به گزارش ایرنا، وقتی کودک بودم مادربزرگم که در روستا زندگی می‌کرد عروسکی به من هدیه داد، عروسکی که با همه عروسک‌های آن زمان تفاوت داشت. عروسکی پارچه‌ای و ساده، در آن عروسک زیبا نه خبری از لباس‌های پُر زرق و برق بود و نه چشمان رنگی، حتی آواز هم نمی‌خواند اما ساعت ها، روزها و سال ها این عروسک در گنجه اتاقم ماند.
بعدها فهمیدم نام آن عروسک زیبا لوپتو بود، عروسکی با ساختاری ساده که از یک تکه چوب و پارچه ساخته شده بود اما در آن زمان و در میان هم سن و سال های خودم افراد کمی آن را می شناختند.
سال‌ها بعد هم که عروسک‌ها ساده جای خود را به عروسک‌های مدرن با تزیینات و طراحی خاص این دوران دادند کم کم عروسک‌های محلی فراموش شدند اما جالب است بدانید در گوشه و کنار استان کرمان هنوز ردپایی از عروسک‌های قدیمی محلی وجود دارد و اگر شما قصد سفر به این استان را بویژه در نوروز داشته باشید می‌توانید به دنیای عروسک‌های دوران گذشته دیار کریمان نیز سفر کنید.
معرفی عروسک‌های محلی کرمان
عروسک‌ها همیشه همراه انسان‌ها بوده‌اند زیرا بشر همواره با خلاقیت زندگی را زندگی کرده است. به همین علت تاریخ پیدایش اولین عروسک هم به همان سال‌های نخستین حضور انسان‌ها بر روی این کره خاکی برمی‌گردد. اولین عروسک‌ها با استفاده از چوب، گل، سنگ و غیره ساخته می‌شدند. آنطور که در برخی منابع تاریخی آمده در روم و یونان قدیم، وقتی دختران بزرگ می‌شدند و به سنی می‌رسیدند که دیگر نیازی به عروسک نداشتند، عروسک‌ها را به الهه‌ها تقدیم می‌کردند.
قصه عروسک ها در ایران نیز به سال‌ها پیش از ورود اسلام باز می‌گردد. اما اطلاعات زیادی درخصوص این عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها در دست نیست. این عروسک‌ها مجسمه‌های ظریفی از انسان، چهارپایان و پرندگان بوده‌اند که از سفال، چوب یا سنگ ساخته می‌شدند.
عروسک در لغت به معنای لعبتی است که دخترکان با آن بازی می‌کنند. عروسک‌ها معمولا به وسیله پارچه و چوب ساخته می‌شده‌اند. امروزه ساخت عروسک‌ها گسترده‌تر شده و از ابزار متنوع‌تری برای ساخت آنها استفاده می‌شود.
میراث فرهنگی ناملموس به تولیدات و فرآیندهای فرهنگی گفته می‌شود که با گذشت زمان و از نسل‌های گذشته باقی مانده است. در ایران ۱۶ اثر از آداب و رسوم، هنرهای نمایشی، مهارت‌ها، دانش و فرهنگ ما به عنوان میراث ناملموس ثبت شده‌اند. عروسک‌های بومی نیز بخشی از این میراث محسوب می‌شوند.
تاکنون ۱۵ عروسک بومی به عنوان میراث ناملموس ملی به ثبت رسیده‌اند که ۶ مورد از این عروسک ها مربوط به استان کرمان است.
مسئول مردم‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان در معرفی عروسک‌های محلی این استان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا توضیح داد: چهار عروسک لوپتو (منطقه شهداد)، عاروسو (منطقه شهربابک)، عروسک آیینی لوپک چمکی (منطقه قلعه گنج) و عروسک لُپت (منطقه رابُر) ثبت ملی شده‌اند که به شرح زیر هستند:
۱. «لوپتو» عروسک دست‌ساز و پارچه‌ای زنان و دختران گستره‌ی شهداد، در شهرستان کرمان است. لوپتو همان «لعبتک» یا «لعبتو» است.
در این زمینه بیشتر بخوانید:
۲. عاروسو برگرفته از کلمه عروسک در گویش محلی، از ساخته‌های دست زنان روستایی شهرستان شهربابک در شمال غرب کرمان است که با ساده‌ترین لوازم و مواد ساخته می‌شود.
۳.لوپک چمکی یا «ماهی ملک» نام عروسک محلی مردم منطقه تم گران در جنوب شهرستان قلعه گنج است.
فاطمه رضاپور مسئول مردم شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان ادامه داد: همه عروسک‌های محلی کرمان براساس فرهنگ مردم مناطق سازنده آنها ساخته شده‌اند و ساختار اصلی تشکیل‌دهنده همه آنها پارچه و چوب است.
وی تصریح کرد: لباس‌های این عروسک‌های محلی برگرفته از پوشاک سنتی مردم استان کرمان و بسته به جایی که آن عروسک در آن محل ساخته می‌شود متفاوت است.
مسئول مردم‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان گفت: خانواده‌های کرمانی از طریق این عروسک‌های محلی آیین خانه‌داری، همسرداری و غذا پختن را به کودکان خود آموزش می‌دادند.
وی به طور مثال به نحوه ساخت عروسک لوپتو اشاره کرد و با بیان اینکه این عروسک را از چوب ۱۰ سانتی‌متری می‌ساختند، گفت: پارچه مربع گونه را به ابعاد پنج سانتی‌متر در نظر می گرفتند، بعد پنبه را بین آن می گذاشتند و به صورت توپی کوچک درست می‌کردند؛ سپس با نخی محکم سر لوپتو را جمع می‌کردند.
رضاپور با اشاره به اینکه سازندگان لوپتوها در ابتدا برای این عروسک‌ها چشم در نظر نمی‌گرفتند، خاطرنشان کرد: سازندگان این عروسک‌ها معتقد بودند این کار دخالت در قدرت خداوند است.
مسئول مردم‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان با اشاره به اینکه لوپتو ها در میان مردم کرمان یا نوزاد بودند یا مادر یا بی‌بی، گفت: به طور مثال برای پیراهن بی‌بی و مادر در عروسک های لوپتو از پارچه‌های گلدار که بانوان روستا برای لباس‌های خود می‌پوشیدند استفاده می‌کردند.
آمار دوزندگان عروسک‌های محلی در دست نیست
وی با اشاره به اینکه آمار دقیقی از دوزندگان عروسک‌های محلی در استان کرمان وجود ندارد، گفت: اما آموزش ساخت این عروسک‌ها در استان توسط قدیمی‌ترهای این حرفه در حال انجام است.
مسئول مردم‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان گفت: ساخته و فروش این عروسک ها پیشرفت اقتصادی برای کویرنشینان به دنبال خواهد داشت.
عروسک‌های محلی کرمان در دسترس برای همه
وی با اشاره به اینکه یکی از موارد مهم در ثبت ملی عروسک‌ها به عنوان آثار ملی جاری بودن و ساخته شدن آن در زمان کنونی است، گفت: هم‌اینک عروسک لوپتو در شهداد به فروش می رود و عروسک لوپک چمکی شهرستان قلعه گنج هم توسط دوزندگان عروسک این منطقه عرضه می شود.
رضاپور ادامه داد: خانه‌های بومگردی امکان عرضه و شناخت این عروسک‌ها را برای گردشگران فراهم کرده‌اند و به عاملی برای ترویج فرهنگی تبدیل شده‌اند.
به گزارش ایرنا، عروسک های محلی را می توان از جمله هنرهای فطری به شمار آورد که طبق اعتقادات، رسوم و با نمادهایی از فرهنگ منطقه ای خاص به وجود آمده و شباهت فیزیکی با دیگر انواع عروسک ها ندارند.
عروسک‌های محلی کرمان گنجینه‌ای از تاریخ و فرهنگ این دیار هستند که در صورت تغییر نوع نگاه به آنها که صیانت از آنها شامل تولید و خرید آنها می شود تاثیرات عمیق فرهنگی و تمدنی به همراه دارند و می توانند بازار اشتغال عده ای را نیز رونق ببخشند.
این عروسک‌ها سال هاست در رقابتی نابرابر با عروسک‌های مدرن در دل روستاها و نقاط محروم این استان زنده مانده اند و توسط مادران از نسلی به نسل دیگر منتقل شده اند؛ دیدن این عروسک‌ها علاوه بر اینکه گردشگران را با وضعیت فرهنگی و مردمی مناطق مختلف استان کرمان آشنا می‌کند خود می تواند زمینه‌ای برای انتقال فرهنگ اصیل ایرانی به فرزندان این سرزمین نیز باشد.
عروسک‌ها که نسل به نسل از گذشته تا به امروز زنده مانده اند باید همچنان به حیات خود ادامه دهند، علاوه بر این ادامه حیات عروسک ها، مستلزم توجه و سرمایه است، سرمایه‌ای که گاه به عنوان سرمایه مادی و گاه به عنوان سرمایه معنوی خواهد بود.