" فرزندآوری " در مسیر سخت تغییر باورهای فرهنگی

به گزارش ایرنا، "این جوان ها همه چیز را سخت می گیرند، همیشه وقت کَم می آورند، بهانه شان هم بچه داری است. وقتی همسن آنها بودم هفت هشت تا بچه قد و نیم قد از سر و کول ام بالا می رفت"، صدای غُر و لندهای دلچسب مادربزرگ بود که از اتاق کناری می آمد و رشته تخیل صبحگاهی ام را پاره کرد؛ درست وقتی در حال نگاه کردن به کوهِ رختخواب هایی بودم که در گوشه اتاق با چادر شبی که هیچ وقت سُر نمی خورد پوشانده شده بود.

"خاله هایت را می گویم نَه نِه، خودشان را کُشته اند بعد از پنج سال یکی دوتا بچه آورده اند همیشه هم زبانشان به گلایه باز است که به هیچ کاری نمی رسند". مادربزرگ این را گفت و به دیگ روی اُجاق اشاره کرد. اینطور که پیدا بود می خواست آش روز جمعه اش را بار بُگذارد اما باز هم بچه ها و نوه ها دورهم جمع نمی شدند.

"آره مادر جان، آن وقت ها با اینکه یک بچه در شکم داشتم همزمان بچه های دیگر را تَر و خشک می کردم. قدیم ها که شبیه الان نبود. نان می پختم، شیر گاوها را می دوشیدم، ماست و کره و دوغ درست می کردم، بچه داری هم می کردم، آنقدر همه چیز ساده و آسان می گذشت که نفهمیدم دایی ها و خاله هایت چطور بزرگ شدند و سر زندگی خودشان رفتند."

مادربزرگ که همیشه دوست داشتنی بود با این کنایه زدن ها بیشتر به دل می نشست. داستان او با واقعیت زندگی های امروز همان اندازه متفاوت است که حریم خانه قدیمی اش با آپارتمان ها، گویی هر کدام دردنیای خودشان سِیر می کنند.

این تفاوت در نگرش ها و تغییر ذائقه افرادِ جامعه همان موضوعی است که امان الله باطنی، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی نیز به آن معتقد است.

وی در گفت و گو با ایرنا، با مروری بر ریشه های جامعه شناسی مقاومت در برابر فرزندآوری، افزود: فرزند بیشتر به مثابه فرصت زندگی کمتر، رابطه زناشویی محدودتر، نان‌خور اضافی، دو قطبی زنِ شاغل - مادر، این تصور که بچه دار شدن پول می خواهد وسطح اعتقادی یا حاکمیتی افراد از جمله افکار و باورهایی است که به‌تدریج نهادینه شده و اقدام به فرزندآوری را در خانواده های امروز سخت و پیچیده کرده است.

باطنی با بیان اینکه از منظر جامعه شناسی تعارض گرا، پیر شدن جمعیت حاصل شکاف طبقاتی، نسلی، قومی، مذهبی و دولت - ملت است، ادامه داد: بر اساس جامعه شناسی تعامل گرا، معنی ها در ذهن مردم تغییر کرده و تمایل به فرزندآوری را در جامعه کاهش داده است.

این جامعه شناس درباره چالش های بر سر راه جوانی جمعیت، تصریح کرد: کاهش نرخ رشد جمعیت، افزایش میل به تجرد، افزایش فاصله بین ازدواج و تولد نخستین فرزند به ۴.۵ سال، رخ دادن نیمی از طلاق ها در پنج سال اول زندگی مشترک و ۲۷ درصد طلاق‌ها در ۲ سال اول زندگی، افزایش هزینه هایی مانند مسکن در سبد هزینه خانوار شهری، بالا رفتن سن شروع به کار، از دست رفتن بهترین سال های باروری و مشکلات معیشتی برای برخی از اقشار جامعه انگیزه فرزندآوری را کمرنگ کرده است.

شیب تُند سالمندی در اصفهان، آن روی سکه

این جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی اصفهان تصریح کرد: از سوی دیگر این مساله از این رو که حدود ۱۲ درصد از جمعیت استان اصفهان سالمند و بالای ۶۰ سال هستند و شیب سالمندی در این خطه تُندتراز میانگین کشوری است اهمیت دو چندان می یابد.

باطنی درباره دلایل فُزونی سالمندی در اصفهان و کشور، اظهار داشت: شهرنشینی، تغییر الگوهای غالب شغلی همچون کشاورزی را بدنبال داشته است بطوری‌که در زندگی شهرنشینی با وجود پشتوانه روستانشینی دیگر فرزندان نیروی مولد نیستند بلکه مصرف کننده به حساب می آیند و همین موضوع انگیزه های باروری را کاهش داده است.

باطنی افزود: از منظر جامعه شناسی کارکردگرا، برخی از نهادها کارشان را درست انجام ندادند که امروز به بحران پیری جمعیت رسیده ایم.

نبود اندام وارگی لازم درطرح های جوانی جمعیت

این جامعه شناس درباره برنامه های جوانی جمعیت، اظهار داشت: به نظر می رسد برخی از طرح ها فاقد نقشه راه مشخص برای جوانی جمعیت و حمایت از خانواده باشد.

باطنی با بیان اینکه در طرح های حمایت از خانواده بیشتر به انگیزه های جوانی و انگیخته ها پرداخته شده است، افزود: همین مساله این طرح ها را بیشتر به یک بسته تشویقی برای جوانی جمعیت و حمایت از خانواده تبدیل کرده که در آن مفاد قانونی با مخاطب قرار دادن نهادهای مختلف، تنها شبکه توزیع نقش را برای جوانی جمعیت ترسیم کرده است.

این جامعه شناس بر این باور است طرح ها و برنامه ها فاقد اندام‌وارگی لازم برای جوانی جمعیت و حمایت از خانواده است و در آن فقدان نگاه سیستمی به چشم می خورد .

وی به ریشه های جامعه شناسی ایجاد تمایل به فرزند آوری اشاره و اضافه کرد: با توجه به مراحل استدلال اخلاقی از منظر جامعه شناسی به نظر می رسد تاکید بسیار بر مُشوق ها در طرح های جمعیت و تعالی خانواده به تدریج جامعه را برای فرزندآوری شرطی می کند و اجازه نمی‌دهد مساله جوانی جمعیت به بخشی از وجدان اجتماعی تبدیل شود .

ضرورت بازنگری و تحول ساز و کارهای افزایش جمعیت

با این حال در همین پیوند مدیر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اصفهان به تدوین و تصویب قانون جوانی جمعیت اشاره و بیان کرد: این قانون تا حدودی توانسته موانع اقتصادی و فرهنگی را کنار بزند.

مسعود مهدویان فر با بیان اینکه قانونِ بدون نقص نداریم، افزود: قانون جوانی جمعیت با گذر زمان و رُخداد تغییرات فرهنگی متحول می شود و در آن عنوان شده است که پس از یک دوره زمانی مشخص باید مورد تجدید نظر و بازنگری قرار بگیرد، با این وجود توانسته بسیاری از موانع را در بخش حمایت های اقتصادی، پزشکی و درمانی برطرف کند.

وی تاکید کرد: لازم است با ورود نهادهای متولی با ارائه آموزش های کافی برای دختران در آستانه ازدواج، مادران جوان و زوجین، فرایندهایی شکل بگیرد که شبهات و ابهامات ذهنی این طرح برطرف شود.

به گفته این پژوهشگر و فعال اجتماعی حمایت از مادران شاغل، حمایت از مادران دانشجو و طلبه، تسهیلات اعطایی در بخش مسکن، تولد فرزند سوم به بالا و چند قلوها، مُشوق های اقتصادی و خدمات اجتماعی به عنوان بخش هایی از این قانون در دستور کار قرار گرفته است.

مهدویان فر هماهنگی و تقسیم کار را در تحقق اهداف قانون جوانی جمعیت موثر دانست و گفت: تمرکز بر چرخه حیات خانواده در پیاده سازی سیاست های جوانی جمعیت ضروری است به این دلیل که نمی‌توانیم بدون توجه به موضوع ازدواج، تربیت فرزند و سالمندی موفق به اهداف این طرح برسیم.

مدیرکل امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اصفهان با بیان اینکه هنوز بسیاری از مردم از مفاد و اهداف قانون جوانی جمعیت آگاهی ندارند، افزود: در این خصوص باید از ظرفیت روانشناسان، صاحب نظران، رسانه‌ها و فضای مجازی ،هنرمندان، ورزشکاران، خیریه‌ها، تشکل‌های مردم‌نهاد، موسسات فرهنگی و مذهبی بهره برد.

رفع گره های ذهنی فرزند آوری، گامِ نخست انگیزه بخشی

مدیر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اصفهان در ادامه گفت: فرزند آوری به عنوان یکی از ضرورت های امروز جامعه در گام نخست نیازمند رفع گره های ذهنی و برطرف کردن موانع فرهنگی است.

مهدویان فر افزود: دیدگاه زوجین و افراد مجرد به‌دنبال باورهایی که در سال های متمادی نهادینه شده با اهداف فرزندآوری همخوانی ندارد از این رو نیازمند اصلاح و اجرای سیاست های تغییر رفتار هستیم.

فعال حوزه فرهنگی و اجتماعی بر این باور است در کشورمان موضوع جوانی جمعیت باید جزو سیاست‌گذاری‌های تغییر رفتار مردم قرار بگیرد.

وی افزود: دوگانه های فکری مختلف مانند «فرزند کمی یا فرزند کیفی» در جامعه ما شکل گرفته که لازم است با استفاده از ظرفیت نخبگان برای کنارزدن آنها اقدام کرد.

مهدویان فر با بیان اینکه قالب فکری زوجین و افراد مجرد به همراه مسائل فرهنگی بر فرزند آوری تاثیر گذاشته است، افزود: اکنون ازدواج سفید، ازدواج در سنین بالا، همزیستی با حیوانات و جایگزین کردن آن با فرزند پدیده های مرسوم اجتماعی شده است.

مدیر امور اجتماعی و فرهنگی استانداری اصفهان ادامه داد: ارزش گذاری های افراد مجردِ در آستانه ازدواج نیز این مساله را تشدید کرده است، به عنوان مثال در گذشته و بر اساس باورهای دینی مادران دارای فرزند بیشتر سُتودنی بودند این در حالی است که اکنون هنگام انتخاب همسر به معیارهای اشتغال زن و درآمد زن بیش از معیار «توانایی مادری» و «فرزندآوری» توجه می شود.

به گفته وی، نیازمند برنامه ریزی آموزشی و فرهنگی برای رفع این ذهنیت ها هستیم و این مساله در اصفهان با توجه به شیب تند سالمندی و کاهش نرخ باروری باید در اولویت قرار بگیرد.

مهدویان فر ادامه داد: آموزش‌ها باید برای افراد مجرد، در آستانه ازدواج، زوجین بدون فرزند و دارای فرزند تقسیم بندی وبه تناسب نیازهای هر گروه ارائه شود.

سایه سنگین فردگرایی بر فرزندآوری

استاد دانشگاه اصفهان نظام فکری فردگرایی را از دیگر موضوعات مرتبط با کاهش رشد جمعیت دانست و گفت: وقتی تفکر فردگرایی در جامعه حاکم شود آنگاه پدر و مادر به دنبال فرزندآوری و یا افزایش تعداد فرزندان نمی‌روند.

مرتضی پدریان در گفت و گو با ایرنا افزود: یک زوج جوان بر اساس حسابگری و عقلانیت خود هیچ دلیل و انگیزه ای برای داشتن فرزند در جامعه امروز ندارند و با توجه به هزینه‌های بالای اقتصادی و اهمیت جنبه‌های تربیتی به این سمت نمی‌روند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: عقلانیت و حسابرسی دقیق مانع از فرزندآوری می‌شود و خانواده‌ها دقت بیشتری را نسبت به هزینه‌ها و حسابگری در تربیت نشان می‌دهند.

وی با بیان اینکه ازدواج رویدادی مقدس در جوامع اسلامی محسوب می‌شود، افزود: فردگرایی، حساب‌گری و برخی دیدگاه‌های اشتباه اکنون مانع انجام ازدواج شده و همین موضوع فرزندآوری و رشد جمعیت را دچار مشکل کرده است.

پدریان گفت: این تغییر باورها و فرهنگ تنها مربوط به شهرها نیست بلکه تفکر فرزندپروری در روستاها نیز تغییر کرده و با این دیدگاه که "دیروز فرزند یار بود اما امروز بار است" رو به رو هستیم.

این جامعه شناس به منابع نهادینه سازی این دیدگاه ها اشاره و بیان کرد: برنامه های صدا و سیما به دنبال ترویج فرهنگ فرزندآوری نیست و به وضوح مشاهده می شود در تولیدات این رسانه مواردی مانند فردگرایی، مشکلات فرزندآوری و نکوهشی خانواده‌ها دارای تعدد فرزند را بازتاب می دهد.

وضعیت نگران کننده نرخ رشد جمعیت در اصفهان

مدیرکل ثبت احوال استان اصفهان به استناد آخرین آمار، نرخ باروری در این استان را ۱.۴۲ اعلام کرد و گفت: نسبت جنسیتی به ازای تولد هر ۱۰۵ پسر ، ۱۰۰ دختر است.

حسین غفرانی در گفت و گو با ایرنا، افزود: نرخ رشد جمعیت از دهه ۷۰ بر خلاف سال۶۵ که به حد انفجار رسید، به طور مرتب در حال کاهش است چنانکه در سرشماری سال ۹۵، این نرخ در استان به زیر یک درصد یعنی ۹۷ صدم رسید که نگران کننده است.

مدیر کل ثبت احوال استان اصفهان تصریح کرد: اگر ظرف هفت یا هشت سال آینده جمعیت جبران نشود،بین سال‌های ۱۴۲۵ تا سال ۱۴۳۰ ، یک سوم جمعیت استان در سن سالمندی قرار می گیرند.

آثار رویکرد افراطی در برنامه ریزی جمعیتی کشور

معاون سیاسی، اجتماعی و امنیتی استاندار اصفهان اما بر این باور است در حوزه کنترل جمعیت بسیار افراطی عمل شده و این مساله بدرستی تبیین نشده است.

محمدرضا جان نثاری با بیان اینکه افزایش جمعیت استان باید در اولویت حوزه امور اجتماعی و امور بانوان استانداری قرار گیرد،افزود: موضوع مهم این است که مردم تصوری از پیر شدن جمعیت و معضلات اجتماعی ناشی از آن برای آینده کشور ندارند.

به گفته وی، اجرای این کار نیاز به ساختار جدید ندارد، بلکه شاکله و کلیات کار باید قدرتمند باشد، از این روتشکیل یک قرارگاه تاکتیکی در استان با هدف ترویج فرزندآوری و رفع موانع ضروری است.

در این پیوند، مرضیه استکی مدیرکل دفتر امور بانوان و خانواده استانداری اصفهان نیز تهدید شغلی بانوان در محیط کار، از دست دادن شغل به واسطه فرزندآوری و هزینه های سرسام آور ناباروری را از عمده ترین مشکلات زنان برای فرزندآوری عنوان کرد.

جمعیت به عنوان شیرازه حیات و توسعه جوامع، اکنون در کشور به ویژه استان اصفهان در آستانه ورود به خزان کهنسالی است،این مساله به تاکید کارشناسان امر نیازمند پژوهش، ریشه‌یابی و برنامه‌ریزی برای ترسیم چشم‌انداز مطلوب است.

نرخ رشد جمعیت در استان اصفهان کمتر از یک درصد است، این در حالی است که بر اساس سیاست‌های جمعیتی کشور که در اردیبهشت سال ۱۳۹۳ منتشر شد، قرار بود این نرخ رشد به ۲ و یک دهم درصد برسد.

استان اصفهان اکنون با بیش از پنج میلیون و ۳۰۰ هزار نفر از لحاظ شاخص جمعیتی روند کاهشی دارد.حدود ۱۲ درصد از جمعیت استان سالمند و بالای ۶۰ سال هستند و شیب سالمندی در این خطه تُندتر از میانگین کشور است.