نشست تخصصی با عنوان «زلزله، ایمنی شهری، چالش‌ها و راهکارهای پیش رو» به صورت مجازی توسط سازمان نظام مهندسی ساختمان تهران برگزار و مباحثی مانند زلزله ترکیه و وضعیت و احتمال وقوع زلزله در تهران در آن بررسی شد. همچنین مواردی مانند تاثیر«سد آتاتورک» بر زلزله ترکیه در این نشست مطرح شد.
تمرکز ۱۷.۵ میلیون نفر در تهران و البرز
مهدی زارع «رییس مرکز پیش بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران» در این نشست مجازی گفت: اگر به نقشه لرزه خیزی تهران توجه کنیم، می‌بینیم که زلزله‌های تهران بیشتر در منطقه شرقی و بخش‌هایی هم در شمال آن رخ داده است. البته زلزله‌های مهم که در ۶ سال اخیر رخ داده، یکی زلزله مِلارد در ۲۹ آذر ۱۳۹۶ و دیگری زلزله فیروزکوه در ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۹ بوده است.
این استاد زلزله شناسی درباره اهمیت زلزله در استان تهران و البرز بیان کرد: اگر به نقشه جمعیت و توزیع آن در تهران توجه کنیم، می‌بینیم که قسمت زیادی از تمرکز جمعیت در منطقه شمال ایران مربوط به تهران و اطراف آن است. در رشته کوه‌های زاگرس در ۱۴۰۱ حدود ۲۱ میلیون جمعیت داریم و در حالی‌که در استان تهران و البرز در همین سال حدود ۱۷.۵ میلیون نفر جمعیت ساکن هستند. خطر زلزله در تهران بالاست، زیرا گسل‌های مختلفی در این منطقه وجود دارد.
یک گسل فعال که از شمال تهران عبور می‌کند، در چند دهه اخیر زلزله‌ای نداشته و این نشان دهنده نبود لرزه‌ای است. نبود لرزه‌ای در مناطقی وجود دارد که مدت‌هاست زلزله‌ای در آن رخ نداده استوی ادامه داد: یک گسل فعال که از شمال تهران عبور می‌کند، در چند دهه اخیر زلزله‌ای نداشته و این نشان دهنده نبود لرزه‌ای است. نبود لرزه‌ای در مناطقی وجود دارد که مدت‌هاست زلزله‌ای در آن رخ نداده است.
در زلزله ترکیه چه اتفاقی افتاد؟ کمک‌های نابرابر به ترکیه و سوریه
زارع در ادامه صحبت‌هایش درباره زلزله اخیر ترکیه اظهار کرد: یکی از این نبود لرزه‌ای روی گسل آناتولی شرقی در ترکیه قرار داشت که به پهنه «بحر المیت» می‌رسید که محل تمرکز تنشی بود که سده‌ها زلزله مهمی در آن رخ نداده بود. وقتی زلزله ۱۷ بهمن ۱۴۰۱ با بزرگی ۷.۸ در ترکیه رخ داد، در زلزله اول پهنه وسیعی در نزدیکی «قاضی آنتپ» خراب شد و در زلزله دوم، ۱۰۰ کیلومتر بالاتر از کانون زلزله اول، خرابی‌های بیشتری را پدید آورد.
وی افزود: بسیاری از خانه‌هایی که در این منطقه ساخته شده بود، آپارتمان‌های چندین طبقه بودند. در ترکیه در چند دهه اخیر موضوع گسل آناتولی شمالی و استانبول مطرح می‌شد و بسیار زیاد به آن پرداخته شده بود. ولی این‌که منطقه‌ای مانند جنوب ترکیه و جایی که شهرهای قاضی آنتپ و قهرمان مراش هستند هم خطر زلزله شدید وجود دارد، خیلی مورد توجه و دقت قرار نداشت. نباید فراموش کنیم که شهر قاضی آنتپ بیش از یک میلیون نفر جمعیت داشت. حدود ۸.۵ میلیون نفر در ۱۰ استان درگیر زلزله ترکیه زندگی می‌کردند.
این استاد زلزله شناسی بیان کرد: در منطقه تهران، جمعیت دو برابر وضعیت در معرض زلزله ترکیه است. بنابراین خطر زلزله در حالت مشابه در تهران، دو برابر آن چیزی است که در ترکیه مشاهده کردیم. اگر همه چیز برابر باشد، در معرض دو برابر جمعیت، در عمل خطر و ریسک دو برابر را ایجاد می‌کند. از نظر تلفات انسانی در دو هفته اول ۴۶ هزار نفر فوت تایید شده و تعداد قابل ملاحظه‌ای مصدوم و ناپدید گزارش شده، همچنین حدود ۸۵ میلیارد دلار خسارت در این زمین لرزه‌ها گزارش شده است. همچنین ۶ هزار ساختمان به طور کامل از بین رفته و ۷۰ هزار ساختمان آسیب جدی دیده که باید تخریب و نوسازی شود.
در ترکیه با کمک حدود ۱۰۰ کشور مواجه بودیم، اما کمک کنندگان به سوریه حدود ۱۰ کشور هستند
پس لرزه ترکیه برابر با زلزله بم
رییس مرکز پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: آسیب در این ۱۰ استان ترکیه که با زلزله درگیر بودند، قابل ملاحظه بود. پس لرزه‌ای که در «هاتای» با بزرگی ۶.۴ رخ داد، تقریبا برابر زلزله بم بود. استان‌های حلب و ادلب در سوریه خیلی تحت تاثیر زلزله قرار داشتند و مشکل در سوریه دو چندان است. بخش‌هایی از این مناطق تحت کنترل دولت سوریه نیستند و عملا راهی برای کمک به آنها از طرف سوریه وجود ندارد. در ترکیه با کمک حدود ۱۰۰ کشور مواجه بودیم، اما کمک کنندگان به سوریه حدود ۱۰ کشور هستند. البته ترکیه در منطقه خاورمیانه یکی از موفق‌ترین کشورها در زمینه ارتباطات بین المللی است. بسیاری از کشورها در مناطق زلزله زده ترکیه، بیمارستان صحرایی راه اندازی کردند.
وی ادامه داد: پهنه این زلزله تا یک هفته قبل از رخداد یعنی تا ۱۶ بهمن ۱۴۰۱ و تا ۲۰ سال قبل از آن، بسیار کم لرزه بوده است. ولی اگر اتفاقات بعد از این تاریخ را بررسی کنیم، مشاهده می‌شود که روی همین پهنه، زمین لرزه فراوانی مشاهده می‌شود. دلیل این شرایط، وجود گسل آناتولی شرقی و تلاقی آن با گسل بحر المیت است. وقتی به فیزیوگرافی منطقه دقت می‌کنیم، می‌بینیم بخش‌های مهمی از غرب سوریه و لبنان و همین استان هاتای در راستای گسل «بحرالمیت» قرار گرفته و در قسمت‌های شمالی استان هاتای با تلاقی گسل آناتولی شرقی مواجه می‌شویم. همین محل برخورد بودن، پتانسیل زیادی برای نبود لرزه‌ای و تلاقی ایجاد کرده است.
زارع گفت: در این تصویر نگاشت زلزله اول را مشاهده می‌کنیم که گسیخته شدن گسل برای زلزله اول حدود ۱۰۰ ثانیه طول کشیده است. این دوام طولانی توانسته آسیب گسترده‌ای به ساختمان‌ها وارد کند. دامنه شتاب حداکثر به بیش از ۲۰ متر بر مجذور ثانیه رسیده است که از این نظر و شتاب اوج هم در حد رکورد است. در زلزله دوم که یک گسل شرقی غربی گسیخته شده، دوام حدود یک دقیقه و شتاب اوج به نزدیکی ۲۰ متر بر مجذور ثانیه رسیده است.
آیا سد آتاتورک منجر به وقوع زلزله ترکیه شد؟
یکی از مباحث مطرح شده بعد از زلزله ترکیه این بود که آیا سد آتاتورک باعث رخداد زلزله بوده یا خیر. موضوعی که زارع هم در صحبت‌هایش به آن پرداخت.
وی بیان کرد: محور سد آتاتورک ۱۱۶ کیلومتر با کانون زلزله اول و ۱۲۰ کیلومتر با کانون زلزله دوم فاصله دارد. سد آتاتورک از سال ۱۹۹۲ آب‌گیری شده و مخزن ۴۸ میلیارد و ۷۰۰ میلیون مترمکعبی دارد. از کنار اکثر سدها، گسل عبور می‌کند. این‌که چرا این مناطق برای ساخت سد انتخاب می‌شوند هم به این دلیل است که عبور گسل باعث ایجاد دره‌ای تنگ می‌شود که برای ایجاد مخزن سد مناسب است، اما از طرفی ریسک گسل هم وجود دارد. سد سفیدرود در استان گیلان هم در چنین وضعیتی قرار دارد و در زلزله رودبار و منجیل آسیب‌هایی دید که بعدتر ترمیم و بازسازی شد و بیش از ۳۰ سال است که این سد بازسازی شده در حال بهره برداری است.
زارع افزود: در سد آتاتورک اگر به ناحیه مخزن نگاه کنیم، لرزه خیزی در مخزن آن بیشتر شده است. برخی کارشناسان در ایران و ترکیه به دلایلی عجله کرده و مطالبی را منتشر کردند و به این پرداختند که زلزله ترکیه به دلیل تحریک مخزن سد رخ داده است. برخی ادعاها می‌گفت که این منطقه لرزه خیز نبوده و سد باعث زلزله شده است. برخی این سد سازی را به دولت فعلی ترکیه ارتباط دادند، در حالی‌که آب گیری این سد مربوط به ۱۹۹۲ است. این منطقه سابقه لرزه خیزی داشته و گسل آناتولی شرقی در آن وجود دارد. از محل مخزن، گسل کالچیک و از محور، گسل بازووا رد می‌شود. هر دو این گسل‌ها به گسل آناتولی شرقی می‌رسند.
وی ادامه داد: چند شب پیش نیز پس لرزه‌ای به بزرگی ۶.۴ در هاتای ترکیه اتفاق افتاد که بخشی از تاسیسات و ساختمان‌های نیمه خراب را به طور کامل ویران کرد.
این استاد زلزله شناسی گفت: در ۲۹ آذر ۱۳۹۶ زلزله ملارد را تجربه کردیم. منطقه غرب تهران یکی از جاهایی است که با موضوع فرونشست زمین مواجه هستیم. از حدود ۲۵ تا ۳۶ سانتی متر در سال، فرونشست در این مناطق رخ می‌دهد. در این ناحیه با افت یک متر از سطح زمین در هر ۳ تا ۴ سال مواجه هستیم که روی زیرساخت‌هایی مثل فرودگاه و جاده و راه آهن اثر گذاشته است.
زارع گفت: موج دار شدن کمربندی‌های تهران تحت تاثیر همین فرونشست زمین است که هر از گاهی نیازمند تعمیر می‌شوند. فرونشست زمین تحت تاثیر گسل نیز قرار دارد، به شرطی که حذف آب زیرزمینی به طور گسترده اتفاق بیفتد. در استان تهران حدود ۱۳۰ تا ۱۵۰ کیلومتر مکعب آب زیرزمینی حذف شده در ۴۰ سال اخیر را شاهد بودیم که می‌تواند گسل‌ها را تحریک کرده و زلزله‌های کوچک با این اتفاق رخ بدهد.
وی بیان کرد: گسلی که قرار بود خودش بریده شود، به واسطه حذف آب زیرزمینی تحریک شده و زودتر دچار گسیختگی می‌شود. در برخی جاهای شهر اندیشه حدود ۱۲ تا ۱۵ متر نشست اتفاق افتاده است. نشست مانند فروچاله نیست که به صورت نقطه‌ای رخ بدهد و همه یک دشت با هم نشست می‌کند و فقط اطلاعات نقشه برداری می‌تواند بگوید که چه اتفاقی رخ داده است.
رییس مرکز پیش‌بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: با توسعه تهران با گسترش خطرهایی مانند فروچاله و فرونشست مواجه هستیم. زلزله‌ای که در ۲۹ آذر ۱۳۹۶ در ملارد رخ داد، اختلاف تنش را در پهنه‌های مجاور گسل ایجاد کرد. پهنه شرقی به گسل شمال تهران رسید. درست مجاور شرق گسل شمالی تهران، فرونشست هم رخ داده است. در زلزله با تغییر تنش به صورت آنی مواجه شده و در فرونشست با تغییر تنش تدریجی و کم کم مواجه هستیم.
وضعیت منطقه ۲۲ تهران و دریاچه چیتگر
زارع گفت: آپارتمان سازی در منطقه ۲۲ تهران در امتداد گسل شمال تهران انجام شده و از طرفی تمرکز جمعیت نیز وجود دارد. در سال ۱۳۵۱ طرح توسعه این منطقه به دلیل کمبود آب کنار گذاشته شده بود. ولی از دهه ۷۰ طرح توسعه شمال غربی تهران دنبال شد. علاوه بر این‌که آب وجود نداشت، از نظر زلزله نیز این پهنه قابل توجه است. از طرفی دریاچه چیتگر در این منطقه ساخته شده و ۶ تا ۸ میلیون مترمکعب آب جمع شده است، ولی برای لرزه خیزی القایی کافی نیست. البته در این منطقه گسل پردیسان نیز رد می‌شود. این‌که دریاچه چیتگر خودش به تنهایی می‌تواند منجر به تحریک گسل شود، دور از ذهن است، زیرا آب کافی در این دریاچه وجود ندارد.
آپارتمان سازی در منطقه ۲۲ تهران در امتداد گسل شمال تهران انجام شده و از طرفی تمرکز جمعیت نیز وجود داردبا وضعیتی که برای لرزه خیزی اخیر مشاهده می‌شود، منطقه پیرامونی تهران بدون زلزله مشکوک است. چند سال قبل، یک نقشه خطر کشیدیم که خطرهای مختلف را مشخص کردیم و با در نظر گرفتن توزیع جمعیت در شهر تهران و توزیع بافت فرسوده و ناپایدار، متوجه می‌شویم که با ریسک قابل ملاحظه‌ای در مناطق جنوب و جنوب شرق و مرکز تهران مواجه هستیم
وی ادامه داد: با وضعیتی که برای لرزه خیزی اخیر مشاهده می‌شود، منطقه پیرامونی تهران بدون زلزله مشکوک است. چند سال قبل، یک نقشه خطر کشیدیم که خطرهای مختلف را مشخص کردیم و با در نظر گرفتن توزیع جمعیت در شهر تهران و توزیع بافت فرسوده و ناپایدار، متوجه می‌شویم که با ریسک قابل ملاحظه‌ای در مناطق جنوب و جنوب شرق و مرکز تهران مواجه هستیم.
زارع افزود: البته در این نوع نقشه‌های ریسک فقط به موقعیت گسل پرداخته نشده است. مناطقی که با رنگ قرمز مشخص شده، در صورت رخداد زلزله، آسیب بیشتری خواهند دید. البته تهران پتانسیل آسیب دیدن با زلزله به بزرگی ۵.۵ به بالا را دارد.
زلزله ترکیه ربطی به هارپ ندارد
رییس مرکز پیش بینی زلزله پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله درباره مباحث مطرح شده در زمینه ارتباط زلزله ترکیه با هارپ گفت: اگر هارپ تاثیری داشته باشد، بر اتفاقات بسیار کوچک است و تحریک زلزله‌ای به بزرگی ۷.۸ ترکیه با هیچ تحریک کننده انسانی به صورت مستقیم، غیرممکن است. اگر در این کانون، بمب هسته‌ای هم انداخته باشند، نمی‌توانند گسل را در ۱۵ کیلومتری تحریک کنند. بنابراین اگر بخواهیم موضوع را به سمت هارپ ببریم، کافی و منطقی نیست.
آیا مترو تاثیری بر وقوع زلزله دارد؟
زارع همچنین درباره مترو و به وجود آمدن زلزله نیز گفت: مترو سطحی است و زلزله در عمق رخ می‌دهد. در نتیجه در مورد مترو باید به آسیب پذیری خود مترو توجه کنیم که هنگام زلزله می‌تواند یک نقطه آسیب پذیر باشد، اما این‌که مترو باعث رها شدن تنش یا وقوع زلزله باشد، مانند این است که یک ساختمان ساخته شود.
هیچ همبستگی آماری در این زمینه وجود ندارد که بگوییم وقوع زلزله با بارش یا شب ارتباطی دارد، اما می‌توان گفت زمین‌لرزه هایی که در شب رخ می‌دهد ، بدتر و مخرب‌تر به یاد افراد می‌ماندارتباط بارندگی و شب با زلزله
این استاد زلزله شناسی درباره تغییرات جوی پس از زلزله یا وقوع زلزله در شب نیز اظهار کرد: هیچ همبستگی آماری در این زمینه وجود ندارد که بگوییم وقوع زلزله با بارش یا شب ارتباطی دارد. شاید گزارش‌هایی در مورد گرم شدن یک پهنه بعد از وقوع زلزله وجود داشته باشد که در این زمینه گفته شده که به دلیل تمرکز تنش در محل وقوع زلزله یا پیزو الکتریسیته شدید در سنگ‌ها، امکان گرم شدن منطقه وجود دارد که می‌گویند این گرم شدن روی تصاویر ماهواره‌ای، چیدمان ابرها را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. این اتفاقات را بعد از رخداد بررسی کرده و این شواهد را احصا می‌کنند. ولی هیچ همبستگی آماری درباره وقوع زلزله در شب وجود ندارد، اما می‌توان گفت زلزله‌هایی که در شب رخ می‌دهد، بدتر و مخرب‌تر به یاد افراد می‌ماند.
اهمیت آموزش قبل از وقوع زلزله
محمد تقی زاده «رییس کمیسیون تخصصی شهرسازی سازمان نظام مهندسی تهران» نیز در این نشست تخصصی مجازی گفت: یکی از موضوع‌های مهم در زمینه زلزله، آموزش است که از خانواده تا مدارس و مسئولان را شامل می‌شود. سازمان نظام مهندسی هم در زمینه آموزش می‌تواند به عنوان یک سازمان تخصصی و حرفه‌ای گام اثربخشی بردارد. همچنین تدارکات قبل از وقوع زلزله اهمیت دارد. مواردی مانند هماهنگی بین مجموعه‌های محله‌ای در این زمینه مطرح می‌شود.
زلزله نیازمند سند واحد است
امید رضا ریاحی «عضو هیات مدیره و دبیر سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران» نیز در این نشست بیان کرد: ذات کار طراحی مهندسی در حوزه ساختمان نشان از این دارد که تمام تلاش برای مقاوم سازی و پیش بینی برای طراحی سازه‌های مقاوم در برابر زلزله انجام می‌شود. نگرانی که در کشور به واسطه لرزه خیزی وجود دارد، طراحی‌ها مبتنی بر زلزله است. در حوزه‌های دیگر مانند تاسیسات نیز همین وضعیت وجود دارد و در ذات مقررات ملی ساختمان، این الزامات وجود دارد. ولی آنچه نیاز به تجمیع دارد این است که ما به صورت پراکنده با زلزله برخورد کردیم و یک سند یا مقررات واحد نداریم که موضوعات مختلف را در زمینه زلزله در یک جا جمع آوری کند.
وی ادامه داد: این موضوع نیازمند همکاری همه قسمت‌هاست تا یک سند واحد برای زلزله تدوین شود. مقررات ملی نباید به تنهایی سندی منتشر کند و باید مدارک و اسناد پشتیبان و مکمل هم ارائه شود تا الگوهای مختلف را ارائه کند. به طور مثال در بحث طراحی سازه‌های فولادی حدود ۱۷ یا ۱۸ سال پیش کتاب‌هایی تدوین شد و بعد از آن دیگر سند مکمل ارائه نشد. باید تعاملی شکل بگیرد تا در حوزه طراحی سازه و تاسیسات و معماری، سند راهنمای واحد تدوین شود. با توجه به بهره برداری و نگهداری از ساختمان، در این دوره هم نیازمند تمهیدات مختلف و وجود امکانات و تاسیسات و آموزش‌هایی برای زمان وقوع زلزله هستیم.
عضو هیات مدیره سازمان نظام مهندسی ساختمان استان تهران گفت: باید تفکر چرخه عمر را در صنعت ساختمان جاری کرده و مفهوم مدیریت ریسک را از ابتدای طراحی ساختمان لحاظ کنیم تا خطرهای مختلف در دوره ساخت و بهره برداری مشخص شود. این خطرها باید در گام اول شناسایی شده و سپس تحلیل ریسک انجام شود تا بدانیم چقدر احتمال وقوع دارد و بعد چه تبعاتی خواهد داشت و سپس به کنترل ریسک بپردازیم.