به گزارش خبرنگار کتاب ایرنا، واقعه پانزده خرداد ۱۳۴۲ یک روز تاریخی برای نهضت اسلامی مردم ایران است که در حافظه جمعی ایرانیان با چند ویژگی شناخته می‌شود. دستگیری امام خمینی(ره) به‌خاطر سخنرانی او در مدرسه فیضیه علیه محمدرضا پهلوی شاه وقت ایران بود. در این سخنرانی حکومت وقت به حکومت یزید تشبیه شده بود. امام خمینی(ره)، به‌دلیل کشته شدن جمعی از مردم، این روز را برای همیشه عزای عمومی اعلام کرد از این‌رو ۱۵ خرداد در تقویم جمهوری اسلامی ایران تعطیل رسمی است.
در ادامه تعدادی از کتاب‌هایی که به بررسی تاریخی این قیام پرداخته اند، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
کتاب تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد نوشته جواد منصوری در سال ۱۳۷۸ توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی در ۸۸۸ صفحه و شمارگان سه هزار نسخه منشتر شد.
در این اثر زمینه‌ها و عوامل قیام پانزده خرداد ۱۳۴۳براساس اسناد و مدارک گردآمده در سازمان اسناد انقلاب اسلامی شرح و بررسی شده است .در بخش نخست (تحولات پس از کودتا از زاهدی تا علم) مهم‌ترین رویدادها و عوامل و زمینه‌ساز قیام ۱۵خرداد در دوران نخست وزیری زاهدی، علاء، اقبال، شریف امامی و امینی تشریح شده و به این مباحث اشاره شده است: اهداف کودتا (انتقال سلطه از انگلستان به امریکا، تسلط بر نفت ایران، تغییر ساختار اقتصادی کشور، مقابله با خطر کمونیسم، اسلام‌زدایی)، الحاق ایران به پیمان بغداد، تاسیس ساواک، فداییان اسلام، روابط ایران با آمریکا و شوروی، کودتای سرلشکر قرنی، فضای باز سیاسی، اصلاحات ارضی، جبهه ملی دوم، تاسیس جمعیت نهضت آزادی ایران و سفر شاه به آمریکا. عمده‌ترین مباحث بخش دوم که در سه فصل فراهم آمده عبارت‌اند از: لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، آغاز نهضت اسلامی، احزاب سیاسی (ملی، نهضت آزادی، توده) و نهضت اسلامی، درگیری عشایر فارس، تغییرات در روابط خارجی(با شوروی، مصر، عراق، اسرائیل)، انقلاب سفید. مباحث مهم بخش سوم تحت عنوان(از فیضیه تا ۱۵خرداد) بدین قرار است: واقعه فیضیه و پی‌آمدهای آن، تشدید سرکوب و خفقان، چهلم واقعه فیضیه، محرم سال ۱۳۸۳ق(خرداد ۱۳۴۲ش)، سخنان شاه، اعلامیه امام، اقدامات ساواک، واقعه مسجد گوهرشاد، وقایع عاشورا و راه‌پیمایی ۱۴خرداد .گفتنی است که مجموعه اسناد مربوط به مطالب هر بخش در انتهای همان بخش آمده است. بخش انتهایی کتاب مشتمل است بر: چهار پیوست(شامل سه سخنرانی شاه و یک سخنرانی امام خمینی(ره))، گاهشمار وقایع از ۱۳۳۲تا ۱۳۴۰، فهرست منابع، تصاویری از شخصیت‌های دوران مورد بحث و فهرست اعلام.
کتاب روزشمار ۱۵ خرداد نوشته احد گودرزیانی در سال ۱۳۹۰ در ۵۵۱ صفحه توسط انتشارات سوره مهر منتشر شد.
روزشمار ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ یک پروژه تحقیقاتی تاریخ معاصر بود که از نخستین روزهای سال ۱۳۷۶ آغاز شد. این بررسی از آغاز سال ۱۳۴۰ تا پایان سال ۱۳۴۳ شمسی را دربرگرفته است تا از مقدمه و بازتاب حوادث خرداد ۱۳۴۲ به صورت کامل یاد کند. منابع داخلی و خارجی این روزشمار در قالب کتاب، نشریه و مطبوعات و اسناد است که برخی از آن ها برای اولین بار است که مورد توجه و استفاده قرار گرفته‌اند.
بررسی تمام این منابع حدود پنج سال طول کشید و اوایل دهه ۱۳۸۰ کار نگارش اثر آغاز شد. در این نگارش با هدف اطلاع‌رسانی دقیق وقایع، روایت‌های منابع از یک خبر یا اتفاق به گونه‌ای تلفیق شده‌اند که در نهایت نمای کامل و در حد امکان لحظه به لحظه‌ای از ماجرا ارائه کنند.روزشمار هر روز با عنوان خبرهای همان‌روز آغاز شده و سپس متن خبرها آمده است. این متن پی‌نوشتی دارد که شامل نشانی منابع خبری است. نشانی منابع مطبوعاتی نیز در همین پی‌نوشت آمده است اما نشانی منابع کتابخانه‌ای در ضمیمه دیگری در پایان هر جلد با نام «کتابنامه» تکمیل شده است.
در پایان هر جلد به جز کتابنامه، فهرست «نمایه» قرار دارد که شامل معرفی شخصیت‌ها، مکان‌ها، نشریه‌ها و منابع خبری و شرح بعضی از مفاهیم است. لازم به ذکر است که معرفی‌شدگان در نمایه جلد اول در جلدهای بعد دوباره معرفی نشده‌اند و نمایه جلدهای بعدی شامل نام‌هایی است که برای نخستین بار در آن جلدها آمده است.
کتاب نامه نیمه خرداد نوشته مجتبی سلطانی احمدی، رحیم نیکبخت میرکوهی، در سال ۱۳۹۲ در ۱۱ هزار نسخه و ۱۶۰ صفحه توسط انتشارات خانه کتاب منتشر شد.
در این اثر ابتدا به شرح اجمالی واقعه پانزدهم خرداد سال ۱۳۴۲ که در آن عده‌ای از مردم ورامین در اعتراض و تظاهرات به دستگیری امام خمینی به شهادت رسیدند پرداخته شده و پس از آن خاطراتی از شخصیت‌های مختلف در این زمینه نقل شده است. نویسنده دیدگاه امام خمینی (ره) در مورد علت وقوع این واقعه را نیز منعکس کرده و نقش آمریکا در به وجود آمدن آن و همچنین اقدام مهم مردم ورامین در دفاع از فقاهت و مرجعیت را تشریح کرده است. وی از منظر اسناد و مدارک به جای مانده از آن زمان نیز به این حادثه اشاره کرده و کتاب‌های نگاشته شده در این زمینه و روایت‌های گوناگون برخی از شاهدان در این زمینه را نیز معرفی و بیان کرده است.
کتاب خاطرات ۱۵ خرداد نوشته علی باقری توسط انتشارات سوره مهر منتشر شد.
این مجموعه به قیام مشهور مردم ایران به رژیم شاهنشاهی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ می‌پردازد و در هر جلد خاطرات شفاهی یکی از شهرهای ایران را که در این قیام نقش داشتند بررسی می‌کند.
تظاهرات ۱۵ خرداد، مجموعه اعتراضاتی است که در خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی به دنبال بازداشت امام خمینی (ره) در انتقاد به لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی و انقلاب سفید شاه و مردم که توسط رژیم پهلوی شروع شده بود، رخ داد. تظاهرات در شهرهای تهران، قم و ورامین علیه دولت اسدالله علم برپا شد. این تظاهرات به درگیری بین مأموران شهربانی و تظاهرکنندگان انجامید.
طبق نظر تحلیل‌گران سیاسی و اجتماعی معتقدند که قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ نقطه عطفی در آغاز انقلاب ۱۳۵۷ به‌شمار می‌آید. در دی ۱۳۴۱ خورشیدی، اصلاحات اقتصادی-اجتماعی توسط محمدرضا شاه با عنوان «انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و مردم» اعلام و طی یک همه‌پرسی تصویب شد. طرح انقلاب سفید با مخالفت‌هایی از سوی جبهه ملی و همچنین محافل مذهبی روبه‌رو شد. این مخالفت‌ها منجر به شروع سلسله اعتراضاتی در شهرهای مختلف شد که مجموعه خاطرات ۱۵ خرداد در هر جلد به خاطرات مردم یکی از این شهرها می‌پردازد و اطلاعات کامل و جامعی در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد.
آنچه که در تاریخ شفاهی اهمیت دارد، جزئی‌نگری و دنبال کردن گام به گام رخدادها و شناخت هرچه بیشتر اتفاقات است که می‌تواند کمکی برای تحلیل درست تاریخ قلمداد شود. تاریخ شفاهی معاصر می‌تواند نگاه مردم به اتفاقات را به روشنی بیان کند و این مجموعه در راستای معرفی بخش مهمی از تاریه ایران نوشته شده است.
کتاب حاضر جلد اول از مجموعه مقالات همایش ۱۵ خرداد۱۳۴۲ است که به همت دفتر ادبیات انقلاب اسلامی منتشر شده است این جلد به زمینه‌ها و بسترهای واقعه ۱۵ خرداد می‌پردازد.
بازداشت امام خمینی در سحرگاه چهارشنبه ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ که در پی سخنرانی شدیدالحن ایشان در ۱۳ خرداد مصادف با روز عاشورای همان سال انجام گرفت، نقطه آغازی بر پایان حکومت پهلوی شد. مورخین و اندیشمندان تاریخ معاصر و علوم سیاسی، نظریات متفاوتی درباره ماهیت، علل و سرانجام این قیام عرضه کرده‌اند. علت اصلی این قیام، بازداشت یک مرجع دینی بود که براساس اصول قانون اساسی مشروطیت، نه تنها مصونیت داشت، بلکه خود از عوامل جلوگیری از انحراف حاکمیت از قوانین اسلام به شمار می‌رفت. با بازداشت وی، قیامی آغاز شد که به نقل از عوامل حکومت پهلوی، اگر تا بعدازظهر ادامه می‌یافت، سرنگونی حکومت شاه حتمی بود.
این حرکت نخستین رویارویی علنی و گسترده حکومت با مردم بود.
قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در بطن خود، قابلیت انقلاب عظیم مردمی را داشت، امّا نتوانست همه مولفه‌های انقلاب را از قوه به فعل درآورد. انقلاب اسلامی ۱۳۵۷، ادامه حرکتی بود که از سال ۱۳۴۲ آغاز شده بود و این‌بار، گسترده‌تر و دقیق‌تر به بار نشست و بساط شاهنشاهی را از ایران برچید. پس از گذشت بیش از چهل سال از این واقعه، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی برآن شد تا در همایش یک روزه علمی ـ پژوهشی به برررسی «زمینه‌ها و بسترها» ی این حرکت بپردازد. اولین فراخوان پذیرش مقاله در سال ۱۳۸۵ منتشر شد، امّا تا خرداد سال ۱۳۸۶ شمار مقالات منتخب به حد نصاب نرسید و برگزاری این همایش به خرداد ۱۳۸۷ موکول گردید.
در مجموع ۸۷ مقاله به دبیرخانه همایش ارسال شد که از این تعداد چهل مقاله برای چاپ در مجموعه مقالات همایش برگزیده شد. که اعظم ذبیحی و سیده مریم موسوی آنها را ویرایش کردند. مجموعه دوجلدی شامل چهل مقاله و دو سخنرانی است. جلد نخست، سخنرانی افتتاحیه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رئیس محترم مجلس خبرگان رهبری ـ و ۱۸مقاله را در ده موضوع در خود جای داده است: امام خمینی؛ فیضیه؛ انقلاب سفید؛ محرم؛ دانشجویان؛ بازار؛ مشهد؛ تبریز؛ خاطرات.
جلد دوم که ۲۲ مقاله را در خود جای داده، به موضوعات زیر پرداخته است: اسرائیل و صهیونیسم؛ بهاییت؛ دولت علی امینی؛ دولت اسدالله علم؛ دین‌ستیزی حکومت پهلوی؛ حاکمیت پهلوی؛ نظام بین‌الملل؛ دولت جعفر شریف‌امامی.
کتاب قیام ۱۵ خرداد طلیعه نهضت امام خمینی (ره) مجموعه مقالاتی از مظفر نامدار است که به اهتمام سهراب مقدمی شهیدانی از سوی بنیاد تاریخ‌پژوهی در قالب کتاب منتشر شده است.
کتاب «قیام ۱۵ خرداد طلیعه نهضت امام خمینی» شامل تحلیل‌های نو در بازخوانی زمینه‌ها، رخدادها و پیامدهای قیام خونین ۱۵ خرداد است. در این کتاب تلاش شده رخدادها و پیامدهای قیام ۱۵ خرداد در قالب ادبیات علمی و با مفهوم‌سازی‌های جدید، بازخوانی شود.
کتاب در ۹ فصل تنظیم شده است که در فصل نخست، از قیام ۱۵ خرداد به‌عنوان نقطه عطف تاریخ ایران یاد شده است. مرور تحولات تاریخی قیام ۱۵ خرداد، موضوع فصل دوم است. فصل سوم به مواجهه تاریخی جریان اسلامی با آموزه‌ها و عملکرد ارتجاعی تحجرمآبان و روشنفکرنمایان اختصاص یافته است.