به گزارش خبرنگار ایرنا، تداوم افت آب های زیر زمینی ایجاد فروچاله ها، تغییر اقلیم و گرم شدن هوا، کاهش تدریجی پوشش گیاهی به علت چرای مفرط، تخریب و تصرف روند بیابانی شدن را روز به روز شدت بخشیده است.
نتایج آخرین بررسی های انجام شده از نقشه پوشش گیاهی حاکی است که در حدود ۶۶.۲ درصد از مراتع کشور معادل ۵۶ میلیون هکتار جزو مراتع کم تراکم، ۲۵.۳ درصد معادل ۲۱ میلیون و ۴۱۹ هزار هکتار جزء مراتع نیمه متراکم و ۸.۵ درصد از مراتع کشور معادل هفت میلیون و ۱۸۱ هزار هکتار جز مراتع متراکم هستند.
همچنین از مجموع ۶۰۹ دشت در اقصی نقاط ایران، ۴۱۰ مورد آن هم اینک در جمع دشتهای ممنوعه و بحرانی قرار گرفته و این روند نگران کننده به دلیل برداشت های بی رویه از سفره های زیرزمینی و بروز خشکسالی های اخیر همچنان رو به رشد است که بی گمان مهمترین و بغرنج ترین پیامدهای منفی این تغییرات الگویی و شرایط اقلیمی یعنی افت محسوس آبهای زیرزمینی، فرونشست زمین وگسترش دامنه بیابان است.
مساحت اراضی بیابان همدان در اراضی ملی، مستثنیات و اراضی شخصی بیش از ۶۵ هزار هکتار است که سهم شهرستان همدان ۳۷ هزار و ۲۵۰ هکتار، فامنین ۱۰ هزار و ۷۳۰هکتار، کبودراهنگ ۱۰ هزار و ۷۲۰ هکتار و ملایر ۶ هزار و ۳۲۳ هکتار است که این مناطق به صورت پراکنده هستندبیابانزایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان تولید بیولوژیک اراضی در مناطق خشک، نیمه خشک و نیمه مرطوب تحت تأثیر ۲ دسته عوامل محیطی و انسانی است که در بین عوامل محیطی عامل اقلیمی با پارامترهایی همچون زمان و میزان نامناسب بارندگی، تبخیر بالا، فراوانی و سرعت نسبتا زیاد باد، دوره برگشت کوتاه و استمرار خشکسالی ها، گستردگی مناطق با اقلیم خشک و فرا خشک و عامل زمین شناسی با پارامترهایی چون وجود سازندهای شور، قلیائی، تبخیری و حساس به فرسایش و همچنین بالایای طبیعی همچون لغزش و رانش زمین و سیل از مهم ترین عوامل محیطی بیابانزا محسوب می گردند.
با این توصیف، ایران با دارا بودن ۱.۲ درصد از خشکی های جهان، ۲.۴ درصد پدیده های بیابانی فاقد پوشش و ۳.۸ درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است و بر اساس آخرین مطالعات صورت گرفته در کشور در سال ۹۸ مشخص شد ۳۰ میلیون هکتار مستقیما تحت تاثیر فرسایش بادی در کشور بوده که از این سطح ۱۴ میلیون هکتار به منابع زیستی و اقتصادی کشور بالغ بر ۶۰۰ میلیون دلار در سال خسارت مستقیم وارد می کند.
مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور هم در سفر اخیر به استان همدان به ایرنا گفت که وسعت ایران ۱۶۴.۸ میلیون هکتار است که بالای ۲۰ درصد آن را بیابان تشکیل داده و این رقم یعنی اینکه خطر توسعه بیابان زایی چالش های طبیعی دیگر را هم قوت می بخشد.
۲۶ هزار هکتار از اراضی ملی تبدیل به بیابان شده است
بگفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان، این مجموعه در راستای اجرای وظائف سازمانی و با توجه به تخصیص اعتبارات ملی و استانی اقدام به تهیه کتابچه های طرح های مطالعات مناطق بیابانی استان کرده که براساس این مطالعات مساحتی افزون بر ۲۶ هزار هکتار از اراضی ملی همدان در چهار شهرستان همدان، ملایر، کبودراهنگ و فامنین با این پدیده درگیر هستند.
اسفندیار خزائی در گفت و گو با ایرنا تاکید کرد: تداوم روند کنونی و جلوگیری نکردن از عوامل ایجاد بیابان، بی شک مساحت بیشتری از عرصه های کشاورزی و ملی استان را درگیر می کند با این وجود چند سال گذشته بیش از ۵۰۰ هکتار از اراضی ملی به منظور بیابان زدایی در عرصه‌های شهرستان کبودراهنگ، قسمت هایی از شهرستان ملایر، فامنین و بخش قهاوند شهرستان همدان تحت اجرای عملیات های اصلاحی قرار گرفته است.
۲۶ هزار هکتار از اراضی ملی همدان در چهار شهرستان همدان، ملایر، کبودراهنگ و فامنین با این پدیده درگیر هستندوی گفت: به منظور مقابله با پدیده بیابانزایی، عملیات های اصلاحی و احیایی در شهرستان های بیابانی استان از طریق کاشت نهال آتریپلکس و قره‌داغ انجام گرفته که با توجه به مشارکت جوامع محلی در روستای شاوه و گنده جین کبودراهنگ، تحول بی نظیری ایجاد شده و حالت مرتعی این عرصه‌ها در حال بازگشت است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان عمده‌ترین مشکل این مجموعه برای بیابان زدایی و احیا مراتع را وجود تراکم بالای دام و دامدار در عرصه های ملی و به تبع آن بروز مشکلات اجتماعی و همکاری و مشارکت نکردن مردم برخی مناطق استان در اجرای این طرح عنوان کرد.
خزائی گفت: تخصیص لازم و به موقع اعتبارات، بکارگیری تعداد کافی کارشناسان متخصص در بخش بیابان و همچنین کاشت و انتخاب گونه های مقاوم به خشکسالی و کم آبی می تواند شرایط پوشش گیاهی را در آینده به مراتب بهبود بخشد و از ایجاد آنچه که به عنوان پدیده ریزگردها یادمی شود جلوگیری نماید.
وی ادامه داد: همچنین انجام فعالیت های ترویجی و آموزشی بطور قطع باعث ایجاد روحیه همکاری و همیاری در جوامع محلی با پروژه بیابان زدایی خواهدشد به شرطی که اجرای پروژه به نحوی صورت گیرد که عملاً مردم اثرات مثبت آن را در زندگی روزمره خود احساس نمایند.
سعید الیاسی رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان تخریب و تصرف اراضی، کاهش نزولات جوی و نفوذپذیری خاک، تبدیل مراتع به دیمزار، افزایش تبخیر در اثر تخریب بافت خاک، استفاده بیرویه از آبهای زیر زمینی، چرای بیش از ظرفیت مراتع اراضی سرسبز همدان را تبدیل به بیابان کرده است.با اشاره به وضعیت خاک مناطق بیابانی گفت: خاک این مناطق از نظر فیزیوگرافی جزء دشتهای سیلابی و اراضی پست است و این مناطق از سازندهای تبخیری تشکیل شده و در برخی مناطق دارای تشکیلات آبرفتی دانه ریز است.
وی اضافه کرد: میزان نفوذپذیری مناطق بیابانی بسیارضعیف و تبخیر و تعرق شـدید است بنابراین پوشش گیاهی کم باعث به وجود آمدن خاکهای با مواد آلی پایین و لایه های تجمع نمک در سطح شده و سطح خاک از یک لایه رسوب دانه ریز پوشیده است.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان گفت: بخش زیادی از مناطق بیابانی استان را خاکهای شور و سدیمی تشکیل میدهند که علاوه بر کاهش توان اکولوژیکی ، سبب تخریب ساختمان خاک و کاهش نفوذ و افزایش سیلاب می شود که طبق بررسی ها عوامل موثر در شور شدن اراضی، افت شدید کمی و کیفی آبهای زیرزمینی است.
الیاسی عنوان کرد: همچنین استفاده از روش های سنتی برای آبیاری در بسیاری از نواحی رواج دارد و این امر سبب توسعه شوری شده است به طوری که زمینهای آبیاری شده در برخی نقاط به رنگ سفید به نظر می رسند و از زمینهای اطراف قابل تشخیص است از سوی دیگر در گذشته به علت بالا بودن سطح آب زیرزمینی آب از طریق خاصیت مویینگی به سطح زمین حرکت کرده و در سطح تبخیر و املاح آن باعث شوری بیشتر گشته است.
زمین‌هایی که سالیان قبل به برکت حفر چاه‌های عمیق به زیر کشت رفته بودند امروزه با خشک شدن چاهها و افت شدید سطح آب رها شدندوی اضافه کرد: به این ترتیب مدیریت نامناسب اراضی یکی از عوامل موثر در توسعه شوری طی سالیان اخیر بوده و استفاده گسترده از آبهای زیرزمینی بر وسعت و شدت این امر افزوده است و اکنون به علت کمبود آب ناشی از برداشت بی رویه از منابع زیرزمینی، این اراضی رها شده و به صورت لخت و بایر درآمده اند.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان ادامه داد: در مناطق میانه دشت در حوالی روستاهای خماجین و قشلاق از بخش قهاوند شهرستان همدان و بخش هایی از اراضی کبودراهنگ و فامنین به علت وضعیت بحرانی، اراضی کشاورزی رها شده به وفور یافت می‌شود زمین‌هایی که سالیان قبل به برکت حفر چاه‌های عمیق به زیر کشت رفته بودند امروزه با خشک شدن چاهها و افت شدید سطح آب رها شده و تنها اراضی محدودی زیر کشت هستند.
دشت قهاوند کانون اصلی و بحرانی بیابان در همدان
به گفته الیاسی ، دشت قهاوند به وسعت ۲۳۶ هزار هکتار بیشترین میزان اراضی بیابانی را در خود جای داده است چرا که با توجه به کیفیت نامناسب آب در این دشت و نفوذپذیری آهسته خاک و وجود لایه‌های رسی عمقی، فاکتور آبیاری با آب شور سهم به‌سزایی در شور شدن خاک داشته است، همچنین به علت کمبود آب و بارش کم، امکان آبشویی نبوده و املاح محلول آب در لایه‌های خاک مستقر شده‌اند.
وی افزود: روش‌های آبیاری در این منطقه سنتی است و استفاده از این روش‌ها سبب توسعه شوری خاک شده چنان‌که زمین آبیاری شده به رنگ سپید به نظر رسیده و از زمینهای اطراف قابل تشخیص است.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان یادآوری کرد: سالیان قبل کشاورزان با استفاده از آب چشمه‌ها و قنوات منطقه، زراعت محدودی داشتند ولی با حفر چاه‌های عمیق به آب بیشتر برای استحصال دست یافتند و کشاورزی را توسعه دادند.
الیاسی بیان کرد: با توجه به بارش کم و فقدان سیستم‌های تغذیه مصنوعی سفره‌ها در منطقه، هر روز که می‌گذرد سطح آبهای زیرزمینی افت می‌کند، تا آنجا که بسیاری از چاه‌های نیمه عمیق نیز خشک شده و هر ساله زارعین مجبور به عمیق‌تر کردن چاه خود شدند که اینک در بیشتر نواحی به خصوص در ناحیه خماجین از چاهها فقط گاز خارج می‌شود.
وی خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه از سال ۱۳۷۲ تا کنون قهاوند به عنوان دشت ممنوعه اعلام شده است اما میزان برداشت آب ۳ برابر شده و هر ساله حداقل ۲ متر سطح آب زیرزمینی افت کرده تا جائی که عمق بعضی چاهها تا ۳۰۰ متر نیز رسیده است.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان افزود: رها شدن اراضی به دلیل کمبود آب زمینه را برای فرسایش هر چه بیشتر خاک و تجمع آب حاصل از سیلاب‌های مهلک به دلیل کاهش نفوذپذیری خاک فراهم ساخته که این مساله به نوبه خود سبب تجمع هر چه بیشتر املاح به دلیل تبخیر از سطح خاک می‌شود.
افت کیفیت آبهای زیر زمینی
الیاسی گفت: یکی از عوامل مهم شور شدن اراضی در منطقه افت کیفیت شیمیایی آبهای زیرزمینی است یعنی کیفیت شیمیایی آب در چاه‌های منطقه از نظر شُرب و کشاورزی روز به روز وضعیت بدتری پیدا کرده و رعایت نکردن اصول زراعی در استفاده از آبهای بدکیفیت، خود سبب شور شدن هر چه بیشتر اراضی شده است.
وی اضافه کرد: تجاوز به حریم مراتع و اراضی ملی در طی چند دهه اخیر افزایش یافته و این ناشی از عواملی نظیر افزایش جمعیت و نیاز به غذای بیشتر است چرا که بیشتر زمینهای دارای بازده از قبل تحت کشت قرار گرفته‌اند و دیگر زمین مطلوب برای زراعت وجود نداشت بنابراین یکسری اراضی مورد استفاده قرار گرفتند که بعد از مدتی به دلیل افت شدید عملکرد رها و با گذر زمان تبدیل به بیابان شدند.
تجاوز به حریم مراتع و اراضی ملی در طی چند دهه اخیر افزایش یافته و این ناشی از عواملی نظیر افزایش جمعیت و نیاز به غذای بیشتر استرئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان افزود: همچنین در چند دهه اخیر توسعه زراعت در دشت قهاوند موجب کاهش مساحت مراتع و در مقابل افزایش مساحت اراضی لخت و بایر شده است همچنین چرای بی رویه دام و نبود مدیریت در مراتع، اندک مراتع باقیمانده در منطقه را نیز تحت فشار چرای بیرویه و بدون کنترل دام قرار داه است.
الیاسی ادامه داد: تخریب شدید، وضعیت مراتع را به سمت فقیر تا بسیار فقیر با گرایش منفی پیش برد و به علت کمبود آب و رکود در امر زراعت، بیشتر روستائیان مبادرت به خرید دام برای گذران زندگی کردند اما چرای بیرویه دام موجب تخریب مراتع شد.
وی بیان کرد: شخم اراضی مرتعی و تداوم بهرهبرداری بیرویه از مراتع باعث کاهش گونه های مرغوب و جایگزینی گونه های مهاجم و غیر خوشخوراک شده به صورتی که تیپ غالب دشت قهاوند را این گونه تشکیل می دهند.
رئیس اداره امور مراتع و بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری همدان تاکید کرد: بهره برداری بیش از توان اکولوژیکی از منابع در مراتع فقیر، افزایش گونه های مهاجم، جنس خاک، کیفت بد و نامناسب آب های جاری که از جنوب وارد دشت قهاوند می شود بالا بودن ضخامت رسوبات با بافت سنگین و نفوذ ناپذیر، پایین بودن بارش و بالا بودن میزان تبخیر و اکولوژیکی شکننده دشت قهاوند به تدریج اکوسیستم نیمه استپی آن را به سمت بیابانی شدن برده است.
اداره امور مراتع و بیابان استان همدان پس از پیگیری های لازم و همکاری دفتر امور بیابان سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور و الحاق این استان بعنوان یکی از استان های متاثر از عوامل بیابانزایی اقدامات خود در زمینه مقابله با پدیده شوم بیابانزایی و کاهش روند و سرعت تخریب سرزمین با محوریت در سه زمینه تهیه و تصویب طرح های مطالعاتی مناطق بیابانی، فعالیت های ترویجی آموزشی و عملیات های اجرایی نظیر بوته کاری، حفاظت و قرق، کنترل رواناب ها از سال ۱۳۹۴ آغاز کرد.
بگفته الیاسی اجرای طرح های ویژه برجسته استان شامل بیابان زدایی گنده جین و شاوه شهرستان کبودراهنگ و بیابان زدایی امام زاده پیرنهان در فامنین از جمله اقدامات صورت گرفته است.
وی پیشنهاد داد: با توجه به اینکه عرصه های ملی در استان همدان بسیارکم بوده و تعداد دام و دامدار بیش از ظرفیت اراضی ملی است و درآمد خانوارهای روستایی به دامداری وابسته است برای جلب نظر جوامع محلی و مشارکت دامداران از راهکارهای تشویقی و ارائه تسهیلات نظیر تامین و تهیه علوفه ارزان قیمت برای اجرای بهتر طرح های بیابانزدایی استفاده شود.
وی گفت: تخصیص اعتبار لازم برای فعالیت های ترویجی و آموزشی، آشنایی جوامع محلی با طرح های بیابان زدایی و اثرات مثبت آن بر ایجاد اشتغال و بالا رفتن کیفیت زندگی در روستاهای مناطق متاثر از بیابان، تخصیص کافی و به موقع اعتبارات با فصل کاشت نهال ها و بکارگیری تعداد کافی کارشناسان متخصص در بخش بیابان، کاشت و انتخاب گونه های مقاوم به خشکسالی و کم آبیبرای بهبود پوشش گیاهی و جلوگیری از پدیده ریزگردها برای مقابله با بیانزایی مورد تاکید است.
اراضی بیابانی کانون های اصلی گرد و غبار
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست همدان نیز در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: ۴۸ هزار و ۸۶۸ هکتار از اراضی غبار خیز این استان در مناطق بیابانی هستند که دخالت نابجا و غیر علمی انسان این اراضی کشاورزی، باغی و آبی و دیم را تبدیل به شوره زار و بیابان کرده است.
سید عادل عربی افزود: داده های آماری حاکی از برخاست به طور متوسط سالانه ۱۱۳ تن گردوغبار از کانون های گرد و غبار و بیابانی همدان است که باید با برنامه ریزی منسجم و دقیق برای جلوگیری از این وضعیت تلاش کرد.
وی اضافه کرد: بیابانی ناشی از ۲ عامل طبیعی و انسانی است البته با بررسی عوامل طبیعی درمیابیم که این مولفه نیز متاثر از عوامل انسانی است.
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست همدان تاکید کرد: در کنار عوامل انسانی تغییر اکوسیستم، شرایط اقلیمی و کاهش میزان بارندگی نیز در بیابانی شدن اراضی این استان تاثیر داشته است.
عربی تاکید کرد: وضعیت نامنساب اراضی بیابانی در کشور و منطقه موجب شده نهادهای محیط زیستی در خاورمیانه که ارتباط مستقیم با آب و خاک دارند برای پیشگیری از تداوم این وضعیت به فکر چاره و راهکار باشند.
وی تاکید کرد: با توجه به تبدیل شدن اراضی بیابانی به کانون های ریزگرد، برای پیشگیری از وقوع پدیده گردوغبار دنبال تبیین سیاست‌ها و برنامه‌ها و ایجاد آمادگی و توانمندسازی استان برای کنترل، کاهش و مقابله با آثار زیان‌بار پدیده گردوغبار است.
معاون محیط زیست انسانی اداره کل محیط زیست همدان ادامه داد: مدیریت چرا، اجرای طرح کشاورزی حفاظتی شامل احداث بادشکن زنده، اصلاح شخم، حفظ بقایای گیاهی در خاک، اصلاح گونه های زراعی در اراضی کشاورزی آبی و دیم، مدیریت تالابها، زیستگاه ها برای پیشگیری از تبدیل این اراضی به بیابان و کانون های گرد و غبار ضروری است.