به گزارش ایرنا، خراسان جنوبی به خاطر شرایط اقلیمی، خشکسالی متوالی، کاهش بارندگی و رطوبت خاک، افت سفره‌های زیرزمینی، قرار داشتن در معرض بادهای ۱۲۰ روزه سیستان که به ۱۸۰ روز نیز افزایش یافته و سایر عوامل که سال به سال به افزایش کانون‌های فرسایش بادی دامن می‌زنند، گرفتار ریزگردهاست که خسارات مختلفی در پی دارد.
این خسارت‌ها براساس مطالعاتی که چند سال قبل انجام شد سالانه بیش از ۵۰۰ میلیارد تومان در بخش‌های منابع زیستی، اقتصادی و زیرساختی برآورد شده که بیشتر در بخش کشاورزی، بهداشت و سلامت، جاده و تاسیسات برق است.
وزش باد پدیده غالب در خراسان جنوبی است اما با شروع وزش باد شدید از هفته گذشته و تقویت بادهای ۱۲۰ روزه بار دیگر کیفیت هوا در خراسان جنوبی کاهش یافت به طوری که هوای مرکز استان نیز در وضعیت خطرناک قرار گرفت.
طی روزهای اخیر کیفیت هوا در چهار شهرستان بیرجند، نهبندان، زیرکوه و سرایان روزانه اعلام شد که از وضعیت ناسالم و بسیار ناسالم تا خطرناک در نوسان بود اما وضعیت سایر شهرستان‌ها چگونه است؟
خراسان جنوبی ۱۱ شهرستان دارد و در حال حاضر پنج ایستگاه پایش کیفی هوا در این استان فعال است که ۲ ایستگاه در بیرجند و در شهرستان‌های نهبندان، سرایان و زیرکوه هر کدام یک ایستگاه سنجش وجود دارد.
اگرچه کانون‌های گرد و غبار در سطح استان پراکنده است ولی شدیدترین کانون‌ها در مناطقی از شهرستان‌های زیرکوه، درمیان، سربیشه، نهبندان، قاینات، طبس، بشرویه، فردوس و سرایان شناسایی شده است و خیزش گرد و خاک کل استان را فرا می‌گیرد.
براساس آمار ۳۰ تا ۳۵ درصد گرد و غبار موجود در استان خراسان جنوبی منشاء داخلی دارد و ۶۰ تا ۷۰ درصد گرد و غبارها دارای منشاء خارجی و از کشورهای همسایه است.
دبیر ستاد ملی مقابله با گرد و غبار اردیبهشت امسال در وبینار «آینده‌پژوهشی برنامه‌های حفاظت و احیای دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور» با بیان اینکه ۲۳ استان کشور دارای کانون گرد و غبار هستند گفت: به ترتیب ۶ استان خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، خوزستان و هرمزگان ۸۵ درصد غبارخیزی کشور را دارند.
علی‌محمد طهماسبی بیرگانی افزود: خراسان جنوبی با ۶ میلیون هکتار غبارخیزی در صدر جدول مناطق گرد و غبار قرار دارد و بالاترین میزان غبارخیزی در این استان در مرز ایران و افغانستان در «یزدان‌آباد» است.
این در حالی است که مسئولان استانی می‌گویند خراسان جنوبی در ردیف ۶ استان اول غبارخیز کشور قرار دارد اما نکته مهمتر افزایش روزهای گرد و غباری است که در سال جاری زنگ خطر را به صدا درآورد و این وضعیت برای روزهای آتی نیز ادامه دارد.
افزایش ۲ برابری روزهای گرد و غباری
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی از افزایش ۲ برابری روزهای گرد و غباری از ابتدای سال جاری تاکنون نسبت به بلندمدت خبر داد و گفت: در چهار ماه امسال به طور میانگین در شهرستان‌های استان ۲۷ روز گرد و غباری به ثبت رسیده که این مقدار در مدت مشابه سال گذشته ۳۷ روز و در بلندمدت ۱۴ روز بوده است.
علیرضا خندان‌رو در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: میانگین تعداد روزهای گرد و غباری استان نسبت به سال گذشته به طور میانگین ۱۰ روز کاهش دارد اما نسبت به بلندمدت حدود ۱۰۰ درصد افزایش دارد.
وی با بیان اینکه از ابتدای امسال بیشترین تعداد روزهای غبارآلود استان با ۷۰ روز در حاجی آباد زیرکوه به ثبت رسیده است گفت: تعداد روزهای گرد و غباری این شهرستان در مدت مشابه سال گذشته ۶۳ روز و در بلندمدت ۱۹ روز بوده است.
مدیرکل هواشناسی خراسان جنوبی اظهار داشت: بیرجند هم از ابتدای امسال ۲۳ روز گرد و غباری داشته که این عدد در مدت مشابه سال قبل ۴۰ روز و در بلندمدت ۱۲ روز بوده است.
وی به وضعیت بارش‌ها در استان اشاره کرد و افزود: میانگین بارش ایستگاه‌های مراکز شهرستان‌ها از اول سال زراعی جاری (مهر ۱۴۰۱) ۹۷.۱ میلیمتر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۱ درصد کاهش داشته است.
خندان‌رو گفت: این آمار نسبت به شرایط نرمال حدود ۲۵ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
بیشترین گرد و غبار کجاست؟
اگرچه اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی پنج ایستگاه پایش کیفی هوا در این استان فعال دارد که شهرستان‌های بیرجند، نهبندان، زیرکوه و سرایان را پوشش می‌دهد اما طبق داده‌های هواشناسی، گرد و غبار تمامی شهرستان‌های استان را متاثر کرده است.
آنطور که مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی با استناد به داده‌های سه ماه ابتدای امسال در ایستگاه‌های پایش هوا گزارش داده در سال جاری بیش از ۲۰ روز کیفیت هوای سه شهرستان خراسان جنوبی نامطلوب بوده که بیشترین روزها مربوط به شهرستان مرزی زیرکوه در مجاورت کشور افغانستان است.
اسدالله حاتمی گفت: ایستگاه پایش کیفی هوا در چهار شهرستان خراسان جنوبی شامل نهبندان، زیرکوه، بیرجند و سرایان وجود دارد که در حال حاضر ایستگاه شهرستان نهبندان غیرفعال است و سه ماه اول سال گذشته ۳۸ روز با کیفیت هوای نامطلوب در شهرهای دارای ایستگاه پایش هوا ثبت شد.
وی گفت: براساس داده‌های اخذ شده از سه ایستگاه شهرستان‌های زیرکوه، بیرجند و سرایان در سال جاری بیشترین روزها با هوای نامطلوب در شهر حاجی‌آباد شهرستان زیرکوه ثبت شده که ۱۴ روز است.
دبیر کارگروه شرایط اضطرار پدیده گرد و غبار استان خراسان جنوبی اضافه کرد: سه ماه نخست امسال طی سه روز کیفیت هوای زیرکوه با شاخص ۵۰۰ در وضعیت خطرناک قرار گرفت و شهرستان‌های سرایان و بیرجند روزهای بسیار ناسالم و ناسالم را تجربه کردند.
وی گفت: همچنین در تیرماه شاهد افزایش تعداد روزهای با کیفیت نامطلوب نسبت به سال گذشته هستیم ولی تحلیل آماری در این خصوص پایان ماه ارایه می‌شود.
حاتمی با بیان اینکه بیش از یک سوم مساحت استان خراسان جنوبی جزو کانون‌های داخلی گرد و غبار است گفت: اگرچه کانون‌های گرد و غبار در سطح استان پراکنده است ولی شدیدترین کانون‌ها در مناطقی از شهرستان‌های زیرکوه، درمیان، سربیشه، نهبندان، قاینات، طبس، بشرویه، فردوس و سرایان شناسایی شده است.
وی با اشاره به اینکه گرد و غبار و ماسه‌های روان یکی از چالش‌ها و بحران‌های زیست‌محیطی است افزود: گرد و غبار باعث تاثیرات نامطلوب زیست‌محیطی از جمله مدفون شدن روستاها و آبادی‌ها در زیر ماسه و خاک، از بین رفتن زمین‌ها و مزارع کشاورزی، مسدود شدن قنات‌ها و کانال‌های آبیاری می‌شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان جنوبی گفت: آلوده شدن آب‌های سطحی، گسترش بیابان‌ها و نواحی خشک، ایجاد مشکلات رفت و آمد به خاطر کاهش دید افقی، بروز تصادفات و برخورد وسایل نقلیه با یکدیگر، ایجاد مانع در مسیر ریل‌ها و جاده‌های ارتباطی، اختلال در ناوگان حمل و نقل هوایی، بروز و تشدید بیماری‌ها از دیگر اثرات ریزگردهاست.
وی اظهار داشت: ۲۳ استانی که در کشور تحت تاثیر گرد و غبار قرار دارند در جنوب، جنوب شرق، مرکز و بخش‌هایی از غرب واقع شده و از این تعداد ۹ استان کرمان، خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان، خوزستان، هرمزگان، یزد، سمنان، اصفهان و خراسان رضوی ۸۰ درصد این سطح را پوشش داده که شدیدترین از نظر کمیت و کیفیت است.
حاتمی افزود: ترکیب نامناسب دام و چرای بی‌رویه در مراتع، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع خاک ریزدانه، فعالیت‌های معدنی و عمرانی، بهره‌برداری غیراصولی از اراضی کشاورزی و تغییر کاربری اراضی در سطح کانون‌های گرد و غبار واقع در مناطق حفاظت شده استان از جمله این عوامل انسانی است.
غبار قره قوم در حلقوم خراسان جنوبی
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی نیز گفته خشکسالی‌های متمادی باعث ایجاد چشمه‌های تولید گرد و غبار در استان شده و مراتع خشک شده نیز در افزایش ریزگردها اثرگذار است.
محمد یوسفی با تاکید بر اینکه پوشش گیاهی عامل تثبیت کننده خاک و ریزگردهاست عنوان کرد: فعالیت‌ترین کانون‌های بحرانی شامل ریگ بشرویه، حلوان طبس، سهل آباد نهبندان، سه قلعه سرایان و شاهرخت زیرکوه است که در تولید گرد و غبار سهم بیشتری دارند.
وی با اشاره به اینکه وزش باد در خراسان جنوبی فصل بهار و تابستان از سمت شرق و شمال است گفت: بر همین اساس بادهای ۱۲۰ روزه عامل مهم تولید گرد و غبار بوده و توفانی که در حال حاضر استان را درگیر کرده از صحرای قره قوم ترکمنستان شروع و مرز خراسان رضوی را رد کرده و وارد خراسان جنوبی شده است.
رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: بر همین اساس هفته پایان تیر ماه در استان غبارآلود بود که هشدار هواشناسی را رقم زد و بیشتر مناطق همچون زیرکوه، درمیان و نهبندان را درگیر کرد.
وی ادامه داد: چشمه‌های تولید گرد و غبار داخل استان هم در افزایش ریزگردها اثرگذار است که بار معلق در هوا را با شدت بیشتری جابه‌جا می‌کند.
یوسفی گفت: علاوه بر منشاء خارجی، وجود ۲ میلیون و ۱۰۰ هکتار کانون‌های بحران فرسایش بادی در تولید گرد و غبار اثرگذار است اما منشاء اصلی گرد و غبار اخیر خارجی بوده و کانون‌های داخلی استان بر تشدید پدیده اثر داشته است.
پیشی گرفتن فرسایش بادی از برنامه‌های مقابله‌ای
اما به عقیده مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی برای سازگاری و مقابله با ریزگردها باید علاوه بر چاره اندیشی‌های درون استانی به دنبال راهکارهای ملی نیز باشیم.
علیرضا نصرآبادی مجاورت با ۲ کویر بزرگ و تحمیل ۲۲ سال خشکسالی در کنار کاهش بارندگی را از عوامل موثر بر فقر پوشش گیاهی و توسعه کانون‌های بحرانی فرسایش بادی استان دانست که از یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار در گذشته اکنون به ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار هکتار رسیده و تعداد کانون‌های فرسایش بادی از ۲۸ به ۳۲ مورد افزایش یافته است.
وی گفت: از این حجم کانون بحرانی فقط در وسعت ۳۰۰ هزار هکتار توانسته‌ایم طرح‌های مقابله‌ای اجرا کنیم که متناسب با اعتبارات تخصیص یافته بوده لذا برای تکمیل طرح‌ها نیازمند اعتبارات بیشتر آن هم در سطح ملی هستیم.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی تاکید کرد: با توجه به سرعت تغییرات اقلیمی و پیشی گرفتن فرسایش بادی از برنامه‌های مقابله‌ای باید تمرکز جدی بر کانون‌های بحرانی باشد.
وی افزود: توسعه چند جانبه در استان از الزامات مباحث منابع طبیعی است به این معنا که نباید از منابع طبیعی انتظار برنامه‌های مقابله‌ای در حوزه ریزگردها داشت از طرفی نباید برای توسعه طرح‌های تولیدی به خصوص در بخش معدن یا مسکن بر آزادسازی عرصه‌های طبیعی فشار وارد کرد.
نصرآبادی خواستار جدی شدن حساسیت‌ها درباره بیابان شد و گفت: منابع طبیعی با صنعت و معدن کاملا همراه است اما انتظار داریم خط قرمزهای منابع طبیعی رعایت شود زیرا کارگروه ماده ۲۴ مکرر به نفع معدنکاران استان است.
وی تولید، کاشت و نگهداری نهال را مهمترین عامل در اجرای موفق طرح‌های بیابان‌زدایی عنوان کرد و افزود: منابع طبیعی تنها در قبال نگهداری درختان مکلف نیست بلکه دیگر دستگاه‌ها هم باید ظرفیت‌های خود را در زمینه تولید و نگهداشت فضای سبز اعلام کنند.
هم‌افزایی اعتبارات برای مدیریت گرد و غبار داخلی
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی که مسئولیت کارگروه شرایط اضطرار پدیده گرد و غبار استان را عهده‌دار شده است، گفت: خراسان جنوبی ۲ مرحله حاد گرد و غبار را پشت سر گذاشته و براساس آمار ۳۰ تا ۳۵ درصد این گرد و غبارها منشاء داخلی دارد.
محمدعلی آخوندی افزود: ۶۰ تا ۷۰ درصد گرد و غبارهای موجود در استان دارای منشاء خارجی و از کشورهای افغانستان، ترکمنستان و پاکستان است.
وی بر لزوم هم‌افزایی اعتبارات برای مقابله با گرد و غبار تاکید کرد و افزود: ما می‌توانیم گرد و غبارهای با منشاء داخلی را مدیریت کنیم که نیاز به برنامه خاص دارد.
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی گفت: دستگاه‌های تخصصی حوزه گرد و غبار، حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی، دانشگاه علوم پزشکی، پلیس راه و هواشناسی اطلاع‌رسانی‌های خوبی در ۲ هفته اخیر داشته‌اند که باید تداوم یابد.
وی اضافه کرد: ۳۶ درصد وسعت استان بالغ بر ۵.۴ میلیون هکتار بیابانی و دارای مراتع فقیر بوده که منشاء گرد و غبار است.
آخوندی گفت: هنر در اجرا کردن به موقع برنامه‌هاست و باید شرایط را بهینه دید و جلوی گسترش بیابان را بگیریم که این نیازمند برنامه‌ریزی توسط مدیران ارشد است.
وی بیان کرد: براساس پیش بینی‌های هواشناسی، خودمراقبتی توسط مردم و مسئولان آغاز می‌شود و پرهیز سالمندان و بیماران ریوی از حضور در اجتماع و محیط، اولین اقدام در خودمراقبتی است.
دعوت از مدیران ملی برای سفر به خراسان جنوبی
مدیرکل مدیریت بحران استانداری خراسان جنوبی افزود: مسئولیت کارگروه شرایط اضطرار پدیده گرد و غبار استان به اداره کل مدیریت بحران استانداری واگذار شده است و در همین ارتباط کمیته تخصصی متشکل از دستگاه‌های تخصصی شامل دانشگاه علوم پزشکی، ادارات حفاظت محیط زیست، هواشناسی و مدیریت بحران تشکیل دادیم.
وی گفت: پیشنهادات در این کمیته تخصصی مورد بررسی قرار می‌گیرد و اگر نیاز به اقدامات اضطراری مانند تعطیلی ادارات، صنایع و اماکن باشد توسط کارگروه تصمیم‌گیری و در نهایت به تشخیص استاندار اجرایی می‌شود.
آخوندی با بیان اینکه مقابله با بیابان‌زایی، برنامه‌ریزی برای هم‌افزایی اعتبارات نیاز دارد گفت: اعتبارات به گرد ریزگردها هم نمی‌رسد لذا از دبیر کارگروه ملی مقابله با گرد و غبار دعوت شده تا ضمن حضور در استان از حمایت‌های آنها استفاده کنیم.
وی نهالکاری، آبخوانداری، آبخیزداری و احداث هلالی آبگیر را از جمله اقدامات خوب برای مقابله با گرد و غبار و بیابان‌زایی در استان عنوان کرد و افزود: خراسان جنوبی به این دلایل می‌تواند استان پایلوت معرفی شود و دستگاه‌های متولی می‌توانند هماهنگ با برنامه هفتم توسعه برنامه داشته باشند و آنها را پیگیری کنند.
رئیس کارگروه شرایط اضطرار پدیده گرد و غبار استان خراسان جنوبی از آمادگی بیمارستان‌ها و اورژانس‌ها برای کمک به مردم در شرایط هوای آلوده خبر داد و گفت: طی هفته گذشته تعداد ۹۷ نفر در بیرجند، هفت نفر در نهبندان و یک نفر در زیرکوه به دلیل هوای آلوده و گرد و غبارها در بیمارستان بستری شدند.
بنابر اعلام سازمان هواشناسی در پی وزش باد شدید طی امروز تا روز شنبه، گرد و خاک گسترده مجددا خراسان جنوبی، جنوب شرق خراسان رضوی و شمال سیستان و بلوچستان را در بر می‌گیرد و در این زمینه هشدار نارنجی صادر شده است.
با توجه به شرایط محیطی، تداوم وزش باد و خیزش گرد و خاک به نظر می‌رسد مقابله با ریزگردها برای کاهش آسیب‌های ناشی از آن مشابه بلایای طبیعی مثل زلزله و سیل باید در دستور کار مسئولان و مردم قرار گیرد تا با آگاهی بخشی، ایجاد زیرساخت و کسب آمادگی‌های لازم، اثرات گرد و غبار را به حداقل رساند.