یکی از صفاتی که در دعای جامعه کبیره برای ائمه علیهم السلام بیان شده، ساسه العباد است. معنای عبارت فوق این است که ائمه علیهم السلام در بُعد سیاسی زندگی از سایر افراد جامعه زیرک تر بوده و نسبت به مسائل اجتماعی در برابر دشمن بهترین تصمیم ها را می گرفتند، به گونه ای که دشمنان اهل بیت که خلفا و هواداران ایشان بوده اند، در برابر اقدامات ائمه مستاصل می شدند و در نهایت چاره ای جز حذف فیزیکی ائمه نداشتند و ایشان را به شهادت می رساندند.
این بُعد از زندگی ائمه علیهم السلام یعنی بعد سیاسی و حرکت های مقابله ای با رفتارهای حاکمان، در سیره امام رضا علیه السلام نیز مشهود است. توجه به این بعد می تواند راهگشای فهم بسیاری از اقدامات امام باشد و برای پیروان آن حضرت الگویی مناسب است. در این نوشتار سعی داریم به برخی از اقدامات امام رضا علیه السلام در برابر مامون که قصد داشت با ظاهر سازی و فریب مردم امام را تحت نظر و به سود خود مدیریت کند بپردازیم.
۱- اولین اقدام امام در برابر مامون بر می گردد به مخالفت امام با دعوت مامون جهت عزیمت به خراسان و اینکه امام با برگزاری مجلس روضه در زمان عزیمت اجباری به خراسان، به مردم اعلام کردند که این سفر از روی اختیار نیست بلکه به زور و اجبار مامون، عازم چنین سفری هستند. این حرکت امام به شیعیان اثبات کرد که مامون برای امام نیت خیر ندارد و هر چند در ظاهر ابراز ارادت به امام می کند ولی در باطن حاضر نیست امام در جایی زندگی کنند که خودشان تمایل دارند.
۲- اقدام دیگر امام در برابر مامون عدم قبول خلافت و واگذاری ولایت عهدی به مامون بود. مامون قصد داشت خلافت را به امام بسپارد با این شرط که خودش ولی‌عهد امام شود. امام این پیشنهاد را رد کردند تا به مردم اعلام کنند که مامون شایستگی آن را ندارد که ولی‌عهد امام شود. مامون بعد از درماندگی در این زمینه، پیشنهاد داد که خودش خلیفه باشد و امام ولی‌عهد ایشان، ولی امام این پیشنهاد را نیز نپذیرفتند تا اینکه مامون مجبور شد با زور شمشیر و تهدید به قتل، امام را مجاب نماید.
امام هم با قرار دادن شروطی که حکایت از اجبار پذیرش ولایتعهدی از طرفی و بی خاصیت بودن نوع ولایتعهدی داشت، این مسئولیت را پذیرفتند تا به مردم اعلام کنند که این مسئولیت از روی میل و رغبت پذیرفته نشده و مامون دیگر نمی توانست با ولایتعهدی امام رضا علیه السلام برای خودش محبوبیتی ایجاد کند.
۳ - آخرین موردی که امام با زیرکی در برابر مامون ظاهر شدند، ماجرای شهادت حضرت بود. روزی مامون به امام می گوید «من دیگر نمی توانم اجازه دهم که شما بر موج اشتباهات من سوار شوید.» کنایه از اینکه من هر حرکتی برای فریب مردم انجام می دهم، شما آن را خنثی و به نفع خود تمام می کنید. لذا من مجبورم شما را به شهادت برسانم تا از اقدامات شما در امان باشم و به امیال خودم برسم. زهری که مامون برای امام تدارک دیده بود، از نوعی بود که چند روز بعد اثر می گذاشت و فرد را به قتل می رساند.
مامون قصد داشت با این زهر امام سالم از منزل مامون خارج شود و بعد از چند روز بیمار و به شهادت برسند تا مردم متوجه نشوند که چه کسی امام را مسموم کرده است. امام با این حرکت مامون هم، مقابله کردند؛ به این شکل که به اباصلت فرمود اگر من از منزل مامون بیرون آمدم در حالی که عبا بر سر دارم، درهای منزل را ببند و کسی تا لحظه شهادت با من ملاقات نکند. امام می خواستند به این شکل به همه اعلام کنند که این ملاقات، آخرین ملاقات امام با مامون بوده و او بوده است که امام را مسموم کرده است.
به این ترتیب بعد از شهادت امام رضا علیه السلام مامون که قصد داشت با گریه و زاری و مصیبت سرایی، خود را داغدار شهادت امام جلوه دهد و خود را از شهادت امام مبرا سازد، با این حرکت امام، با شکست مواجه شد و به مرور مردم فهمیدند که امام توسط چه کسی مسموم و به شهادت رسیده است. این شیوه رفتار امام رضا علیه السلام و سایر ائمه علیهم السلام در برابر خلفای وقت به وفور در تاریخ ائمه یافت می شود و حکایت از آن دارد که انسان مومن باید زیرک باشد و در هر حالتی در برابر انسان های ظالم و مفسد، رفتارهایی انجام دهد که آنها نتوانند از موقعیت خود سواستفاده کرده و مومنین را فریب دهند.