در جامعه ایران بغرنج‌تر خواهد کرد این است که در گذشته مردان به طور معمول تا پیش از ۳۰ سالگی ازدواج می‌کردند و این شتاب در زمان‌بندی ازدواج موجب می‌شد که شانس ازدواج دختران تا ۳۰ سالگی در بالاترین میزان قرار داشته باشد. از طرفی نظام تقاضای پسران برای ازدواج با دختران به طور معمول جوان همسری است، بنابراین تاخیر پسران در ازدواج و به تعویق افتادن ازدواج دختران به ۳۰ سالگی، شُمار دخترانی را که تا ۳۰ سالگی مجرد می‌مانند افزایش داده و با کاهشی که در شانس ازدواج در سنین ۳۰ سالگی و بالاتر رخ می‌دهد، ازدواج زنان از عمومیت خواهد افتاد.
ایرنا: مهمترین دلایل گرایش افراد به تجرد قطعی چیست و وضعیت اصفهان را در این رابطه چگونه توصیف می کنید؟
عوامل مختلفی در نمود و ظهور این پدیده در جامعه تاثیر دارد. هرگاه فرهنگ ازدواج عناصری که در گذار زمان جذب می کند بیشتر از عناصری باشد که در دوره های مختلف طرد می کند، دچار انباشتگی می شود که تجرد قطعی پیامد آن است.در فرهنگ ازدواجِ جامعه ما تعبیری یافت می شود به نام " اسب سفید رویاها " که مانع بسیاری از ازدواج‌ها بشمار می رود. نمود انباشت فرهنگی بیش از هر چیز در رَسم پرستی و چشم و هم چشمی است که به عنوان یکی از این خُرده فرهنگ ها در اصفهان بسیار پررنگ تر از دیگر شهرهاست. از طرفی"طلاق هراسی"، دلیل دیگر تجرد قطعی است. بسیاری از مجرد های قطعی به دلیل فوبیای طلاق خودکشی می کنند. در نظر سنجی سال ۱۳۹۹ وزارت ورزش و جوانان،۲۶.۳ درصد جوانان به دلیل ترس از ازدواجِ ناموفق هنوز ازدواج نکرده بودند.یک حقیقت تلخ هم اینکه که بین سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۹، حدود ۳۶ درصد ازدواج‌ها کاهش یافته در حالی که طلاق ۲۸ درصد فُزونی داشته و این آمار هولناکی است.همچنین بر اساس نظر سنجی وزارت ورزش و جوانان، ۳۴.۹ درصد به دلیل هزینه های بالا، ازدواج نکرده بودند که این هم می تواند یکی از عوامل تجرد قطعی در میان طبقات محرومِ اجتماعی باشد.نکته بسیار جالب اینکه در دوره اپیدمی کرونا، آمار ازدواج در اصفهان هشت درصد رشد داشته که پیامد کنار راندن آداب مرسوم ازدواج و کاهش هزینه ها بوده است. در همان نظر سنجی وزارت ورزش و جوانان، ۳۰ درصد نیز به دلیل نبود شغل هنوز ازدواج نکرده بودند.نرخ بیکاری دانش آموختگان در میان زنان به ۶۵ درصد می رسد که این مساله کاهش انگیزه ازدواج و توانایی ازدواج را بدنبال داشته است .در این نظر سنجی همچنین ۳۳ درصد جوانان به رغم در نظر داشتن فرد مناسب و فراهم بودن شرایط اقتصادی میل به ازدواج نداشته اند و این نشان می دهد علاوه بر انباشت فرهنگی و نیز فوبیای طلاق، یک اتفاق در نظام معنایی جامعه در حال شکل گیری است و آن اینکه معنای ازدواج در ذهن جامعه تغییر کرده است.
ایرنا: این تغییر ذهنیت افراد جامعه به ازدواج، چگونه بوده است؟
جامعه شناسیِ تعامل گرا بدنبال همین معناهای ذهنی جامعه است.تعابیر و ضرب المثل هایی مانند "گول خوردن"، "دُم به تَله ندادن" که به شکل طنز در خصوص ازدواج مطرح می شود بر روی تجرد قطعی تاثیر عمیق می گذارد. بخش بسیار قابل تاملی از تجرد قطعی نیز ناشی از تاخر فرهنگی و مُدرنیته است.وقتی جامعه به سمتی می رود که می خواهد در ازدواج حقوق و آزادی بیشتری داشته باشد و تکلیف کمتری بر روی دوشش باشد؛ پدیده هایی مانند "ازدواجِ سفید"، "عشق های رمانتیک" و "عشق های مُدرن و فرامُدرن" رواج می یابد که همه نمود تغییر معناهای ذهنی افراد جامعه در رابطه با ازدواج است.
ایرنا: صرف نظر از اینکه تجرد قطعی خوب است یا نه؛ به نظر شما پیامدهای فردی و اجتماعی این مساله چیست؟
تجرد؛ تشکیل بنیادهای جدید خانواده را با چالش مواجه می کند. از طرفی رواج تجرد تاثیری مهلک بر پویایی جمعیت به ویژه باروری دارد.زیرا ازدواج جوانان در سن باروری، هرم و ساختار جمعیتی کشور تاثیر می‌گذارد.کاهش گرایش به ازدواج و تجرد قطعی همچنین مسائل و آسیب‌های اجتماعی و روانشناختی به همراه می‌آورد. تجرد قطعی در سطح فردی از منظر جامعه شناسی رها کردن تفکر ازدواج، آسیب‌پذیری تنهایی، واگویه حسرت‌های گذشته، داغ ننگ ناشی از تجرد و درماندگی اجتماعی را شامل می‌شود. از طرفی هر یک از این پیامدها می‌تواند به عنوان یک آسیب اجتماعی مطرح شود. بالا رفتن سن باروری، کاهش جمعیت، حرکت هرم جمعیتی به سمت سالخوردگی و مشکلات سالمندی هم باید به این پیامدها اضافه کرد.در انگلستان مشکل ۹ میلیون انگلیسی بحران تنهایی است و برآوردها نشان می دهد این مساله ۳۲ میلیارد پوند به اقتصاد انگلستان ضربه می زند. به همین دلیل نیز "وزارت امور تنهایی" در این کشور شکل گرفت. بیم آن می رود در آینده و به واسطه فراوانی تجرد قطعی ما نیز مجبور به تشکیل چنین وزارتخانه ای در کشور شویم .
ایرنا: آیا می توانیم بگوییم همه افرادی که تصمیم به تجرد قطعی می گیرند دچار آسیب می شوند؟
پدیده اجتماعی مانند تجرد قطعی را که به نوعی به اراده فرد بستگی دارد نمی توانیم بطور صد در صد آسیب زا تلقی کنیم. در مواردی ممکن است برخی افراد به ناچار سال های عمر خود را به صورت مجردی بگذرانند. یا برخی هیچ گونه گرایش به ازدواج در خود احساس نکنند. افراد بسیاری هستند که به واسطه طرح‌واره های ذهنی تجرد را ترجیح می دهند و می دانند در صورت ازدواج آسیب بیشتری می بینند. برخی نیز به دلیل نوع شغل یا شرایط زندگی قادر به ازدواج نیستند. در جامعه می بینم ازدواج های بسیاری به طلاق می انجامد و به زن و مرد آسیب دوچندان وارد می شود، بنابراین اینکه بگوییم فرد مجرد بطور قطع آسیب بیشتری می بیند درست نیست، اگرچه کیفیت زندگی افراد چه مجرد و چه متاهل به معیارهای ریز و درشت فراوانی بستگی دارد. آنچه مهم است اینکه از آنجا که مبنای آفرینش انسان و فطرت او زوج یابی و سُکون است تبدیل شدن تجرد به سبک زندگی و رواج آن می تواند پیامدهای منفی کوتاه مدت و بلندمدت بر جامعه بگذارد که به آن اشاره کردیم.
ایرنا: راهکارها و پیشنهاد ها برای کنترل تجرد قطعی با توجه به اقتضائات جامعه ایرانی چیست؟
بطور کلی می توان تمایل به داشتن تحصیلات عالی در زنان و همراه با آن افزایش سطح توقع، آرزوی داشتن همسری با تحصیلات بالا، یافتن همسری با شغل ثابت و درآمد خوب، نداشتن جرات و حس خطر کردن، وجود برخی تله های شخصیتی و روانشناختی در افراد که از کودکی در ذهن آنها بر جای مانده، کمرنگ شدن باورهای دینی، نبودن تناسب بین تعداد پسران و دختران آماده ازدواج، سخت‌گیری‌های خانواده‌ها در شکل‌گیری زندگی فرزندان، افزایش چشم و هم‌چشمی‌ها برای برگزاری آیین های مقدماتی ازدواج، مهریه های سنگین، بیکاری پسران و هزینه بالای تامین مسکن و سطح اولیه یک زندگی ساده را از دلایل مهم تجرد قطعی در جوامع ایرانی دانست.بنابراین راهکارها و پیشنهادها نیز می تواند معطوف به ریشه یابی این دلایل باشد.در یک نگاه عمیق تر ما نیازمند نوعی آینده پژوهی در رابطه با تجرد قطعی هستیم. یکی از جامع ترین و جدیدترین روش های طراحی آینده بر اساس روش تحلیل لایه های علّی (CLA) است. این روش همه دیدگاه های دیگر را معتبر می شناسد و سعی در به کارگیری آنها دارد ولی در کنار آن جهان بینی و اسطوره ها را نیز در نقش آفرینی آینده پژوهی یک امر مهم می داند.روش تحلیل لایه های علّی ارتباط کمتری با پیش بینی یک آینده خاص دارد و بیشتر به دنبال رمزگشایی از حال و گذشته، جهت خلق آینده است و تمرکز کمتری به فضای افقی آینده دارد.
ایرنا: فرایند مساله یابی و حل مساله در این روش برای موضوع تجرد قطعی چگونه پیاده سازی می شود؟ ممکن است بیشتر توضیح دهید.
این روش، با حرکت در بین سطوح چهارگانه درک عمیق تری از موضوع مورد نظر ایجاد می کند. کوه یخی را در نظر بگیرید که قله یخی آن از آب‌های اقیانوس بیرون آمده، این قله قابل رویت همان مسائل آشکاری است که به آن "سطح لیتانی" گفته می شود؛ تجرد قطعی به عنوان مساله ای آشکار در این سطح قابل بیان است. درست زیر قله اما در فوقانی ترین قسمت، دامنه این کوه یخ قرار دارد که به علت مسائل آشکاری که در سطح لیتانی است اشاره دارد و به آن "سطح نظام های علی" گفته می شود. در خصوص تجرد قطعی نیز همه دلایلی که گفتیم در این سطح قرار دارد . در پایین دامنه این کوه یخ، جهان بینی ها و گفتمان ها قرار دارند که در آن پس زمینه مسائل آشکار و علت آنها بیان می شود. به عنوان مثال، فردگرایی و اصالت فرد یکی از همین گفتمان هاست که در نهایت منجر به تجرد قطعی شده است. در نهایت قاعده این هرم و استوارترین قسمت کوه یخ، استعاره ها و اسطوره هایی است که به برجسته شدن مساله در سطح لیتانی منجر شده است. در رابطه با تجرد قطعی این بخش شامل استعاره هایی مانند "تُرشیدگی"،"پیر دختر"،" پیر پسر" و غیره می شود. حقیقت آن است که ما باید موضوع تجرد قطعی را در سطوح لیتانی و مساله یابی، نظام های علی و علت یابی، گفتمان و جهان بینی و استعاره و اسطوره بررسی کنیم. به عبارتی باید در این چهار سطح با افراد جامعه، مجردانِ قطعی و خانواده ها صحبت کنیم.