در لابلای تحقیقاتی که برای نوشتن این سفرنامه و گزارش مناسک حج سال گذشته، جست و جو می کردم، به فیلم های مستندی برخوردم که حیفم آمد از دیدن این فیلم ها محروم بمانید؛ چه آنان که ده ها سال پیش به حرم نبوی و مکه مشرف شده اند و چه آنان که در این روزها عطر مسجدالحرام و مسجد النبی را برای مردم ایران به ارمغان آورده اند و حتی آن یک میلیون نفری که سال هاست برای رفتن به خانه خدا ثبت نام کرده اند و منتظرند تا هر چه زودتر بار سفر خود را برای رفتن به بیت الله الحرام ببندند.
حدود یک قرن است که هنر هفتم جای خود را در میان مردم باز کرده و کمتر کسی را می توان پیدا کرد که با این هنر محشور نباشد. تصویربرداران و مستندسازان از همان ابتدای تولد سینما، سه پایه های دوربین های خود را به دوش انداخته و از هر موضوعی که برای مردم جذابیت داشته باشد، فیلم و مستند ساخته اند که زیارت خانه خدا و اعمال حاجیان هم به دور از چشم آنان نبوده و در کشور خودمان هم غوغایی به پا کردند که شنیدن آن خالی از لطف نیست.
نگاهی به مستندهای خارجی
در یکی از گزارش ها درباره اهمیت سفرنامه‌های حج و انواع آن مطالبی نوشتم ولی دنیای امروز به ویژه در یک دهه اخیر در فناوری های ارتباطی به قدری پیشرفت کرده که هر زائری می تواند با گوشی موبایل خود یک مستند زیبا بسازد.
حامد عسگری در سفرنامه خود، خال سیاه عربی، به این مساله اشاره کرده که تصورش این بوده با بهترین دوربین ها عازم سرزمین حجاز می شود ولی وقتی می فهمد عربستان مجوزی برای دوربین نداده، تیم اعزامی مجبور می شوند تا با همین گوشی هایی که در دست من و شماست یک مستند بسازند که در نهایت مستند «با کاروان» را ساخت و این مستند از سیمای جمهوری اسلامی پخش شد و اکنون نیز می توان این مستند را از تلوبیون به تماشا نشست.
شاید اولین تصاویر متحرک حدود صد سال پیش تولید شد؛ زمانی که ارنست شودساک در سال ۱۹۲۲ فیلم کوتاهی در جده ساخت ولی این فیلم در آتش سوخت.
ممکن است این سوال در ذهن برخی افراد بوجود آید؛ مستندسازان خارجی که مسلمان نیستند، چگونه توانسته اند داخل مسجدالحرام یا مسجدالنبی شده و فیلم تهیه کنند در حالی که ورود افراد غیرمسلمان حرام است و عربستان نیز جلوگیری می کند. برخی از مستندسازان غربی وقتی فهمیدند که نمی توانند وارد خانه خدا شوند، لباس عربی به تن کرده و خود را مسلمان جا زدند تا بتوانند با این پوشش وارد حرمین شریفین شوند.
جورج کروگرز (George Krugers) یک فیلم‌ساز هلندی بود که در سال ١٩٢٨ با این ترفند از خانه خدا و مسجد النبی فیلمبرداری کرد و توانست مستند صامت حج قدیم را بسازد.
این فیلم‌ساز سفر خود به حجاز را در سال ١٩٢٨ ( ١٣٠۶ هجری شمسی) با همراهی مسلمانان هند شرقی هلند از اندونزی آغاز کرد و تا موسم حج و عید قربان یعنی نهم خرداد ١٣٠٧ ادامه یافت. نکته جالب در این فیلم بقایای تخریب مزار حضرت حوّا در جدّه است. همچنین قبور مطهر ائمۀ بقیع دو سال قبل از آن تخریب شده و از حدود سه سال قبل به سبب اسائه ادب سعودی‌ها به مسجدالنبی در مدینه، سفر حج از ایران به‌مدت پنج سال ممنوع شد.
سال گذشته نسخه ای از این مستند صامت به عنوان قدیمی ترین فیلم از مناسک حج در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی رونمایی شد و برخی پژوهشگران و مستندسازان از زوایای گوناگون به بررسی این مستند پرداختند.
برخی معتقدند این فیلم قدیمی‌ترین اثر تصویری (متحرک) از مناسک حج است که تاکنون مورد شناسایی قرار گرفته است. فیلم کوتاه مدینه منوره در اصل سیاه و سفید و صامت بوده که رنگین سازی و صداگذاری شده است. در این فیلم از قدیمی‌ترین صوت تلاوت سوره مبارکه ضحی و اذان مسجد النبی که در مدینه منوره ضبط شده، برای صداگذاری استفاده شده است. چند شب پیش و در ایامی که زائران به گرد خانه خدا می چرخیدند، شبکه چهار سیما این مستند را پخش کرد که می توانید اینجا ببینید.
یکی از قدیمی ترین و مهمترین مستندهای حج توسط یک شرکت مصری به نام التمثیل و سینما در سال ۱۹۳۸ میلادی ساخته شد که در ایران به نام حج قدیم معروف است.
این شرکت مصری، گروهی از فیلمسازان را به حجاز فرستاد تا از مناسک حج، تصویربرداری کنند. دیدن این تصاویر قدیمی از حال و هوای طواف و چاه زمزم که در صحن مسجدالحرام بوده و زمانی که هنوز صفا و مروه زیر سقف مسجدالحرام قرار نگرفته و مثل حالا چند طبقه نشده بود، حجاج مسیر سعی را زیر آفتاب و آسمان طی می‌کردند.
در سال ۱۹۷۰ یک مستند به زبان فرانسه با موضوع مناسک حج به نمایش درآمد و از اسلام به عنوان یکی از سه دین اصلی یاد کرد که ۵۰۰ میلیون پیرو در جهان دارد.
در این مستند آمده است: قرآن قوانین مشخصی را تعیین کرده؛ قوانینی که برای تمام امت های مسلمان تعیین شده است. در روز جمعه مردم برای شرکت در نماز جمعه به سمت مکه حرکت می کنند و در مساجد به اقامه نماز می پردازند. همانند هر مذهب دیگری زائران تابع مناسک معینی در حج هستند و یکی از این مناسک، حرکت مسلمانان به سمت حجر الاسود است و پرتاب سنگ به سمت شیطان.
نگاه مستندسازان ایرانی به مناسک حج
اگرچه در سال های اخیر مستندهای فراوانی به سفارش صدا و سیما یا سازمان حج و زیارت و بعثه مقام معظم رهبری تولید و پخش می شود ولی نخستین مستند ایرانی در سال ۱۳۴۰ توسط دو برادر به نام های عبدالله و عیسی امیدوار ساخته شد که این دو برادر برای اولین بار یک فیلم رنگی از خانه خدا تهیه کردند و نام آن را «درباره خانه خدا» گذاشتند.
این مستند روایتی از اولین سفر این دو جهانگرد و پژوهشگر ایرانی به سرزمین وحی است که با بیانی ساده و شیوا تعریف می کنند که در این سفر با چه مشکلاتی دست و پنجه نرم کردند و چگونه با خودروی ژیان خود بیابان های ربع الخالی عربستان را طی کرده و با وجود مشکلاتی مثل تمام شدن بنزین و غذا توانستند با کمک صحرانشینان عربستان نجات پیدا کنند.
در سال های ۹۲ تا ۹۴ فیلمی مستند با عنوان «درباره خانه خدا» ساخته شد که نویسنده و کارگردان آن حاج احمد ابراهیمی بود. این مستند به همت موسسه فرهنگی هنری مشعر تولید شد که روایت سه مستند قدیمی و مهم ایرانی با موضوع مناسک حج را بیان می کند.
محمد تهامی نژاد پژوهشگر تاریخ سینما درباره مستند برادران امیدوار می گوید اگرچه این مستند در روزهای حج تمتع ساخته نشده ولی فیلمی که از کعبه گرفته شده بسیار با ارزش است و شاید اولین فیلمی است که ایرانی‌ها از مکه گرفته‌اند و عیسی امیدوار درباره نحوه فیلمبرداری می گوید مقداری را به صورت مخفیانه فیلمبرداری کرده ولی چون ماموران عربستانی همراه آن ها بودند اجازه دادند و در تاریخ کعبه این دو برادر اولین کسانی بودند که توانستند فیلم مختصری از آن دوره بگیرند.
برادران امیدوار فیلم خود را در تهران نشان دادند و ایرانیان برای اولین بار تصویری متحرک از خانه خدا را دیدند.
با این حال در سال ۱۳۴۳ که مدیرعامل شرکت هواپیمایی ملی ایران اولین دسته از حجاج عازم جده را بدرقه کرد، فیلمی تهیه شد و در فروردین همان سال که هنوز فیلم برادران امیدوار به نمایش درنیامده بود، جلال آل احمد به مکه رفت و کتاب خسی در میقات را نوشت که به عنوان مرجعی درباره پیشینه تصویربرداری از مناسک حج به شمار می‌رود.
فیلمی که سینماها را حسینیه کرد
جلال در خسی در میقات خود در فصل توضیح مسلخ و قربانی نوشت «دامن احرام را بالا زده می‌گشتیم، یکی فیلم برمی داشت در لباس احرام با دوربین ۱۶ میلیمتری و دو سه نفر عمله دایره الصحه و الامن اطرافش می‌پلکیدند» جلال در زیرنویس این مطلب نوشت که همان سال یک دسته اندونزی‌ها از مراسم حج فیلم گرفتند و فرانسوی‌ها آن را در تلویزیون فرانسه پخش کرده بودند و برادر زنش در پاریس دیده بود و نقل می‌کرد.
البته کسی که آل احمد به او اشاره می‌کند، احتمالاً یک عکاس ایرانی به نام عزیز رشکی بوده که در آن سال از مراسم حج فیلم برداشته ولی این فیلم موجود نیست که این مطلب یک سال بعد انگیزه‌ای برای ساخت فیلم خانه خدا شد.
غلامرضا رشکی فرزند این عکاس می گوید یک فیلم ۱۶ میلیمتری تهیه کرده بودند که به تلویزیون آلمان بردند ولی این فیلم دیگر برنگشت و همین مساله باعث شد تا ابوالقاسم رضایی آن فیلم معروف خانه خدا را تولید کند.
در بخشی از متن پیش آگهی فیلم خانه خدا ساخته ابوالقاسم رضایی که در سال ۱۳۴۵ در بعضی از سینماهای ایران به نمایش درآمد و مورد استقبال مردم قرار گرفت، اینگونه به تبلیغ فیلم پرداخته شد: این یک فیلم عادی نیست. سندی است با عظمت از شوق انسان برای نزدیکی به پروردگار یکتا و توانا. برای نخستین بار یک فیلم بزرگ، چشم مشتاقان زیارت خانه خدا را به تماشای مراسم باشکوه حج روشن می‌کند.
روایت تهامی را از این مستند بخوانیم: این فیلم از نظر ثبت یک واقعه تا آن روز سابقه نداشته و یک اتقاقی از نظر اقتصادی در سینما افتاد و این فیلم مستند نشان داد که سینما چه قدرت فوق العاده ای برای جذب تماشاگر دارد. بسیاری از مردم در آن زمان سینما و تلویزیون را به دلیل اعتقادات مذهبی که فیلم‌ها و تصاویری مخالف عقایدشان پخش می کرد، نمی‌پذیرفتند و عملاً آنها را تحریم کرده بودند ولی برای پخش این فیلم قواعد تغییر کرد.
مستند خانه خدا در ۳۰ آذر سال ۴۵ مصادف با هشتم ماه مبارک رمضان در تهران، شیراز و تبریز به نمایش درآمد. البته تمام پوسترهای فیلم‌های دیگر جمع آوری شد و حتی پیش نمایش‌های فیلم‌های دیگر متوقف شد و در عوض روی دیوارهای سالن انتظار سینماها کتیبه‌های مذهبی و ۱۷ بند محتشم نصب شد. هجومی که مردم در آن سال برای تماشای این فیلم آوردند، بی سابقه بود و در واقع یک مراسم آئینی برای یک نمایش دینی درست شده بود.
نکته دیگر این بود که بعد از پایان نمایش فیلم بعضی از مردم همدیگر را حاجی خطاب می‌کردند و حتی عده‌ای برای تبرک دست به پرده نمایش سینما می‌کشیدند. احمد طالبی نژاد در مجله فیلم نوشت آن زمان وی یک نوجوان بوده و به اتفاق پدرش به سینما رفته بود تا فیلم خانه خدا را ببینند که در ورودی سینما کتیبه‌هایی زده بودند و پدرش کتیبه‌ها را بوسید و به داخل سینما رفت.
در مستند درباره خانه خدا جزییاتی از ساخت فیلم خانه خدا مورد بررسی قرار گرفته است. مثلا رضایی به سراغ یکی از باسابقه‌ترین حمله داران ایرانی به نام شربت اوغلی رفت که به عنوان مدیر کاروان حج در مکه و مدینه آشنایانی داشت و می‌توانست راه تولید را برای آنها هموارتر کند یا در مدینه منوره کتابخانه ای وجود دارد که قرآنی به خط حضرت علی (ع) در آن نگهداری می شود یا صعب العبوری راه بهانه ای برای نادیده گرفتن غار حرا نشد. یکی از تأثیرگذارترین صحنه های این فیلم لحظه بارش باران در مسجدالحرام بود و تولیدکنندگان این مستند، بارش رحمت الهی در این مکان مقدس را توفیقی برای خود می دانستند تا مناظری بدیع از ریزش صحنه های باران را ضبط کنند. همچنین سازندگان این مستند افتخار می کردند که نامشان به عنوان حاجی ذکر شود و لذا در عنوان بندی ابتدایی فیلم در کنار نام عوامل فیلم عنوان حاجی ذکر شده است.
مستند خانه خدا بعدها به زبان انگلیسی ترجمه و به بسیاری از کشورهای مسلمان فروخته شد. البته این فیلم سال‌ها بعد توسط ابوالقاسم رضایی با عنوان جدید زیارت مکه دوباره تدوین شد.
ایکنا اخیرا در مصاحبه با احمد ابراهیمی کارگردان مستند درباره خانه خدا از زوایای حرفه ای بر روی این مستند تمرکز کرده که به قول طلبه ها باید به همکاران ایکنا گفت مرحبا بناصرنا و علاقه مندان می توانند این مصاحبه مفصل را اینجا و اینجا مطالعه کنند.
فیلم کامل درباره خانه خدا را هم اینجا ببینید.
گزارشی از مراسم نخستین حج پس از انقلاب
سومین فیلم مستند ایرانی که می توان از آن یاد کرد گزارشی تلویزیونی از مراسم حج سال ۱۳۵۸ شمسی است. این فیلم که توسط مرحوم محمدجواد گنجی زاده تهیه و ساخته شد و اولین مراسم حج زائران ایرانی بعد از انقلاب است که حال و هوایی انقلابی زائران در آن پیداست.
تهیه گفتار متن فیلم و گویندگی آن را بهروز رضوی به عهده داشت که آن را حجی پرماجرا دانست. چون اولین سالی بود که ایرانیان بعد از انقلاب به مکه می رفتند. در گفتار فیلم از کتاب خسی در میقات بهره گرفته شده و گنجی زاده برای کسب آمادگی بیشتر به سفرنامه‌های قدیمی و جدید رجوع کرده بود.
رضوی در این گزارش تلویزیونی می گوید: هرچه در مکه احساس غریبی می کردیم ولی وقتی آمدیم مدینه به قدری فضای آشنایی بود که ایرانی‌ها تصور می‌کردند سال‌ها آنجا زندگی کرده اند.
سهم اندک فیلم های سینمایی ایرانی برای حج ابراهیمی
هرچند مستند سازان ایرانی تلاش های فراوانی برای انعکاس مناسک حج بر روی پرده جادویی کردند ولی هنرمندانی هم به دنبال انتقال پیام حج از طریق ساخت فیلم های سینمایی بودند که شایسته است اهالی قلم و هنر هفتم بررسی کنند که چرا تعداد فیلم های حج اینقدر کم است و چرا این چند فیلمی هم که با زحمت تولید شد، به خوبی دیده نشد.
فیلم های زمین آسمانی به کارگردانی محمدعلی نجفی، پروانگی به کارگردانی قاسم جعفری، از رییس جمهور پاداش نگیرید، به کارگردانی کمال تبریزی و وقتی همه خواب بودند از فریدون حسن پور جای خود را در میان مخاطبان سینما باز نکرد.
زمین آسمانی از آن دست فیلم‌هایی است که ماجراهای آن با فیلمی که در داستان مشغول ساخت آن هستند گره می‌خورد. دختری به نام لیلا علاقه دارد در نقش هاجر همسر ابراهیم در فیلمی به کارگردانی محمدعلی نجفی بازی کند. او سراغ این کارگردان می‌رود و می‌خواهد نقش را به او بدهد. نقش سخت است و کارگردان از او می‌خواهد که باید بسیار تلاش کند، اما بیماری مادربزرگش مانع از این مسئله می‌شود. نهایتا با گروه به مکه می‌رود و در این نقش بازی می‌کند.
در فیلم پروانگی تمرکز اصلی ماجرا روی تغییر و تحول یک شخصیت بعد از سفر حج است. نویسنده‌ای که به دعوت یکی از دوستانش از آمریکا به پاریس می‌رود و وقتی می‌رسد متوجه می‌شود دوستش مرده و تصمیم می‌گیرد سفر ناتمام او را تمام کند. برای به سرانجام رساندن این کتاب، وارد فضایی متفاوت می‌شود و کم‌کم تحولاتی در زندگی‌اش رخ می‌دهد.
فیلم از رییس جمهور پاداش نگیرید، که هفت سال در توقیف بود، داستان یکی از مدیران ارشد است که اتفاقی به سفر حج می‌رود و در این سفر اتفاقاتی برایش می‌افتد که ظاهرش خوشایند نیست، اما همه این اتفاقات ناخوشایند باعث می‌شود به معنا و مفهومی از سفر دست پیدا کند.
فیلم وقتی همه خواب بودند، درباره سفر بی‌بی پیر و بدحال یک روستا به حج است. درست وقتی از همه حلالیت می‌طلبید تا راهی شود متوجه می‌شود اجازه سفر ندارد و حالا نوبت برخی اهالی ده بود تا تلاش کنند هرطور شده او را راهی کنند.
این فیلم در جشنواره سی‌وچهارم سیمرغ بخش فیلم‌های معناگرا را به دست آورد و در شش رشته هم نامزد دریافت سیمرغ شد.
در میان فیلم های خارجی نیز می توان به فیلم سینمایی سفر بزرگ اشاره کرد که هفته گذشته همزمان با عید قربان از شبکه چهار سیما پخش شد.
این فیلم به کارگردانی اسماعیل فروخی و با بازی نیکلاس کازاله، محمد مجد و جکی نرسیسیان ساخته شده است.
در خلاصه داستان این فیلم آمده است: ردا یک جوان فرانسوی مراکشی است که به همراه پدر سالخورده خود از جنوب فرانسه به سمت مکه حرکت می کنند تا پدرش زیارت خود را به جای بیاورد. پسر که به اجبار پدر به این سفر آمده فلسفه کار پدر را درک نمی کند و مدام بی قراری می کند اما این سفر و اتفاقاتی که در طول آن برای آنان می افتد باعث رشد ذهنی پسر و شناخت او از پدرش می شود.
اخیرا شبکه عربی الجزیره اعلام کرده که وزارت حج و عمره عربستان قصد دارد یک فیلم سینمایی درباره مناسک حج بسازد که با مشارکت ۸۰۰ بازیگر خواهد بود.
این فیلم سینمایی با عنوان سفر یک عمر در چارچوب طرح آگاهی بخشی به بیش از ۹ زبان مختلف از شبکه حج و عمره در خطوط هوایی عربستان پخش خواهد شد.
این فیلم ۱۲ دقیقه ای، سفر یک زائر و کیفیت ادای مناسک قبل و هنگام ادای فریضه را نشان می دهد و این فیلم قرار است در ۱۴۴ پرواز و بیش از ۲۸ هزار صفحه نمایش داده شود.