پیشرفت تکنولوژی با همه مزایا و رفاهی که برای بشر خلق کرده است هنوز نتوانسته آرامش درونی را به روح پریشان انسان‌ها در این دنیای شلوغ برگرداند و این مناطق بکر و محیط روستا است که این فضای خالی را پر از آسایش و سکوت می‌کند.
مناطقی که در سرزمین پهناور ایران بسیار است و کافیست از چهار دیواری کوچک خانه‌های خود بیرون بیایید و قدم در دنیای بسیار گسترده تر از زندگی خود بگذارید تا با مناطقی بکر، آداب و سُنن و هنر دستان خرده فرهنگ‌های گوناگون آشنا شوید.
با همین بهانه آخر هفته‌ها به مناطق مرزی و ترکمن نشین شمالشرق کشور سفر می کنم و هر بار آدب و رسومی از مردم با اصالت و تمدن را رشته تحریر در می آورم.
روستایی در شهرستان مرزی که با همه کمبودها تولیدات هنری اش نامش را بر سر زبان های گردشگران خارجی انداخته است.
با وجود تعاریفی که راه روستایی نامناسب این منطقه شنیده بودیم، انصافا راه بدی نداشت زیراکه پای نهضت جهادی راهسازی به این منطقه نیز باز و بسیاری از راه هایش روکش آسفالت شده بود.
وقتی صحبت از فرش نفیس دو رویه تمام ابریشم می شود اولین محلی که می‌توان برای خرید این هنر تصور کرد، روستای دویدوخ در راز و جرگلان است؛ در صفرترین نقطه مرزی میان خراسان شمالی و کشور ترکمنستان مردمانی هستند که از سالیان دور هنری را آغاز کرده و رمزو رازهای هنر دست خود را از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌دهند.
فرش تمام ابریشم دویدوخ که به جرات می توان گفت حجم زیادی از تولید آن به دست زنان دویدوخی صورت می گیرد با تصاویر حیرت انگیز و رنگ‌های بی نظیر نخ‌های ابریشمی، چراغ بازارهای فرش کشورهای خارجی را روشن کرده است.
روستای دویدوخ خواستگاه یکی از انواع نفیس ترین فرش های ایرانی است که نام و آوازه آن در آسیا و اروپا پیچیده و هنر دست زنان این خطه را به وسیله‌ی یک فرش تنیده در بطن قاب چوبی، به منازل آن سوی مرزها می‌کشاند.
روستای دویدوخ با داشتن حدود ۵۰۰ کارگاه فعال، به عنوان یکی از خاستگاه‌های فرش دو رویه تمام ابریشم و پایتخت این هنر دست در جهان شناخته می‌شود
رنگ پاشی بر دارهای قالی
حدود ساعت ۱۰ صبح بود که به این روستای زیبا رسیدیم، منطقه بکری که آرامش خاصی دارد و تا چشم کار می‌کند، پوشش سنتی به شکلی زیبا و با رنگ‌هایی شاد در این منطقه خودنمایی می کند.
کوچه های کاهگلی دویدوخ بوی اصالت و گذشته را می دهد و بوی رنگ پیچیده در فضا با صدای گنجشکان محیطی آرام را نمایان می کند و اردیبهشت را جور دیگری جلوه می دهد.
قدم در ایوان خانه ای می گذاریم که بوی نخ و ابریشم آن اولین چیزی بود که به مشام می رسد و صدای تَق تَق زدن گره های رنگی بر دار سفید قالی فضای خانه را به سبک خود آهنگین کرده بود.
پشت دار قالی پیر زنی نشسته بود که هنوز هم رج می زد؛ انگار که نمی خواست به این سادگی ها دست از حفظ میراث آبا و اجدای اش بر دارد.
آثاری که معرفی اش را در آن سوی مرزهای جغرافیایی را شهید راه سلامت، مرحوم دکتر "عبدالجلیل غیادی" به دوش کشید و اگر بگوییم از بانیان اصلی باز شدن پای گردشگران خارجی به این منطقه نبوده است، کم لطفی کرده ایم.
برای آشنایی بیشتر با این حرفه پای صحبت های این خانم هنرمند می نشینیم؛ اینکه از چند سالگی این حرفه را شروع کرده، آثارش چگونه سر از اروپا در آورده است، چرا همچنان پای این شغل مانده است و دغدغه هایش چیست؟
قالیبافی را از چند سالگی آغاز کردید؟
خانم فروزش می گوید: از همان کودکی با دار قالی آشنا شدم و حدود ۱۲ سالم بود که این حرفه را از مادرم آموختم و برای کمک به معیشت خانواده این حرفه را ادامه داده ام و همواره سعی کرده ام روی پای خود بایستم.
وی می گوید: سواد خواندن و نوشتن ندارم اما انگشتانم آنقدر با دار و ابریشم آشنا است که چشم بسته نقش و نگارها را می بافد.
خانم فروزش که دارای سه فرزند دختر و ۲ عروس است بیان می کند: اینک هر سه دختر و عروس هایم نیز به این حرفه مشغول هستند و با این حرفه آبا و اجدادی به معیشت خانواده خود کمک می کنند.
این خانم هنرمند با بیان اینکه فرش دورو از ابریشم تهیه می شود، می گوید: هر طرف فرش دارای یک نقش است و زمان نسبتا زیادی برای بافت آن صرف می شود.
وی افزاید: ابریشم مورد نیاز برای بافت قالیچه ها نیز در این منطقه تولید می شود اما چون کفاف بافندگان را نمی دهد مقداری از مشهد خریداری می شود.
وی بیان می کند: همسرم نخ های ابریشم را از مشهد می خرد و سپس آن ها را با استفاده از رنگ های گیاهی رنگ می کنیم.
فرش ها چگونه سر از اروپا درآورد؟
خانم فروزش می گوید: تا پیش از باز شدن پای مشتریان خارجی به این منطقه، بعد از بافتن قالیچه یا دلال ها از ما خریداری می کردند و یا خودمان آن را در بجنورد و یا مشهد به فروش می رساندیم که معمولا از قیمت واقعی آن کمتر به فروش می رفت.
وی تصریح می کند: اما چند سالی است به لطف مرحوم دکتر قیادی و اقداماتی که ایشان انجام دادند، فرش این منطقه نه تنها در کشور بلکه در دنیا شناخته شد و پای گردشگران خارجی به این منطقه باز شد.
وی بیان می کند: گرچه تولید انبوه نداریم اما هر چند وقتی گردشگری خارجی به این منطقه می آید و سفارش بافت قالیچه را می دهند.
خانم فروزش ادامه می دهد: هم این سه سفارش قالی از آلمان، ترکیه و استرالیا قبول کرده ام.
این خانم هنرمندی در خصوص چگونگی دریافت سفارش از مشتریان خارجی، می گوید: پسرم که سر از اینترنت و کامپیوتر در می آورد با آنها در ارتباط است و نقش ها را قبل از آغاز کار برای آنها می فرستد.
وی می گوید: توریست ها دسترنج ما را نه تنها به عنوان یک فرش بلکه با توجه به نحوه بافت آن که از دیگر فرش ها متمایز است و به عنوان اثر هنری خریداری می کنند.
دغدغه های شما چیست؟
این بانوی هنرمند بیان می کند: همه بالاخره روزی پیر می شوند و انواع بیماری ها سراغ آنها می آید اما کسی که چندین سال در این حرفه فعالیت می کند این بیماری ها را زودتر تجربه می کند.
وی اضافه می کند: مشکلات جسمی نظیر پادرد، کمردرد و ناراحتی چشم رفته رفته سراغ آدم می آید و شما نیاز به بیمه و خدمات درمانی پیدا می کنید.
خانم فروزش تصریح می کند: متاسفانه من و ۲ نفر از دخترانم هنوز تحت پوشش بیمه ای نیستیم تا از این خدمات بهره مند شویم.
وی ادامه می دهد: چند سالی است که این موضوع از طرف برخی مسوولان مطرح می شود اما هنوز اقدامی انجام نشده است.
برای آشنایی با میزان فروش این تولیدات هنری به مشتریان خارجی و مشکلات بازار این افراد پای صحبت های رییس رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان مرزی رازوجرگلان می نشینیم.
مشتریانی اروپایی
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان مرزی رازوجرگلان می گوید: قالیچه دوروی ترکمن از تولیدات هنری منحصر به فردی است که مشتریان خاص خود را دارد و هر ساله گردشگران داخلی و خارجی سفارش بافت این قالیچه را می دهند.
عقیل مجردی می افزاید: آمار دقیقی از تعداد قالیچه های فروش رفته این منطقه به گردشگران خارجی در دست نیست اما اخیرا یکی از قالیبافان ماهر این منطقه پنج سفارش قالیچه از کشورهای آلمان، استرالیا، ترکیه و قزاقستان گرفته است.
وی می گوید: معمولا این قالیچه در ابعاد ۱.۵ در ۲ متر بافته می شود و قیمت آن حدود ۶۰ میلیون تومان است اما امکان دارد گردشگر خارجی به دلیل ظرافت و زیبایی کار بیشتر از این نیز بپردازد.
مجردی تنوع‌سازی محصول و انعطاف متناسب با سلایق مشتری و بازار جهانی را از الزامات این قالیچه می داند و می افزاید: فرش ترکمن در دنیای کسب و کار امروز بیش از همه نیاز به برندسازی و بازاریابی علمی و متفاوت با سبک سنتی دارد.
وی بیان می کند: همچنین باید در کنار نقش و نگارهای سنتی از نقش های به روز تر و باب میل مردم نیز استفاده شود.
۸۷ درصد از قالیبافان بیمه نیستند
معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی می گوید: ۲۴ هزار و ۲۶۰ نفر معادل ۸۷ درصد از قالیبافان این استان بیمه نیستد که سازمان تامین اجتماعی باید در این زمینه همکاری بیشتری انجام دهد.
مهرداد داودزاده می افزاید: ۲۶ هزار و ۶۰۰ نفر بافنده در خراسان شمالی دارای کارت قالیبافی هستند و بیمه شدن تنها ۲ هزار و ۳۴۰ بافنده در استان رقم بسیار ناچیزی است و زیبنده قطب تولید فرش دورو و ترکمن نیست.
وی تصریح می کند: تمامی این فعالان اقتصادی که با زحمت بسیار زیادی فرش می بافند منتظر استفاده از مزایای بیمه تامین اجتماعی هستند.
معاون امور بازرگانی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی بیان می کند: حدود ۵۰ هزار نفر در این استان با انواع مختلفی در صنعت فرش اشتغال دارند که از این تعداد؛ ۶۰ درصد در روستاها و ۴۰ درصد در شهرها سکونت دارند و بیشتر افراد کم درآمد جامعه را شامل می شوند.
وی می گوید: اداره کل تامین اجتماعی خراسان شمالی، سهمیه جدیدی را به قالیبافان اختصاص نداده است و حذف افراد غیرفعال در حوزه فرش تنها راه ورود افراد جدید به لیست بیمه شدگان است.
داودزاده، عضویت در صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر را از راهکارها ی جدید بهره مندی از مزایای بیمه می داند و بیان می کند: در این‌باره اطلاع رسانی انجام شده است و بافندگان از این فرصت استفاده کنند، البته این بیمه مشمول قالیبافان شهری نمی شود.
وی خاطرنشان می کند: پیگیری های زیادی برای کسب سهمه جدید برای بیمه بافندگان فرش دستباف خراسان شمالی انجام شد ولی تاکنون به نتایجی دست نیافته ایم.
خراسان شمالی به لحاظ تنوع قومیت ها و فرهنگ ها، ظرفیت های بسیار بالا در تولید فرش دستباف دارد و شاهد تنوع در این زمینه از جمله فرش کردی، ترکی و ترکمن هستیم و فرش ابریشم دو رو که در منطقه راز و جرگلان این استان تولید می شود هم ظرفیت بسیار بالایی برای این منطقه محسوب می شود.
خاستگاه اصلی فرش ابریشم دو رو در روستای دویدوخ علیای راز و جرگلان در خراسان شمالی است.
امروزه چهار هزار بافنده فرش ترکمن در استان و اغلب در منطقه جرگلان فعالیت دارند؛ چهار هزار نفری که بیشتر آن ها را زنان و دختران تشکیل می دهند و ۵۰۰ نفر از این بافندگان به بافت قالیچه دورو مشغول هستند و سالانه تا ۳ هزار متر قالیچه نیز تولید می کنند.