به گزارش ایرنا، باغ‌های ایرانی که اغلب آنها عمارت نیز دارند و به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراکنده هستند، روزگاران دور محل سکونت و مامن امرای محلی و اعیان بوده‌اند که به واسطه معماری اصیل و وجوه تاریخی آن در فهرست میراث ملی ثبت شده و محل بازدید عموم مردم است.
باغ ایرانی با تاریخ پیدایش قنات پیوند دارد لذا طراحی و ساخت این باغ‌ها در منطقه کویری و کم‌آب نشانگر نبوغ استعداد و خلاقیت ایرانیان است که توانسته‌اند با تلاش و قناعت، قطعه‌ای از بهشت را در کویر پدید آورند و به نماد سرسبزی در همه دوران‌ها تبدیل شود.
به عقیده کارشناسان این باغ‌ها نشانه‌ای از نبوغ مهندسی و هنر معماران ایرانی است که با شناخت و تمرکز بر داشته‌های زمین، با استفاده از تکنیک حفر قنات، دسترسی به آب‌های زیرزمینی را آسان کرده و با هنر و ذوق سرشار خود، معماری، آب و گیاه را در کنار هم جمع کرده و هنری والا به نام باغ ایرانی خلق شده است.
سه مشخصه در باغ‌های ایرانی مشترک است که وجود عنصر آب به صورت جوی آب در محوریت باغ، عمارتی در وسط و دیوارهای بلند در اطراف باغ را شامل می‌شود.
باغ‌های باصفا، درختان کهنسال، جویبارها و اجرای سامانه‌های هوشمندانه آبیاری به ویژه در مناطق کویری از مشخصات بارز باغ‌هایی است که هر سال گردشگران داخلی و خارجی برای دیدن آنها به خراسان جنوبی می‌آیند.
بنابر آمار موجود ۱۱۹ باغ تاریخی در استان خراسان جنوبی وجود دارد که ۶۵ مورد آن در فهرست میراث ملی ثبت شده است.
از مهمترین باغ‌های تاریخی شهر بیرجند می‌توان به باغ اکبریه، رحیم‌آباد، شوکت‌آباد، امیرآباد، بهلگرد، معصومیه، بهارستان و منظریه اشاره کرد که دارای عمارت و به لحاظ معماری و طبیعی چشم‌نواز هستند.
باغ و عمارت جهانی اکبریه
باغ و عمارت اکبریه در این بین جایگاه خاصی دارد چرا که به همراه هشت باغ ایرانی دیگر سال ۱۳۹۰ در سی و پنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی یونسکو در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید.
باغ و عمارت اکبریه، میراث جهانی از اواخر دوران زندیه و اوایل دوره قاجار است که در انتهای خیابان معلم بیرجند درون بافت سنتی روستایی به همین نام قرار گرفته و به لحاظ کارکرد سیاسی مهمترین مجموعه حکومتی شهر بیرجند به شمار می‌رفته است.
نظام آبیاری، بهره‌مندی از هوای آزاد، نور و خاک در طراحی این مجموعه مانند دیگر باغ‌های ایرانی با برنامه‌ریزی بوده و آنچه در باغ اکبریه قابل تامل است، کاشت درختان کاج در مسیر جوی‌هاست تا سایه آن مانعی بر تبخیر آب باشد.
وجود انبوهی از درختان غیرمثمر همچون کاج با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار همچنین درختچه‌هایی مانند رز، گل محمدی، بوته‌ها و گل‌های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه‌های گیاهی را پدید آورده که برای گردشگران جذاب است.
مهمترین نکته شاخص در معماری باغ اکبریه و باغ‌های نظیر آن که در منطقه کویری خراسان جنوبی طراحی و احداث شده، نبوغ معمار در جدال با طبیعت بیابانی منطقه است.
این ویژگی مهم استفاده بهینه از آب برای شادابی فضای سبز باغ، تعامل با محیط و چشم‌انداز، تنوع و تکثر در عین وحدت و حفظ سبک و نوآوری، شناخت اقلیم و تطابق امکانات با نیازهای طبیعی در ایجاد بهشتی کوچک در دل کویر را به دنبال داشته است.
باغ اکبریه با وسعت ۴۵ هزار متر مریع است امروز دارای نوع کاربری متفاوت نسبت به زمان ساخت خود شده و دارای موزه باستان‌شناسی، موزه مردم‌شناسی، موزه فرهنگ خراسان و موزه مشاهیر است که گردشگران می‌توانند از آنها دیدن کنند.
چند ماه قبل مباحثی درباره مشارکت بنیاد مستضعفان در طرح احیا و بهسازی باغ اکبریه بیرجند مطرح شد که استاندار خراسان جنوبی هفتم آذر پارسال در این باره گفت: سند بهره‌برداری از باغ اکبریه بیرجند همچون گذشته در اختیار و نظارت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان است و به بنیاد مستضعفان واگذار نخواهد شد.
جواد قناعت افزود: قرار نیست تغییری در این بخش شکل بگیرد بلکه هدف، استفاده از توان و ظرفیت‌های بنیاد مستضعفان و سایر دستگاه‌ها برای کمک به میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان است.
بنابر اعلام معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی بیشترین بازدید از موزه‌های استان طی روزهای اخیر مربوط به موزه باستان‌شناسی و موزه مردم‌شناسی در باغ و عمارت اکبریه بیرجند بوده است.
وحید به‌فرنژاد گفت: طبق آخرین آمار از ۲۵ اسفند سال گذشته تا پایان روز اول فروردین ماه بیش از ۲ هزار و ۲۰۰ نفر از موزه‌های تحت مدیریت میراث فرهنگی استان بازدید کردند که از این تعداد هزار و ۹۲۸ نفر در موزه‌های باغ اکبریه که اثر ثبت جهانی است، حضور یافتند.
باغ رحیم‌آباد جلوه‌گاه سرو و سپیدار
باغ و عمارت رحیم‌آباد هم یکی از آثار تاریخی و در فهرست میراث ملی است که در منطقه‌ای به نام رحیم‌آباد در شهر بیرجند واقع شده و فاصله آن از باغ جهانی اکبریه حدود یک کیلومتر است.
این مجموعه به دلیل معماری و تزئینات میان باغ‌های ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد و از باغ، عمارت، انبارهای متعدد، حوضخانه، اتاق‌های خدمه، برج‌های نگهبانی و سایر بخش‌ها تشکیل شده است.
محوطه اصلی باغ رحیم‌آباد فضای سبز و دلگشاست و این باغ به سبک سایر باغ‌های ایرانی شامل یک خیابان اصلی و چند خیابان فرعی بوده که در طول خیابان اصلی سه حوض تعبیه شده است.
دو طرف خیابان اصلی که از شمال به جنوب امتداد دارد درختان سرو قد برافراشته و درختان باغ عمدتا شامل کاج و سپیدار و درختان مثمر مانند زردآلو و زرشک است.
باغ و عمارت تاریخی رحیم‌آباد بیرجند پس از حدود سه سال که در دست مرمت و بهسازی قرار داشت، خرداد سال گذشته با حضور استاندار خراسان جنوبی بازگشایی شد.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی هنگام بازگشایی این بنای تاریخی گفت: بخش‌هایی از جمله اصطبل و فضای جنوب شرق باغ و عمارت تاریخی رحیم‌آباد در اختیار بنیاد مستضعفان است که درخواست داریم به میراث فرهنگی واگذار شود تا این باغ تاریخی به گذشته باشکوه خود برگردد.
هادی شاهوردی افزود: حدود سه سال این اثر در دست مرمت و بازسازی بوده که تاکنون پیشرفت خوبی داشته و آماده پذیرایی از گردشگران و مردم خراسان جنوبی است.
برای دیدن باغ و عمارت رحیم‌آباد که امکانات رفاهی نیز دارد می‌توان از بلوار پاسداران یا خیابان مدرس شهر بیرجند مراجعه کرد.
شکوه تاریخ در باغ شوکت‌آباد
باغ تاریخی شوکت‌آباد موقوفه‌ای با بیش از ۱۲۰ سال قدمت در نزدیکی شهر بیرجند است که از گذشته به عنوان پیشانی سبز شهر مورد اقبال عموم بوده است. باغ بزرگ و میوه‌دار شوکت‌آباد و عمارت زیبای میان آن که هنرمندی معماران دوره قاجاریه را نشان می‌دهد در پنج کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد.
از نظر معماری فضاهای احداث شده در باغ و عمارت شوکت‌آباد دارای ویژگی‌های خاصی هستند که در دیگر نمونه‌های مشابه آن کمتر می‌توان یافت به‌طوری که فضاسازی در این باغ با هماهنگی خاصی انجام شده است.
باغ و عمارت شوکت‌آباد در زمان حکمرانی امیر اسماعیل‌خان با مصالحی همچون آجر، خشت خام، ملات گل، کاهگل، گچ و سنگ ساخته و سال ۱۳۱۶ هجری قمری چهار سهم از آن وقف امور خیریه شد و بقیه سهام این باغ و عمارت توسط امیرمحمد ابراهیم‌خان مشهور به شوکت‌الملک در سال ۱۳۲۰ به وقف رسید.
از آنجایی که ۶ دانگ باغ و عمارت شوکت‌آباد وقف است در وقف‌نامه این مجموعه نیت‌های زیادی از جمله برگزاری جشن‌های نیمه شعبان، عزاداری ماه محرم، ماه رمضان، کمک به عتبات عالیات و کمک به طلاب قید شده است.
باغ شوکت‌آباد، جلوه‌ای ویژه به روستایی با همین نام می‌دهد و سالانه بسیاری از مردم استان و مسافران را برای گذران اوقات و لذت از طبیعت بکر به سوی خود فرا می‌خواند.
اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با همکاری اداره کل اوقاف و امور خیریه استان نسبت به آماده‌سازی باغ و عمارت شوکت‌آباد شامل مرمت استادسرا، عمارت، سرویس‌های بهداشتی و بخش‌های دیگر اقدام کرده تا برای بهره برداری عموم مردم مورد استفاده قرار گیرد.
همچنین باغ تاریخی امیرآباد بیرجند ۱۴ هکتار مساحت داشته و مربوط به دوران زندیه است که دارای یک کوشک بوده و در گذشته برای پذیرش مهمانان استفاده می‌شده است.
ارگ کلاه فرنگی بیرجند نیز یکی از آثار تاریخی مربوط به دوره قاجار است که در گذشته به نام‌های دیگری همچون ارگ حسام‌الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار شهرت داشت و نوروز هر سال میزبان گردشگران است.
تنوع زیبایی در باغ گلشن طبس
اما باغ گلشن طبس در ۲۷۰ کیلومتری غرب بیرجند و در مسیر تردد مسافران استان‌های مختلف کشور بنای تاریخی متعلق به دوره افشاریه - زندیه است که توسط میرحسن خان سومین حاکم طبس از سلسله خوانینی که به وسیله نادرشاه به حکومت منطقه منصوب شدند، ساخته شد و صدها درخت میوه در این باغ هشت هکتاری طبیعت کم‌نظیری را پدیده آورده است.
این باغ بر امتداد جریان آب چشمه‌های سرد و گرم که به جانب طبس میآید شکل گرفته، آب از انتهای مجموعه وارد باغ شده و پس از آبیاری کرت‌ها و حرکت در جوی‌ها و فوارهها از زیر هشتی ساختمان سردر میگذرد و به شهر می‌رود.
در این باغ گونه‌های مختلف گیاهان سازگار با اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی مانند درخت چنار که خاص مناطق سردسیر است در کنار نخل خرما دیده می‌شود که فقط در مناطق گرمسیری رشد می‌کند.
ساختمان سردر باغ گلشن در زلزله ویرانگر سال ۱۳۵۷ طبس به کلی از بین رفت اما مانند گذشته بازسازی شده است.
باغ گلشن طبس با شماره ثبت ۱۳۱۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بنابر اعلام مسوولان میراث فرهنگی استان از بین باغ‌های تاریخی خراسان جنوبی باغ اکبریه، باغ رحیم‌آباد، باغ بهلگرد، باغ شوکت‌آباد و باغ گلشن طبس در نوروز امکان بازدید دارند.
هزار و یک اثر تاریخی و گردشگری خراسان جنوبی در فهرست میراث ملی ثبت شده که از این تعداد پنج اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
باغ اکبریه، قنات بلده فردوس، بیابان لوت، روستای خراشاد و ژئوپارک طبس در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده و قلاع و آسبادهای خراسان جنوبی نیز در مسیر ثبت جهانی است.