به گزارش ایرنا، امروزه شرایط شکننده اقلیمی در جهان و ایران سبب به وجود آمدن بحران و تنش آبی شده و بخش کشاورزی به عنوان رکن اصلی امنیت غذایی را تحت تاثیر قرار داده است.
این شرایط در حالی به وجود آمده که هنوز بخش عمده فعالیت کشاورزی در ایران و جهان حول شیوه های سنتی است و به این دلیل میزان آسیب پذیری را بالا برده است.
آبیاری سنتی مزارع و باغ ها در شرایطی که منابع آب سطحی و زیر زمینی به سبب خشکسالی عایداتی از بارش ها و نزولات جوی اندک ندارد سبب شده تا زوال و نابودی این منابع آبی شتاب گیرد و دسترسی به سفره های زیر زمینی دورتر شود.
بنا به گفته کارشناسان امور آب و کشاورزی ، زراعت و آبیاری به روش سنتی همواره یکی از عوامل هدر رفت منابع خدادادی مانند آب های سطحی و زیر زمینی است ضمن آنکه میزان برداشت محصول در مقابل هدررفت این سرمایه ها ناچیز و به لحاظ کیفی هم دارای ارزش غذایی پایین است.
امروزه کشور ما با برخورداری از حدود ۱۸ میلیون هکتار زمین کشاورزی و باغی سهم ناچیزی از پروژه های مکانیزه در بخش کشت دارد و این امر سبب شده تا کشاورزی ایران در جهات مختلف خسارت بار و زیانده باشد.
پایین بودن میزان برداشت محصول و هدر رفت منابع آبی در کنار دسترنج اندک برای کشاورزان و بهره برداران زحمتکش از مواردی است که متولیان امر را بر آن داشته تا الگوهای جدیدی برای تغییر شرایط سنتی به کشت نوین ارائه دهند.
اگر چه یکی از راه های کاستن از بار منابع آبی داخلی ، اتخاذ رویکرد کشت فراسرزمینی است اما این رویکرد بنا به عقیده کارشناسان برای همیشه قابل اتکا نبوده و چه بسا تحت تاثیر تنش های احتمالی سیاسی و دیپلماسی قرار گیرد و به نقطه مطلوب نرسد.
امروز به واسطه جنگ روسیه و اوکراین که در زمره مناطق تولید کننده اصلی محصولات زراعی به شمار می روند، اغلب کشورها در بحث امنیت غذایی و تامین گندم دچار یک چالش اساسی شدند و برهمین اساس کارشناسان معتقدندکه باید چاره کاستی های بخش کشاورزی و مواردی از این دست را در داخل جست و برای همیشه راه حل برون رفت از بحران را به خارج از کشور گره نزد.
با این اوصاف اگر چه در دهه های اخیر اقدامات موثری برای توسعه کشت آبی در کشور انجام شده و در بخش آبیاری نوین نیز طرح های خوبی به اجرا درآمده است اما هنوز این دغدغه وجود دارد که گسترش کانال های خاکی و بتنی در مزارع کشاورزی برای شرایط اقلیمی کنونی خود به سبب بالا بودن تبخیر و هدر رفت آب سمی مهلک برای این بخش به شمار می رود.
چرایی توسعه شبکه های آبیاری نوین
شبکه های آبیاری نوین به دلیل ماهیت علمی و تجربه عملی به عنوان یک راهکار مهم لازمه کشت نوین و مکانیزه شناخته شده که در کنار مصرف بهینه آب ، توزیع یکنواخت آن را در بین بوته های گیاهی و درختان مثمر و غیر مثمر فراهم می سازد و از این حیث که میزان هدر رفت آب به کمترین سطح ممکن می رسد و میزان کمی و کیفی تولید را نیز به شرایط رعایت الگو های علمی دیگر به نقطه مطلوب نزدیک می سازد.
آبیاری نوین مقدمه یامکمل کشت مکانیزه و صنعتی است و این روش امروزه در کشورهای پیشرفته جهان و مناطقی از ایران موجب شده تا کشاورزان و بهره برداران از نتیجه زحمات خود راضی به نظر برسند و محصولاتی بازار پسند عرضه شود در کنار آن منابع آبی نیز به صورت بهینه مصرف و از هدررفت آن جلوگیری شده است.
امروزه بهره گیری از این روش آبیاری در کنار رعایت الگوهای دیگر کشت در واقع انقلابی جدید در عرصه کشاورزی جهان به شمار می رود و کشاورزی و باغداری را از زیاندهی به سوددهی رسانده است که البته شرایط دیگری مانند تقاضای مصرف یا وجود صنایع تبدیلی هم در سوددهی بخش کشاورزی تاثیر گذار است.
چرایی عدم استقبال کامل بهره برداران از آبیاری نوین
با اینکه امروزه شبکه های آبیاری نوین در اشکال مختلف طراحی و اجرایی شده است اما به تناسب حدود ۸.۵ میلیون هکتار اراضی آبیاری ایران ، سهم آبیاری نوین در بخش کشاورزی باید افزایش پیدا کند تا بتوان از هدررفت آبها جلوگیری کرد.
در این میان شواهد و قرائن نشان می دهد بخشی از بهره برداران در سال های اخیر به دلیل برخی مشوق ها به سمت آبیاری نوین یاری دراز کرده و از آن بهره گرفته اما آنچه سبب شده تا گستره حاکمیت این نوع آبیاری در کشور به طور کامل فراگیر نشود به واسطه هزینه به نسبت بالای خرید تجهیزات و ناآگاهی کشاورزان و باغداران از مزایای آن است .
آنطور که برخی کشاورزان و باغداران البرزی به عنوان بخشی از جامعه بهره بردار کشاورزی ایران می گویند: هزینه های خرید تجهیزات شبکه های آبیاری نوین به ویژه در سال های اخیر به واسطه تحریم های ظالمانه سیر صعودی داشته و امکان استفاده از این تجهیزات با قیمت مناسب برای همگان فراهم نبوده است .
اینکه کشاورزان و باغداران برای بهره گیری از تجهیزات شبکه های آبیاری نوین تاکنون به طور کامل روی خوش به روش آبیاری نشان نداده اند دلیل آن را باید در بضاعت پایین مالی ، محدودیت مشوق ها و عدم آگاهی آنها از مزایای این نوع آبیاری باید جست.
قبل از پرداختن به اقدامات دولت سیزدهم برای یرون رفت از چالش های بخش کشاورزی ، یادآوری وضعیت آبی کشور ، میزان استفاده بخش کشاورزی از این آبها، تاثیر گذاری آبیاری نوین در تحول کشت به روایت آمار رسمی اشاره می رود.
گریزی به ظرفیت منابع آبی ایران
مشاور وزیر و مجری طرح توسعه سامانه‌های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی مستقر در البرز می گوید: متوسط بارندگی سالانه در ایران ۲۵۰ میلی متر و مجموع آب قابل استحصال کشور سالانه ۱۱۲ تا ۱۱۳ میلیارد مترمکعب است اما به دلیل کاهش بارندگی در سال‌های اخیر، این عدد به ۱۰۰ میلیاد مترمکعب در سال رسیده است.
فریبرز عباسی با تاکید بر رویکرد برنامه‌ریزان کشور در توسعه روش‌های نوین آبیاری در شرایط بحرانی آب، گفت: به صورت کلی در ایران حدود ۸.۵ میلیون هکتار اراضی آبی وجود دارد که تاکنون۳۰ درصد از این اراضی به انواع سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شده است.
گام مهم دولت سیزدهم برای تحول در کشت
دولت سیزدهم با طراحی و ترسیم یک برنامه برای ارتقای امنیت غذایی و برون رفت از مشکل کم آبی به نام الگوی کشت پایه ریزی کرد که دراین الگو نگاه جامع به موضوع آب ، کشت وکار به تناسب وضعیت جغرافیایی و منابع آبی منطقه ای و بهره گیری از امکانات و تجهیزات نوین کشاورزی و باغدارای دیده شده است.
به گفته مجری طرح سامانه‌های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی، سال گذشته ۵۱ هزار و ۵۰۰ هکتار از انواع سامانه های نوین آبیاری را در کشور اجرا شد که تاکنون در مجموع حدود میلیون و ۶۰۰ هزار هکتار از اراضی آبی کشاورزی ایران تحت پوشش آبیاری نوین قرار گرفته است.
عباسی به مزیت های اجرای این سامانه ها از لحاظ بهره وری آب اشاره کرد و گفت: از جمله مزایای اجرای این سیستم ها در اراضی کشاورزی بالا رفتن ۳۰ تا ۴۰ درصدی بهره وری آب نسبت به روش های سنتی است که به همین میزان نیز می تواند در کاهش حجم آب آبیاری در داخل مزرعه موثر باشد.
وی به افزایش عملکرد تولید محصول در اراضی تحت پوشش این سیستم ها نیز اشاره کرد و افزود: رویکرد اصلی ما در توسعه سامانه های نوین آبیاری، اجرای سامانه هایی با راندمان بالا از جمله روش های موضعی شامل آبیاری تیپ، قطره ای سطحی و قطره ای زیرسطحی می باشد.
وی اظهار کرد: همچنین در مرحله بعد هم توسعه ماشین های آبیاری را در برنامه داریم که یکی از روش هایی است که راندمان و یکنواختی بالایی دارند.
کشور در مرز خودکفایی تولید تجهیزات سامانه های نوین آبیاری
مشاور وزیر جهاد کشاورزی به تامین لوازم و تجهیزات سامانه های نوین آبیاری اشاره کرد و گفت: خوشبختانه در زمینه لوازم و تجهیزات سامانه های نوین آبیاری نزدیک به مرز خودکفایی هستیم بطوریه تمام لوازم و تجهیزات مورد نیاز سامانه ها در داخل کشور توسط تولیدکنندگان داخلی تولید می شود.
وی یادآور شد: تاکنون فقط برای تامین چند قطعه محدود از این سامانه ها به واردات نیاز داشتیم که بر اساس برنامه ریزی های انجام شده خوشبختانه بعضی از این قطعات توسط تولیدکنندگان داخلی، شرکت های دانش بنیان و صنعتگران داخلی تولید شدند که در حال اخذ گواهی ها و تاییدیه های مربوطه هستند که در صورت تایید نهایی از واردات آن قطعات هم جلوگیری به عمل خواهد آمد.
مجری طرح توسعه سامانه های نوین آبیاری وزارت جهاد کشاورزی در خصوص حمایت های انجام شده از کشاورزان برای اجرای این طرح، گفت: بر اساس قانون برنامه ششم توسعه دولت حدود ۸۵ درصد از هزینه های این سامانه ها به صورت کمک های بلاعوض دولتی به کشاورزان پرداخت می شود و مابقی از طریق خودیاری بهره برداران تامین می شود.
حدود چهار میلیون هکتار دیگر باید تجهیز شود
عباسی در ادامه با اشاره به اینکه حدود ۸.۵ میلیون هکتار از اراضی کشاورزی کشور اراضی آبی هستند، افزود: تاکنون حدود ۲.۶ میلیون هکتار از این اراضی به انواع سامانه ها با اعتبارات دولتی تجهیز شده اند و حدود ۳۰۰ هزار هکتار دیگر هم توسط کشاورزان بدون استفاده از کمک های دولتی تجهیز شده که در کل ۲.۹ میلیون هکتار به روش های نوین آبیاری تجهیز شده است.
وی تصریح کرد: حدود ۱.۴ میلیون هکتار از اراضی آبی کشور هم به روش های مدرن سطحی در مناطقی که منابع آب سطحی دارند تجهیز شده اند که در مجموع ۴.۳ میلیون هکتار از کل ۸.۵ میلیون هکتار اراضی آبی کشور به سامانه های مدرن سطحی و تحت فشار تجهیز شده اند.
مشاور وزیر جهاد کشاورزی گفت: هنوز حدود چهار میلیون هکتار از اراضی آبی بایستی به این سیستم ها تجهیز شوند که متاسفانه با محدودیت تامین اعتبارات روبرو هستیم ولی از لحاظ ظرفیت توسعه سامانه ها در کشور در صورتیکه منابع مالی تامین شود سالانه در حدود ۴۰۰ هزار هکتار می توانیم توسعه دهیم.
تاثیر توسعه سامانه های نوین آبیاری در کاهش مصرف آب در مزرعه
عباسی بیان کرد: بر اساس بررسی های انجام شده در کشور حدود ۷۰ درصد از منابع آب تجدید پذیر کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود و مابقی در بخش های شرب، صنعت و محیط زیست به مصرف می رسد.
وی تصریح کرد: توسعه این سامانه ها در کاهش مصرف آب و افزایش عملکرد و بهره وری آب به خصوص در داخل مزرعه یک بحث غیرقابل انکار است و با توسعه بیشتر این سامانه ها می توان در مصرف بیشتر آب در داخل مزرعه صرفه جویی کرد.
سهم استان البرز از آبیاری نوین
استان البرز به واسطه استقرار بخش عمده پشتیبانی علمی و عملیاتی وزارت جهاد کشاورزی در آن، توانسته از این ظرفیت بهره خوبی ببرد هرچند که تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله دارد.
به گفته مدیر امور آب و خاک و فنی مهندسی کشاورزی سازمان جهاد کشاورزی استان البرز از مجموع ۵۳ هزار هکتار اراضی کشاورزی و باغی این استان ۲۴ هزار هکتار آن مجهز به سیستم های نوین آبیاری شده است.
"حجت الله رضایی" با بیان اینکه تاکنون ۴۸ درصد اراضی کشاورزی به این سیستم ها مجهز شده است، افزود: سال گذشته از این ۲۴ هزار هکتار فقط ۵۰۰ هکتار اجرا شد که این عملکرد پایین در یکسال گذشته به دلیل تخصیص کم منابع اعتباری بود.
وی به دلیل این عملکرد پایین سال گذشته اشاره کرد و گفت: از مجموع ۳۰ میلیارد تومان اعتبار پیش بینی شده طرح توسعه شبکه های آبیاری نوین سال گذشته حدود ۹ میلیارد تومان تخصیص داده شد که سبب شد عملکرد پایینی نسبت به سال های گذشته داشته باشیم.
وی گفت: هدف ذاری امسال تجهیز بیش از یک هزار هکتار از اراضی به سیستم های نوین آبیاری است و امیدواریم به این هدف سال ۱۴۰۲ برسیم.
عملکرد آبیاری در البرز بالاتر از متوسط کشوری است
رضایی با بیان اینکه عملکرد آبیاری در اراضی مجهز به سیستم های نوین در البرز حدود ۵۴ درصد افزایش می یابد، افزود: با اجرای این روش ها در اراضی کشاورزی البرز نه تنها نسبت به متوسط کشوری در موضوع راندمان آبیاری بالاتر هستیم بلکه در اجرای این سیستم ها در سطح اراضی نیز جلوتر هستیم.
وی درباره ظرفیت اراضی البرز در اجرای این سیستم ها، اظهار کرد: حداکثر تلاش این است تاجایی که امکان دارد تمام اراضی استان را به سیستم های آبیاری مجهز کنیم ولی بعضی از نقاط امکان اجرا وجود ندارد ومحدودیت سطح زیر کشت داریم ضمن اینکه یکسری اراضی به دلیل ساخت و سازهای غیرمجاز، خدمات دادن به آن ها از لحاظ قانونی محدود شده است.
رضایی گفت: در کل یک برنامه هفت هزار هکتاری را برای پنج سال آینده با توجه به برنامه سازگاری با کم آبیاری با همکاری وزارت نیرو پیش بینی کرده ایم.
وی با بیان اینکه این هدف گذاری تا افق ۱۴۰۵ است، افزود: درنظر داریم در ادامه بتوانیم حدود هفت هزار هکتار دیگر از اراضی را مجهز کنیم که پیش بینی می شود از ۵۳ هزار هکتار اراضی کشاورزی تا ۴۵ هزار هکتار قابلیت اجرا داشته باشد.
مدیر امور آب و خاک و فنی مهندسی کشاورزی جهاد کشاورزی استان البرز تصریح کرد: اجرای این طرح به منابع اعتباری و سیاست های وزارت و برنامه های دولتی برمی گردد که در سال های آینده چه اتفاقاتی می افتد.
کلام آخر:
امنیت و مدیریت آب در بخش کشاورزی مهمترین راهبرد توسعه پایدار کشور است و با توجه به فرآیند توسعه کشور و دگرگونی اقتصاد ملی، بخش کشاورزی به تکیه گاه مهم امنیت و حیات اقتصادی کشور تبدیل شده است.
از طرفی برای کشوری که در سرزمینی خشک و نیمه خشک قرار دارد و میانگین بارش سالانه دراز مدت آن تقریباً یک سوم میانگین بارش جهانی است، کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی جزو اهداف اصلی و کلیدی است.
یکی از راهکارهایی که برای کاهش مصرف آب و افزایش راندمان کاربرد آب آبیاری در مزرعه به کشاورزان توصیه می شود، استفاده از سامانه های نوین آبیاری و جایگزینی آنها با سامانه های آبیاری سنتی است.
در یک نگاه کلی، سامانه های نوین آبیاری دارای ملاحظات فنی و مدیریتی خاص خود می باشند که در صورت رعایت مسایل مربوط به آن ها، امکان موفقیت سامانه وجود دارد.