نظارت و ارزیابی حلقه مفقوده بسیاری از فعالیت ها و اقدامات بخش های مختلف در نهادها و سازمان هاست ولی باوجود ساز و کارها و واحدهای مختلف ارزیابی داخل و خارج سازمان ها، متأسفانه این فرایندها یا متروکند یا مخدوش. این در حالی است که جوامع امروز را جوامع سازمانی می‌نامند، زیرا سازمان‌ها همه جوانب زندگی را فرا گرفته‌اند. در امور فرهنگی و به طور خاص فعالیت های قرآنی این مطلب کمتر جدی گرفته شده است. این نوشتار به بررسی و تبیین ضرورت این مهم حداقل در طرح ها و برنامه های ملی قرآنی کشور می پردازد.
فقدان گزارش نظارت و ارزیابی از برنامه های ملی قرآنی
همه ساله با چند برنامه ملی قرآنی مواجهیم که مدیران برگزارکننده در رسانه از آنها به عنوان بزرگترین رویداد قرآنی ملی و حتی بین المللی یاد می کنند، ولی برای این برنامه ها هیچ سازوکار نظارت واقعی وجود ندارد و اگر هم فعالیت نظارتی صورت می گیرد در حد شوخ چشمی است. فقدان هرگونه گزارش نظارت و ارزیابی رسمی، قابل استناد و در دسترس از دوره های مختلف نمایشگاه قرآن، مسابقات قرآن و معرفی خادمان قرآن شاهد بر این مدعاست. در خصوص مسابقات ملی و بین المللی قرآن گزارش های نظارتی خودارزیابی حداقل در برخی دوره ها وجود دارد، ولی شاید از دسترس عموم خارج باشد.
نتیجه این است که در حین برگزاری رویدادهای مذکور و پس از آن نوعاً مدیران با کلمات رنگین دلاویز در نشست های رسانه ای و جلسات سازمانی به انضمام آمارهای ساختگی صعودی، طوری وانمود می کنند که این دوره برترین دوره بوده است و چنین و چنان بود. نماینده ای از مدعی العموم هم وجود ندارد که صدق و کذب گفته مدیران را تمیز دهد، در حالی که هیچ شاخصی برای اندازه گیری و اعلام رسمی امتیاز برگزارکنندگان از مثلاً رویدادهای اسماً بین المللی وجود ندارد.
شایان ذکر است انگیزه نگارنده از تحریر این مقاله سؤال خبرنگاری از اینجانب در خصوص توزیع بُن حمایتی در یکی از رویدادهای قرآنی اخیر بود. در پاسخ گفته شد مشکل این است که برنامه های ملی قرآنی فاقد گزارش های اجرای شفاف و متعاقب آن بدون گزارش های نظارتی هستند.
مروری بر مفهوم مسئولیت و پاسخگویی در حکومت اسلامی
از دوران مدرسه به ما آموخته اند که مسئولیت، یعنی وظایفی که بر عهده داریم و از ما انتظار می رود آن وظایف را انجام دهیم. وقتی فردی وظایف و تکالیف خود را به خوبی انجام می دهد، می گویند او فرد مسئولیت پذیری است. وقتی فردی مسئولیت یک پست مدیریتی را بر عهده می گیرد، یعنی باید وظایف آن را اجرا کند و از این نظر مورد سؤال است. اگر از او سؤال شود، موظف به پاسخگویی است. معمولا مدیران از پاسخ گفتن به سؤالات شانه خالی می کنند در حالی که در جامعه اسلامی این پاسخگویی بیشتر مورد تأکید است. حضرت امام خمینی (ره) حتی انتقاد علنی از رهبر و استیضاح زمامدار را حق مردم و پاسخگویی به ملت در موارد مذکور را وظیفه رهبر می دانست، تا چه رسد به مدیران و مسئولان زیرمجموعه.
از نظر امام راحل نظارت مستمر بر عملکرد رهبر وظیفه همگان است. ایشان با استفاده از حدیث کلّکم راع می فرماید «الان مکلفیم ما، مسئولیم همه مان، همه مان مسئولیم، نه مسئول برای کار خودمان، مسئولِ کارهای دیگران هم هستیم،... هم باید نسبت به همه رعایت بکنند... مسئولیت من هم گردن شماست، شما هم گردن من است. اگر من پایم را کج گذاشتم، شما مسئولید...البته ما نباید گمان کنیم که هرچه می‌گوییم و می‌کنیم کسی را حق اشکال نیست. اشکال، بلکه تخطئه، یک هدیه الهی است برای رشد انسان ها.»
چنانچه ملاحظه می شود وقتی در حکومت اسلامی چنین رفتاری با رهبر، مورد انتظار است، سایر مدیران و مسئولان چگونه باید باشند. بنابر این سؤال از مسئول، حق مردم است و پاسخ، تکلیف مسئولان. ناگفته نماند تقریر وحیانی تکمیلی وجود دارد که اگر این بازخواست از حساب کشی دنیای واپسین متفاوت است، مدیران بایستی خود را برای بازخواستی آن دنیایی آمده کنند که «و قفوهم انّهم مسئولون» (صافات/۲۴).
برخی سوابق نظارت و ارزیابی در سطح ملی
در حال حاضر بالاترین سند حقوقی حاکم بر فعالیت های قرآنی، منشور توسعه فرهنگ قرآنی و وظایف مصوب دستگاه ها و نهادهاست. در ماده ۴ منشور، وظیفه نهم شورای تخصصی توسعه فرهنگ قرآنی «ارزیابی و نظارت بر عملکرد دستگاه‌ها و نهادهای دولتی و غیردولتی» ذکر شده است. دبیرخانه این شورا در دوره ای با شجاعت معاون نظارت و ارزیابی دبیرخانه، سردار محمد انجم شعاع (مدیرعامل اتحادیه کشوری موسسات و تشکل‌های قرآن و عترت کنونی)، اقدام به احیای این بند مغفول کرد که متأسفانه دستگاه ها و کمیسیون ها آن را بر نتابیدند و از هیچ کوششی برای توقف آن فروگذار نکردند. از جمله آثار و نتایج این دوره، اجرای چند دوره ارزیابی عملکرد دستگاه ها و کمیسیون ها و برنامه های ملی بود که تهیه گزارش های زیر از باقیات الصالحات آن به شمار می رود:
گزارش های پایش و ارزیابی فعالیت های قرآنی حدود ۲۰ دستگاه و نهاد
گزارش های پایش و ارزیابی عملکرد دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی و چهار کمیسیون تخصصی شورا
گزارش های نظارت و ارزیابی تعدادی از مصوبات از جمله ضوابط ارزیابی و اعطای مدرک تخصصی حفظ و قرائت، ضوابط شمول تحصیل رایگان حافظان و اهداف آموزش عمومی قرآن
هم اکنون از دبیرخانه شورای توسعه فرهنگ قرآنی انتظار می رود، حالا که اراده ای برای بازخواست و نظارت ندارد، حداقل اسناد مذکور را برای اطلاع عموم به صورت رسمی منتشر کند.
جایگاه نظارت و ارزیابی برنامه های ملی در اسناد بالادستی
یکی از وظایف شورای توسعه فرهنگ قرآنی در منشور به صورت «تأیید طرح‌ها و برنامه‌های ملی و فرابخشی در توسعه فرهنگ قرآنی» ذکر شده است. در اجرای این وظیفه کمیسیون های تخصصی شورا طبق بند چهار ماده ۹ آیین نامه شورا موظف شده اند تا نسبت به «بررسی، تدوین و تصویب طرح ها و برنامه های ملی در حوزه تخصصی» اقدام کنند ولی این وظیفه تا کنون به سرانجام نرسیده است.
در دوره شکوفایی شورای توسعه فرهنگ قرآنی، در سال ۹۵، پیش نویسی با عنوان ضوابط تأیید طرح‌ها و برنامه‌های ملی بخشی و فرابخشی در توسعه فرهنگ قرآنی تهیه شد ولی متأسفانه تصویب نشد. ساماندهی و سیاستگذاری طرح‌ها و برنامه‌های ملی و فرابخشی با توجه به آثار و تبعات ماندگار این طرح ها و ایجاد هم‌افزایی از طریق کسب مهارت‌های انسانی، سازماندهی و تقسیم کار ملی و طراحی و تقویت بهره وری سرمایه‌های انسانی، مالی و سایر منابع و امکانات کشور در عرصه‌های مختلف برای تحقق اهداف و سیاست های توسعه فرهنگ قرآنی از اهداف این پیشنویس بود.
با احترام به نظریه مونتسکیوی مرحوم! پیشنهاد شده بود وظایف سیاستگذاری، اجرا و نظارت در برنامه های ملی قرآنی از هم تفکیک شود تا دیگر، یک دستگاه خودش سیاستگذاری، اجرا و خود ارزیابی نکند و در پایان نیز به خودش جایزه ندهد و خود را خادم قرآن اعلام نکند.
سخن پایانی
دوره مدیریت ها با گذر سریع زمان به پایان می رسد. در دوره مسئولیت هیاهو می کنند ولی به زودی طوری در تاریخ گم می شوند که از آنها هیچ یادی هم باقی نمی ماند «فَهَل تَری لَهُم من باقیَة» (حاقه/۸). امروز دیگر اسمی از محمدی، حشمتی و فقهی زاده نیست و به زودی اسمی از مدیران کنونی هم نخواهد بود؛ طوری فراموش می شوند که مردم دیگر وجود آنها را احساس نمی کنند و صدایی از آنها نمی شنوند «هَل تُحِسّ مِنهُم مِن اَحَدٍ اَو تَسمَعُ لَهُم رِکزاً» (مریم/۹۸). چیزی که از آنها می ماند خرابه هایی است که باقی گذاشتند.
در چنین شرایطی که نهادهای کلان مثل شورای توسعه فرهنگ قرآنی و کمیسیون ها به خواب زمستانی فرو رفته اند، نهادها و انجمن های مردمی خود به پاخیزند و نسبت به مطالبه گری، گزارش خواهی و پیگیری ارائه گزارش های شفاف از مجریان برنامه های ملی نسبت به تهیه گزارش های نظارتی و ارزیابی اقدام کنند. در دنیا نیز نهادهای ارزیاب مثل ایزوها در بخش های غیردولتی مدیریت می شوند. مدیران نیز هشیار باشند؛ روزی می رسد که همه «لَتُسئلُنّ یومئذ عن النعیم» (تکاثر/۸) خواهیم شد و به قول حضرت حافظ گر مسلمانی از این است که حافظ دارد؛ آه اگر از پی امروز بود فردایی.