ماه مبارک رمضان، ماه نزدیک شدن به خدا و پاک کردن دل‌ها از زنگار گناه است و تقارن این ماه شریف با بهار طبیعت، فرصتی برای پرداختن به خود و پاکیزه ساختن توامان صورت و سیرت یا جسم و روح محسوب می‌شود.
رمضان که می‌شود سیمای شهر و دیار با فضاسازی و نصب المان های مذهبی تغییر می‌کند و به همان اندازه نیز در دل و جان انسان‌ها خانه تکانی می‌شود و همه سعی می‌کنند به اندازه ادراک و دریافت خود از سفره انعام الهی به تزکیه و تهذیب نفس بپردازند و البته حفظ این دستاوردهای تربیتی نیز کار آسانی نیست؛ به قول استاد شهریار:
گینه گلدی رمضان هامی مسلمان اولاجاق
دین اسلام اوجالوب خلق نمازخوان اولاجاق
گله جگ غیرته فاسق ، اولاجاق اهل تمیز
ایتدیگی معصیته جمـــــــله پشیمــان اولاجاق
هرچند بعضی از آداب و رسوم ماه مبارک رمضان در دهه‌های اخیر به اقتضای زندگی پیچیده ماشینی و صنعتی به فراموشی سپرده یا دستخوش تغییراتی شده است اما هنوز هم در گوشه و کنار استان اردبیل، بخش‌هایی از این آیین‌ها ساری و جاری است.
اردبیل به لحاظ پیشینه مذهبی و تاریخی قابل تاملش، در ترویج شعائر دینی و تولید محتواهای آئینی پیشرو شده و آثار فاخر و ارزشمندی تولید کرده، همچون اذان مرحوم استاد موذن زاده اردبیلی که به بخشی از خاطره جمعی ایرانیان تبدیل شده است.
آداب و رسوم برجای مانده از پیشینیان نشان دهنده همدلی و همراهی همه مردم برای بهره‌مندی بیشتر از فیوضات معنوی این ماه مبارک است. شهرها و روستاهای استان اردبیل همزمان با اولین روز ماه مبارک رمضان، حال و هوای معنوی ویژه‌ای می‌گیرد.
تکاپوی شهر به ساعات بعد از ظهر و غروب منتقل می‌شود به طوری که ساعات شلوغی نانوایی‌ها نزدیک به اذان مغرب و افطار است و مساجد، مغازه‌ها، آرایشگاه‌ها و بسیاری از مکان‌های عمومی شهر پس از افطار تا پاسی از شب باز بوده و خدمات ارائه می‌کنند. کوچه و پس کوچه‌های شهر در ساعات غروب و افطار، رنگ و حال دیگری به خود می‌گیرد و بوی مطبوع انواع غذاهای ویژه افطاری از خانه‌های مختلف به مشام می‌رسد.
خوراکی‌های ماه رمضان در اردبیل
از گذشته‌های دور اغلب خانواده‌ها سفره‌های افطاری و سحری را به شکل ساده و بدون تجمل می‌آراستند و اکنون نیز روزه‌داران، نان تازه سنتی به ویژه سنگک ، بربری یا فطیرهای محلی را تهیه و در افطار با چای شیرین و یا غذاهای دیگر میل می‌کنند.
فرنی، غذایی است که با آرد برنج و شیر محلی پخته می‌شود و بطور معمول در زمان افطار قبل از غذای اصلی با مربا به ویژه مربای گل ، پوست پسته، بالنگ یا سایر مرباها صرف می‌شود.
کار قنادی‌های اردبیل در ایام رمضان به اصطلاح سکه است؛ زولبیا ، بامیه ، گز، سوهان و پشمک در ماه مبارک رمضان در اردبیل خریداران زیادی دارد و قنادی‌ها به پخت این شیرینی‌جات می‌پردازند.
رسم‌های فراموش شده رمضان در اردبیل
توسعه تکنولوژی و زندگی ماشینی، مناسبات اجتماعی را در مقایسه با چند دهه قبل به شدت تغییر داده است، شاید اگر به کودکان و حتی جوانان گفته شود که در گذشته برای اطلاع از زمان اذان صبح یا افطار از بانگ و آواز خروس استفاده می‌شد، باور نکنند اما واقعیت این است که با مرور زمان و توسعه تکنولوژی، کم و کیف اطلاع رسانی اوقات شرعی هم دستخوش تغییر شده است.
پیشینیان منطقه در حیاط خانه‌های خود خروس نگهداری می‌کردند؛ خروس‌ها در زمان‌های مشخص و اغلب دقیق آواز سر می‌دادند و نیاکان ما که با تقسیم بندی زمان بانگ خروس‌ها آشنا بودند، برای مثال می‌گفتند که بانگ اول خروس نشانه یک ساعت مانده به اذان و بانگ دوم آن نشانه وقت اذان است.
علاوه بر این، عده ای از مردان و جوانان هم با رفتن به پشت بام‌ها با صدای بلند، اهالی محل و همسایه‌ها را با بانگ"آی دورون جماعت اوباشداندی" از فرا رسیدن وقت سحری آگاه می کردند.
با گذشت زمان و حدود هفت هشت دهه قبل، اهالی با شلیک گلوله توپ در یکی از میادین شهر از اوقات شرعی مطلع می‌شدند؛ تا اینکه کم کم رادیو به خانه‌ها راه یافت و تبدیل به یکی از اصلی‌ترین ابزار اطلاع رسانی اوقات شرعی شد.
رسم قاباقاگئتمک
مردم سراسر استان اردبیل مثل بیشتر هموطنان مسلمان، سه روز آخر ماه شعبان را روزه می‌گیرند و آنها با این کار به پیشواز ماه رمضان می‌روند و این رسم در اردبیل به «قاباقاگئتمک» معروف است.
از ویژگی‌های مهم اجتماعی این ماه در منطقه اردبیل، صله ارحام و دادن افطاری به اقوام و آشنایان است به نحوی که ابتدا افراد و خانواده‌های کم سن و سال برای باز کردن افطاری به منزل بزرگترها می‌روند و سپس آنان را به افطارها دعوت می‌کنند.
این رسم که به افطار آچدی (باز کردن افطار و یا شکستن روزه) موسوم است، نقش موثری در تقویت عواطف و احساسات انسانی دارد خصوصیاتی که خانواده‌های امروزی به خاطر پیچیدگی و مشغله زیاد زندگی از جمله به بازار آمدن انواع سرگرمی‌ها و فناوری‌های دیجیتال با مشکل کمبود آن مواجه هستند.
در اردبیل از گذشته‌های دور، در شب دوم ماه مبارک رمضان مجالس یادبود در مساجد یا منازل برای اشخاصی که بعد از رمضان سال قبل در گذشته اند برپا می‌شود.
برپایی مجالس روضه خوانی در شب‌های رمضان و به خصوص در شب‌های قدر، پس از افطار از دیگر رسم‌های مردم استان اردبیل در این ماه مبارک است.
در این مجالس که در مواردی به بانوان و گاهی به آقایان اختصاص دارد و اغلب در شب‌های احیا و قدر در منازل شخصی دایر می‌شود علاوه بر ذکر مصائب اهل بیت (ع) از میهمانان با چای و خرما و حلوا و زولبیا و بامیه پذیرایی می‌شود.
برکت تورباسی
از دیگر رسوم استان اردبیل در این ماه، دوختن «کیسه برکت» است که همزمان با آخرین جمعه ماه مبارک رمضان اغلب در مساجد مشگین شهر برگزار می‌شود و دوختن این کیسه ها بطور معمول با ختم ۳۰ جزء قرآن کریم و بر اساس یک باور دینی و مذهبی از سوی زنان و دختران مشگین شهر انجام می‌شود.
این کیسه ها که در میان مردم به ' برکت تورباسی ' معروف است از پارچه نذری تهیه و پس از آماده شدن مقداری نمک و وجه نقد در آن قرار داده می شود. خانواده ها پس انداز خود را در طول سال داخل این کیسه قرار داده و در سفرهای زیارتی و کارهای عام‌المنفعه مورد استفاده قرار می دهند
مراسم احیا و محافل انس با قرآن
اردبیلی‌ها همانند سایر هموطنان مسلمان، مراسم شب‌های نوزدهم، بیست و یکم و قدر را با شور خاصی برگزار می‌کنند و مراسم سوگواری سالگرد ضربت خوردن و شهادت حضرت علی(ع) و شب‌زنده‌داری در شب‌های قدر در این استان مذهبی، بسیار باشکوه برگزار می‌شود و در همه شهرها و روستاهای استان در این ایام، غذاهای نذری پخته و بین نیازمندان و همسایگان توزیع می‌شود.
محافل انس با قرآن با حضور قاریان و تالیان مطرح کشوری و استانی نیز در استان اردبیل در ماه ضیافت الهی از رونق خاصی برخوردار است و بعد از افطار به طور معمول، آوای حزین تلاوت آیات نورانی قرآن از ماذنه‌ها به گوش می‌رسد و علاقه مندان تا پاسی از شب، پای اجراها و نواهای قاریان خوش الحان می‌نشینند و لذت می‌برند.
عید فطر
اردبیلی‌ها آخرین در شب ماه رمضان به خانه کسی نمی‌روند و در روز عید فطر هر کس به مسجد و مصلی محل زندگی خود می‌رود تا نماز این روز را اقامه کند و به طور معمول پس از اقامه نماز، مردم برای تبریک عید به خانه بزرگان فامیل و همسایه‌ها می‌روند.
نماز عید فطر در اردبیل در مکان مقدس و مذهبی شهیدگاه و در شهرستان‌ها در مصلاها اقامه می‌شود و اقامه این نماز به صورت جماعت در تحکیم وحدت نیز موثر است و بعد از این آیین، نوبت به جمع آوری فطریه و دستگیری از فقرا و نیازمندان می‌رسد و خیران این استان در این راستا دست بخشنده ای دارند.
فرصتی برای دستگیری از نیازمندان
اسلام دینی اجتماعی است و بسیاری از مناسک عبادی آن به شکل جمعی و اجتماعی برگزار می‌شود و گذشته از این و نکته مهمتر، پیامدهای اجتماعی دینداری است.
طبق آیه شریفه "ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر" عبادت‌های انسان مسلمان باید پیامدهای اخلاقی و اجتماعی داشته و منجر به زدودن منکرات از جامعه و آراستگی اخلاقی در آن شود. از این جهت روزه داری و نماز در ماه مبارک رمضان فرصتی برای پرهیز از منکرات و کج‌روی‌ها و ترویج ارزش‌های انسانی و اخلاقی بویژه دستگیری از نیازمندان است.
سنت حسنه دستگیری از نیازمندان نیز از توصیه‌های اکید دین اسلام بوده و همواره صاحبان مال و مکنت و به قول سعدی رحمه الله علیه، کسانی که بر "مرکب استطاعت سوارند"، دستگیر و یاری رسان نیازمندان بوده‌اند و در سال‌های اخیر هم شاهد رونق این سنت حسنه در استان اردبیل هستیم.
می‌توان گفت ماه نورانی رمضان توقفگاهی برای انسان است تا با قرار گرفتن در شرایطی متفاوت از روزهای عادی بتواند عملکرد ۱۱ ماه گذشته خود را بررسی کند، تا با درک شرایط گرسنگی و تشنگی به فکر انسان‌های محروم جامعه باشد که نه به مقدار یک ماه یا از سحرگاه تا شامگاه بلکه در اغلب روز و شب‌ها با فقر و تنگدستی روزگار سپری می‌کنند.