حکیم نظامی با نام کامل الیاس بن یوسف بن زَکِیّ بن مُؤَیَّد (درگذشت ۵۷۶ تا ۶۰۶ق) شاعر داستان‌سرای فارسی‌گویِ اهل ایران و از ارکان شعر فارسی است که درباره امام علی(ع) نیز اشعاری سروده است.
نظامی در علوم زمان خود مانند فلسفه، نجوم، حدیث، تفسیر و فقه ماهر بود و سروده‌های او دارای مضامین فلسفی، عرفانی و گاه سیاسی است. او در اشعار خود، پیامبر(ص) را معصوم دانسته، به وی توسل جسته و از او درخواست شفاعت کرده است.
نظامی در اشعارش، خلفای سه‌گانه را نیز ستوده، اما جایگاه امام علی(ع) را بالاتر از آنها شمرده است. برخی تراجم‌نگاران او را شیعه می‌دانند که در حال تقیه بوده است. در مقابل، قاضی نورالله شوشتری متکلم شیعه، او را از اشاعره دانسته است. او را متمایل به تصوف نیز دانسته‌اند.
اثر او پنج گنج یا خمسه نظامی، شامل پنج مثنوی با نام‌های مَخزنُ الْاَسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت‌پیکر و اسکندرنامه است. برای او دیوانی نیز ذکر کرده‌اند.
جایگاه
حکیم نظامی به علوم عقلی مانند فلسفه، منطق، ریاضیات، نجوم و علوم نقلی مانند حدیث، قرآن و فقه نیز آشنا بوده است.
آثار نظامی دارای مضامین عرفانی و فلسفی است. نورالدین عبدالرحمن جامی، شاعر و صوفی قرن نهم قمری، سروده‌های نظامی را کشف حقایق و معارف دانسته است.
نظامی اشعاری درباره امام علی(ع) سروده است. برخی از عالمان شیعه مانند ملاصدرا، فیض کاشانی و ملاهادی سبزواری اشعار اخلاقی، فلسفی و عرفانی او را در آثار خود به کار برده و حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف و عارف شیعه، او را «عارف» خوانده است.
روز ۲۱ اسفند در تقویم رسمی ایران، روز بزرگداشت نظامی نامگذاری شده است. برخی از سروده‌های وی، از جمله شعری با مطلع «ای نام تو بهترین سرآغاز»، در کتاب‌های درسی آموزش و پرورش ایران آمده است.
زندگی‌نامه
الیاس بن یوسف بن زَکِیّ بن مُؤَیَّد[۱۴] مُطَرَّزی، ملقب به نظام‌الدین، متخلص به نظامی و معروف به حکیم نظامی است. برای تاریخ ولادت او تاریخ‌های مختلفی از جمله ۵۲۰ یا ۵۵۱ق ذکر شده است.
دولتشاه سمرقندی، تراجم‌نگار قرن نهم قمری، او را متولد گنجه (شهری در کشور آذربایجان که بخشی از خاک ایران آن زمان بود) دانسته، اما به گفته آقابزرگ تهرانی تراجم‌نگار شیعه، اصل او از تفرش، شهری نزدیک اراک بوده ولی در گنجه رشد یافته است. نظامی در چندین مدخل از دانشنامه بریتانیکا (Encyclopedia Britannica) «شاعر ایرانی» معرفی شده است.
او را شاعری زهدپیشه و گوشه‌گیر توصیف کرده‌اند که با شاهان عصر خود ارتباط نزدیکی نداشت، ولی مورد احترام آنها بود. سعید نفیسی، پژوهشگر ادبیات فارسی، اعتقاد برخی نویسندگان به سیادت نظامی را نقد کرده است.
در سال درگذشت نظامی نیز اختلاف‌نظر است و از ۵۷۶ تا ۶۰۶ق در این باره ذکر شده است. نظامی در گنجه درگذشت و در همان جا دفن شد.
مذهب
درباره مذهب حکیم نظامی میان تراجم‌نگاران اختلاف‌نظر است. محمدشفیع حسینی عامِلی قزوینی، عالم شیعه قرن دوازدهم قمری، او را شیعه دانسته و عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، قرآن‌پژوه، او را جزو مفسران شیعه آورده است. همچنین از جلال‌الدین همایی، ادیب و تاریخ‌نگار، نقل شده که وی نظامی را شیعه می‌دانست.
کسانی که نظامی را شیعه شمرده‌اند، به اشعاری از نظامی استناد کرده‌اند که دو احتمال تمجید و نکوهشِ عمر بن خطاب، خلیفه دوم در آنها وجود دارد، و با استدلال به این سروده‌ها، نظامی شیعه و در حال تقیه دانسته شده است.همچنین برای اثبات تشیع نظامی، به سروده‌های وی درباره امام علی(ع)استدلال شده است.
در مقابل، قاضی نورالله شوشتری در کتاب احقاق الحق، حکیم نظامی را از اشاعره، یکی از مکتب‌های کلامی اهل‌سنت، شمرده است. نظامی اشعاری در نکوهش ابوطالب پدر امام علی(ع) سروده، که برخی با استدلال به آنها، احتمال شیعه بودن و تقیه او را رد کرده‌اند.
حکیم نظامی در یکی از سروده‌های خود به حقانیت «چهار یار» پیامبر(ص) گواهی داده است که برخی پژوهشگران آن را به‌معنای قبول خلافت خلفای راشدین دانسته‌اند. وحید دستگردی پیشگام نظامی‌شناسی در ایران نیز شیعه بودنِ نظامی را ثابت ندانسته است؛ البته او بر اساس اشعار نظامی، معتقد است که وی مقام علم و فضل امام علی(ع) را بیشتر از خلفای سه‌گانه می‌دانست.
نظامی را متمایل به تصوف دانسته‌اند و دولتشاه سمرقندی، تراجم‌نگار، او را مرید اخی فَرَج زنجانیِ صوفی مشایخ بزرگ صوفیه (درگذشته ۴۵۷ق) دانسته است.
اندیشه‌ها
از نظر کلامی، برخی سروده‌های حکیم نظامی را نزدیک به اشاعره و برخی را نزدیک به معتزله و شیعه دانسته‌اند. گفته‌اند نظامی معتقد به توحید افعالی بوده و صفات الهی را مانند ذات خدا قدیم می‌دانست. او درباره عدل الهی به مطابقت عدل خدا با افعال بنده اعتقاد داشت و همچون عدلیه، حسن و قبح را ذاتی می‌دانست. نظامی در برخی سروده‌های خود امکان رؤیت خدا را ممکن و در برخی دیگر آن را غیرممکن شمرده است.
حکیم نظامی در اشعارش، پیامبر(ص) را معصوم دانسته،به او توسل جسته و از وی درخواست شفاعت کرده است.
برخی پژوهشگران توصیف حکیم نظامی از پیامبر(ص) را با اصطلاح انسان کامل در عرفان نظری یکی دانسته‌اند. او پیامبر(ص) را به خورشید و دیگر موجودات را به نور آن تشبیه کرده و او را علت آفرینش دانسته است.
اشعار درباره امام علی(ع)
حکیم نظامی اشعاری درباره امام علی(ع) سروده و در یکی از آنها، جایگاه شناختِ امام علی(ع) و فرزندان وی را پس از شناخت خدا و پیامبر(ص) دانسته است:
ز بَعدِ معرفتِ کردگارِ لَمْ یَزَلی
نبی‌شناسم و آنگه علی و آل علی
خداست آنکه تعقّل نمودنِ کُنهش
بُرون نهاده قدم از حدود مُحتملی
نبی است آنکه بُوَد در مدارس تحقیق
بری کتاب کمالش ز نکتۀ جدلی
علی است آنکه گدازد ز برق لمعۀ تیغ
حسود را، که کند نقد بوتۀ دغلی
آثار
خمسه نظامی یا پنج گنج، معروف‌ترین اثر نظامی، شامل پنج مثنوی مستقل است که نظامی هر کدام از آنها را به درخواست یکی از پادشاهان و حاکمان عصر خود سروده است. پنج مثنویِ پنج گنج چنین است:
اثری درباره معراج پیامبر(ص) در نسخه‌ای از کتاب خمسه نظامی، مربوط به قرن هشتم/نهم قمری.
مَخزنُ الْاَسرار، با مضامین فلسفی و عرفانی.
خسرو و شیرین، داستانی عاشقانه با مضامین سیاسی، نظامی و اخلاقی.
لیلی و مجنون، داستانی عاشقانه و تمثیلی با محتوای عرفانی.
هفت پیکر (بهرام‌نامه یا هفت‌گنبد)، شامل هفت افسانه با موضوع «انسان و جامعه».
اسکندرنامه، شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه با محتوای سیاسی، فلسفی و عرفانی.
برای او دیوان اشعاری نیز ذکر شده که بسیاری از سروده‌های آن از میان رفته است. سعید نفیسی، پژوهشگر ادبیات فارسی (درگذشته ۱۳۴۵ش)، برخی از سرودهای آن را از میان کتاب‌های تراجم‌نگاران گردآورده و با نام «دیوان قصاید و غزلیات حکیم نظامی» چاپ کرده است.
تک‌نگاری
کتاب «حکیم نظامی»، نوشته سعید نفیسی (درگذشت ۱۳۴۵ش) و کتاب «نظامی شاعر داستان‌سرا»، نوشته علی‌اکبر شهابی، از جمله تک‌نگاری‌ها درباره نظامی است. همچنین عبدالحسین زرین‌کوب، پژوهشگر و منتقد ادبی، کتابی با نام «پیر گنجه در جستجوی ناکجاآباد: درباره زندگی، آثار و اندیشه نظامی» نگاشته است.
کتاب «On the Modern Politicization of the Persian Poet Nezami Ganjavi؛ درباره سیاسی‌سازیِ شاعر ایرانی حکیم نظامی در دوران جدید»، به زبان انگلیسی، نوشته سیاوش لرنژاد و علی دوست‌زاده است که به نقد استدلال‌های نویسندگان شوروی و جمهوری آذربایجان، درباره آذربایجانی بودنِ نظامی پرداخته است.