به گزارش خبرنگار ایرنا، مجموعه تاریخی بیستون در جنوب غربی شهر بیستون واقع شده و در ۲۲ تیر ماه سال ۱۳۸۵ به شماره ثبت ۱۲۲۲ در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.
بیستون در ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه از مناطق کهن ایران محسوب می‌شود که آثار تاریخی به جا مانده از این منطقه امروز یکی از مناطق دیدنی و گردشگری کشور محسوب می‌شود که سالانه هزاران گردشگر داخلی و خارجی از این مجموعه بازدید می کنند.
در عرصه محوطه تاریخی، فرهنگی و طبیعی بیستون ۲۸ اثر ثبت شده ملی وجود دارد و تاکنون در حریم آن نیز بیش از ۱۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده که از این تعداد ۸۸ اثر آن در فهرست میراث ملی به ثبت رسیده است.
حریم ثبت ملی اثر از شمال غرب و جنوب غربی به کوه‌های «نوژی وَران»، از جنوب به سه چک، کوه لاره و کوه ایل دره، از شرق و جنوب شرق به شیزر محدود است که حدود ۵۰ هزار هکتار وسعت دارد.
عرصه ثبت ملی از شمال به تپه نادری، از شمال غرب به روستای سنقرآباد، از غرب به کوه بیستون، از جنوب به کشتارگاه صنعتی و از شرق در فاصله ۲۰۰ متری به رودخانه گاماسیاب و روستاهای چمبطان بالا و چمبطان پایین محدود است که حدود هزار و ۳۰۰ هکتار وسعت دارد.
دشت بیستون قدیمی‌ترین سکونتگاه انسان
محدوده عرصه جهانی و حریم بلافصل جهانی بیستون در عرصه ملی آن قرار دارد، محدوده ثبت جهانی حدود ۳۴۰ هکتار را در بر می گیرد و حریم منظری آن حدود ۳۴ هزار هکتار است.
آن گونه که از شواهد و مدارک باستان شناسی بر می‌آید انسان ها، اولین بار در دوره پارینه سنگی میانی در غارها و پناهگاه‌های صخره ای دشت بیستون ساکن شده‌اند که غارهای شکارچیان، مَرتاریک، مَردُودَر، مَرآفتاب، مَرخِرل و پناهگاه‌های صخره ای چرخِلان و زرده بیوچِک شواهدی بر این مدعا هستند.
وجود تپه‌ها و آثار فراوان موجود در دشت بیستون نشان می‌دهد که این منطقه در پیش از تاریخ از مهمترین مناطق سکونتی منطقه زاگرس و به طور کلی ایران بوده است.
قداست کوه بیستون، شرایط مطلوب آب و هوایی، نزدیکی این محل به بین النهرین و واقع شدن بر سر راه‌های مهم (جاده ماد به بابل در دوران هخامنشی و سلوکی - جاده ابریشم در روزگار اشکانی و ساسانی) سبب شد تا در دوران تاریخی شاهان و فرمانروایان بی‌شماری به این منطقه توجه کنند و از خود آثار و یادگارهای بی بدیلی در دل و دامنه کوه بیستون بر جای بگذارند.
برخی از این آثار به حق در ردیف با ارزش‌ترین مدارک تاریخی عصر خویش قرار داشته و بیانگر واقعه ای تاریخی هستند که از آن میان می‌توان به کتیبه و نقش برجسته داریوش (دوره هخامنشی)، نقش برجسته هرکول (دوره سلوکی) و نقش برجسته های اشکانی مهرداد دوم و گودرز دوم اشاره کرد.
پل خسرو نشان‌دهنده سطح بالای فناوری دوران ساسانیان
بعضی دیگر از این آثار، نشان دهنده سطح بالای فناوری و دانش مهندسی سازندگان خویشند که پل خسرو (دوره ساسانی) و پل بیستون (دوره ساسانی) از آن جمله اند.
با مطالعه و بررسی آثار دیگر بیستون می‌توان پاره ای از ابهام های موجود در رابطه با هنر، معماری، شهرسازی و حتی مسایل اجتماعی و مذهبی دوران مختلف را روشن کرد که پرستشگاه مادی (دوره ماد)، دژ مادی (دوره ماد)، نقش برجسته بلاش (دوره اشکانی)، پرستشگاه پارتی (دوره اشکانی)، کاخ خسرو (دوره ساسانی)، فرهاد تراش (دوره ساسانی)، شهر پارتی (دوره اشکانی)، کاروانسرای ایلخانی (دوره ایلخانی)، کاروانسرای شاه عباسی (دوره صفوی) و وقف نامه شیخ علیخان زنگنه (دوره صفوی) از آن جمله هستند.
کوهی که همیشه یادآور دلیریها و افسانه هاست. کوه بیستون از زمانهای بسیار دور نیز دارای اهمیت و تقدس فراوانی بوده است و به همین دلیل است که تقریبا ازهر دوره اثری در پهنه آن دیده می شود.
این آثار از دوره جمع آوری غذا آغاز و به دوره صفویه ختم می شود و بی شک می توان بیستون را گنجینه تاریخ بشری نامید.
شواهد و مدارک باستان شناسی نشان می دهد این محوطه از دوران پارینه سنگی مسکون بوده و آثار باارزشی از ادوار مختلف تاریخی را در خود نهفته دارد. برخی آثار ارزشمند این مجموعه شامل نقش و کتیبه داریوش هخامنشی، مجسمه هرکول، کتیبه و نقش گودرز، فرهاد تراش، بنای اشکانی، سرستون‌های دوره ساسانی و کتیبه های اسلامی است.
کاروانسرهای ایلخانی و شاه عباسی، تپه نادری، پل خسرو، کاروانسرای شاه عباسی، وقفنامه شیخ علی خان زنگنه، نقش مهرداد دوم، غار شکارچیان، صفه و دیوار مادی، پل صفوی از دیگر آثار تاریخی این مجموعه است.
کتیبه بیستون ارزشمندترین سند تاریخی دوران هخامنشیان
از میان این مجموعه آثار، کتیبه داریوش هخامنشی از همه پراهمیت تر است. کتیبه داریوش بزرگترین، پراهمیت ترین و معتبرترین کتیبه ای است که تاکنون در جهان شناسایی شده است.
این نقش برجسته دوره هخامنشی یکی از باارزشترین یادگارهای ادبی و تاریخی ایران است که در دامنه کوه بیستون حجاری شده است.
سنگ نگاره داریوش اول ۶ متر طول و ۲۰/۳ متر عرض دارد، در سمت چپ این سنگ نگاره تصویر داریوش به ارتفاع ۷۸/۱ متر حجاری شده است. در سال ۵۲۲ قبل از میلاد، به دستور داریوش شاه هخامنشی نقشی از وی، فروهر و ۲ تن از بزرگان پارسی، گئومات مغ و ۹ تن از شاهان مغلوب بر دیواره کوه بیستون حک شد.
علاوه بر این نقش فرامین و اندرزهای داریوش شاه نیز به صورت کتیبه ای در دل کوه بیستون حجاری شده است. شرح فتوحات داریوش شاه، به خط میخی و به سه زبان پارسی باستان، عیلامی و بابلی در این کتیبه نگاشته شده است. عظمت این کتیبه به گونه ای است که فقط زبان فارسی باستان آن دارای ۴۱۴ سطر است.
کتیبه بیستون طولانی ترین کتبیه جهان است و یک سند تاریخی است که بدون هیچ تحریفی از دوره هخامنشیان به ما رسیده است.
براساس کتیبه بیستون خط میخی برای نخستین بار در جهان رمزگشایی شده است. خط میخی از ۴۲ علامت برای نوشتن تشکیل شده است و چون زبان فارسی باستان ساده‌تر از زبان‌های عیلامی نو و بابلی بوده است تمدن‌های سومر، آکد و بابل و کشورهای دیگر مدیون ترجمه کتیبه بیستون هستند.
کشف استخوان انسان نئاندرتال در غارهای بیستون
مهمترین غارهای بیستون شکارچیان، مرخرل، مردودر و غارتاریک است. در حفاری‌های انجام شده در سال ۱۹۴۹ تنها در غار شکارچیان ۲۲ هزار شی شامل سفال، ابزار سنگی، قطعات استخوان حیوانات و بخشی از استخوان انسان نئاندرتال متعلق به دوران دوم زمین شناسی به دست آمد.
نخستین کاوش مشترک هیات باستان شناسان ایرانی و فرانسوی در غار مرتاریک بیستون منجر به کشف بقایای مهمی از عصر سنگ شد. در نتیجه این کاوش باستانشناختی ابزارهای سنگی ساخته شده به وسیله انسان های پارینه سنگی میانی، بقایای استخوان حیوانات، چندین قطعه استخوان و دندان انسان و دیگر بقایای باستان شناختی در غار مرتاریک یافت شد.
یافته های اخیر اطلاعات تازه ای در باره نحوه استفاده ساکنان غار از منابع طبیعی منطقه مانند سنگ چخماخ (سنگ آتش زنه) که در ابزارسازی مورد استفاده می گرفت و حیوانات شکار شده توسط آنها را در اختیار پژوهشگران قرار دهد.
در صورتی که مطالعات بعدی ثابت کند که بقایای استخوان و دندان یافت شده در کاوش‌های اخیر مربوط به انسان‌های پارینه سنگی میانی است، می توان اطلاعات جدیدی از وضعیت جسمانی و تغذیه این انسان‌های منقرض شده در منطقه زاگرس به دست آورد.
کشف بقایای مهمی از سکونت انسان در عصر سنگ در بیستون
طبق گفته پروفسور «ژاک ژوبر» سرپرست هیات فرانسوی، این مکان احتمالا یک کمپ «شکار پارینه سنگی میانی» بوده که شکارچیان دوره مذکور ابزارهای سنگی ساخته شده در خارج از غار را در این محل نگهداری و مورد استفاده قرار می دادند.
در نتیجه کاوش‌های پیشین که به وسیله باستان شناسان آمریکایی و کانادایی در سال ۱۳۲۸ در دو غار دیگر بیستون انجام شد، بقایایی از دوره های مختلف پارینه سنگی به دست آمد که مهمترین آنها قطعه ای از استخوان ساعد یک انسان «نئاندرتال» است کشف شد که تنها بقایای جسمانی این انسانها است که تاکنون در ایران کشف شده است.
کوه بیستون به واسطه وجود غارهای متعدد که حاوی بقایای مهمی از سکونت انسانها در عصر سنگ است در نزد متخصصان این دوره از شهرت زیادی برخوردار است.
نیایشگاه مادی از دیگر آثار این مجموعه است که در زیرکتیبه و نقش برجسته داریوش اول قرار دارد. بلندی این صفه یک متر و نیم است که به صورت خشکه چین با سنگ‌های نتراشیده ساخته شده است.
راهرویی به عرض یک و نیم و طول هفت متر این صفه را به ۲ بخش تقسیم کرده است در انتهای این راهرو اتاقی به ابعاد ۵/۶ در ۵/۳ قرار دارد که ۲ طرف آن را شکاف کوه و انتهای آن را دیواری به عرض ۵/۱ و طول ۵/۵ متر مسدود می نماید.
با توجه به شباهت سفالینه های به دست آمده از این بنا با سفالینه های مادی گودین تپه کنگاور و نوشیجان ملایر کارشناسان آن را به دوره مادها نسبت می دهند.
فرهادتراش بزرگترین دیوار حجاری شده ایران
یکی از آثار کوه بیستون که به دلیل عظمت و بزرگی از فواصل دور نمایان است، دیوار حجاری شده ای است به نام فرهاد تراش و یا به قول مردم محلی فراتاش که دیده هر بینندای را به خود جلب می کند.
طول این صفحه ۲۰۰ متر و عرض آن ۳۰ متر است که تاکنون هیچ یک از کوه‌های ایران را به این اندازه نتراشیده اند، در دامنه این صفحه، سکویی خاکی قرار دارد که در جلوی آن دیواری به طول ۱۵۰ متر و قطر ۱۵ متر ایجاد شده است.
این دیوار را که بلندی آن از پی به ۵/۴ می رسد با استفاده از بلوک‌های سنگی تراشیده و لاشه سنگ به همراه ملاط گچ ساخته اند. در دوطرف این صفحه چند سکوی پله دار خشن در سنگ کنده شده که ازآنها برای نشستن به هنگام تراشیدن دیوار استفاده می شده است.
بر روی این صفحه اثر قلم‌های سنک تراشان و همچنین گودی‌های مخصوص قرار دادن کوه های چوبی برای برش سنگ‌ها به وضوح دیده می شود. وجود سطوح ناصاف و سکوهای روی صفحه نشان می دهد که این کار ناتمام رها شده ولی بخش های فوقانی آن تقریبا رو به اتمام بوده است.
در دامنه این صفحه تراشیده و بر روی صفحه خاکی، تعداد زیادی بلوک سنگی ساقه ستون و پایه ستون های نیمه کاره دیده می شود. از نظر کارکرد نیز نظرهای مختلفی در رابطه با فرهادتراش وجود دارد، برخی آن را مربوط به دوره هخامنشی می دانند که قرار بوده وصیت نامه داریوش شاه و یا شرح اقدامات وی بر آن حجاری شود، اما جنگ‌های متعدد و مرگ فرصت به پایان رساندن آن را نداده است.
مردم منطقه معتقدند که فرهاد کوه کن پس از آنکه عاشق و دلباخته شیرین، زن مسیحی خسروپرویز شد، مجنون گردید و سر به کوه سپرد و به کندن کوه بیستون پرداخت.
اما آنچه که شواهد و مدارک باستان شناختی نشان می دهد این است که خسروپرویز شاه ساسانی برای نوشتن و نمایاندن این واقعه تاریخی مهم دستور به تراشیدن این صفحه داده است.
هرکول یادگار دوره سلوکیان
نقش برجسته هرکول یادگار دوران سلوکیان نیز از آثار بسیار باارزش مجموعه تاریخی بیستون است که مرد کاملا عریانی را نشان می دهد که زیر سایه درختی و بر روی نقش شیری لم داده است. در پشت سر این شخصیت کتیبه و نقش‌هایی حجاری شده است،
این نقش ها شامل درختی است که بر شاخه آن کمان دان و تیردانی آویزان است و در کنار درخت گرزی مخروطی شکل گرده داری نقش شده است. کتیبه به خط یونانی در هفت سطر بر روی لوحی شبیه به معابد یونانی نوشته شده است.
مجموعه تاریخی بیستون همچنین مهمترین و وسیعترین منطقه تحت حفاظت محیط زیست استان کرمانشاه است.
این منطقه با مساحت ۵۳ هزار هکتار قدیمی ترین منطقه حفاظت شده کرمانشاه است که گونه های متنوع و نادر گیاهی و جانوری بسیاری را در خود دارد.
منطقه حفاظت شده بیستون، زیستگاه گونه های بسیاری از کل، بز، قوچ، میش، انواع پرندگان و پستانداران است و نادرترین گونه سوسمار که بازمانده آخرین نسل نوعی از خزندگان است در این منطقه زندگی می کند.
بیستون تنها منطقه حفاظت شده در کرمانشاه است که یک پنجم از آن به عنوان منطقه امن تعریف شده که کاملا بکر است.
نمایی از سراب بیستون
وجود چهار هزار و ۲۰۰ اثر ثبت شده ملی، یک اثر ثبت شده جهانی و ده ها اثر گردشگری که هنوز به ثبت نرسیده اندحاکی از استعداد بالای کرمانشاه در بخش گردشگری است.
بیستون و طاق بستان، معبد آناهیتا، طاق گرا، گور دخمه اسحاق وند، تکایای بیگلربیگی و معاون الملک، بوستان کوهستان، بازار سنتی، سراب های نیلوفر، هرسین، صحنه، روانسر، غار قوری قلعه، غار پراو، کاروانسراهای شاه عباسی و ماهیدشت، آبشار پیران و ... از مهمترین آثار تاریخی و طبیعی گردشگری در استان کرمانشاه است.
استان کرمانشاه ۲ میلیون نفر جمعیت ساکن در ۲ هزار و ۵۹۵ روستا و ۳۵ شهر دارد.