استفاده از پرسشهای چالشی از ویژگی‌های بارز روزنامه‌نگاران و خبرنگاران سیاسی در بسیاری از کشورهای توسعه یافته غربی است که اهمیت زیادی در چرخه اخبار سیاسی داشته و اصحاب رسانه با شیوه‌های مختلف پرسش، این نقش چالشی و رقابتی را ایفا می‌کنند.
مطالعات نشان می‌دهد که این شیوه خبرنگاری تنها به داستان‌های رسانه‌های چاپی مانند روزنامه، محدود نمی‌شود،بلکه در منازعات رو در رو، همانند کنفرانس‌های مطبوعاتی، استفاده از پرسشهای چالشی به عنوان یکی از شیوه‌های تعامل رسانه با سیاستمداران، راهی برای به چالش کشیدن مصاحبه‌شونده است.
شرکت‌کنندگان در کنفرانس مطبوعاتی سیاسی نه تنها افراد حاضر در صحنه بلکه کسانی هستند که در نهایت پیام این نشست‌های مطبوعاتی به آنها می‌رسد که چگونه خبرنگاران سوال می‌پرسند، چگونه سیاستمداران پاسخ می‌دهند و چگونه این تبادل گفتمان مشاهده می‌شود.
خبرنگارانی ایرانی و آمریکایی تمایل دارند با «چرا شما...» و «چگونه می‌توانید...» سوال بپرسند
نتایج به‌دست آمده از یک تحقیق با توجه به فراوانی پرسش مسولیت‌پذیری پس از چالش آغازین، نشان می‌دهد که اصحاب رسانه در ایران و آمریکا تمایل دارند با سوال های دارای محتوای «چرا شما؟» یا «چگونه می‌توانید؟» به طرح پرسش‌هایی بپردازند که در حقیقت مخاطب را وادار می‌کند به فعالیت‌های مشکل‌ساز خود پاسخ دهد، ولی به گونه‌ای مطرح می‌شوند که در واقع تداعی‌کننده غیرقابل پاسخ بودن پرسش است.
فراوانی پرسش مسولیت‌پذیری پس از چالش آغازین، نشان می‌دهد که اصحاب رسانه در ایران و آمریکا تمایل دارند با پرسش‌هایی با محتوای «چرا شما؟» یا «چگونه می‌توانید؟»، به طرح پرسش‌هایی بپردازند که در حقیقت مخاطب را وادار می‌کند به فعالیت‌های مشکل‌ساز خود پاسخ دهد، ولی به گونه‌ای مطرح می‌شوند که در واقع تداعی‌کننده غیرقابل پاسخ بودن پرسش است
توزیع فراوانی پرسشهای چالشی در هر دو پیکره به ترتیب شامل طرح پرسش، قالب ارجاع و محتوای چالشی بوده است. بدین‌ترتیب، اولویت اصحاب رسانه در هر دو کشور ایران و آمریکا به چالش کشیدن روسای جمهوری با طرح پرسشهای جهت‌دار برای رسیدن به پاسخ مورد نظر است.
به‌کارگیری «چالش آغازین» در هر دو کشور نشان می‌دهد، مصاحبه‌کنندگان به دنبال فضای کافی برای به چالش کشیدن مصاحبه در پرسشهای بعدی هستند. هدف استفاده از پرسش «چالش آغازین» شنیدن پاسخ «بله» یا تأیید مخاطب در پاسخ به پرسش طرح شده است. بنابراین،به نظر می‌رسد سیاست اصحاب رسانه در ایران و بخصوص در آمریکا، گرفتن پاسخ مثبت در پرسش اول و سپس، طرح پرسشهای چالشی بعدی در پرسشهای پس از آن است.
«مریم فرنیا» استادیار گروه زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه پیام نور تهران و «نسرین عابدیان» کارشناس ارشد آموزش عالی فولادشهر در مقاله‌ای مشترک با عنوان «پرسشهای چالشی خبرنگاران در مصاحبه‌های سیاسی ایران و آمریکا» با رویکرد پژوهشی مسائل فوق را مطرح کرده‌اند. نویسندگان در این مقاله خود تلاش کردند تا به این پرسشهای مختلف پاسخ دهند:
۱- اصحاب رسانه ایرانی و آمریکایی چه نوع پرسشهای چالشی از رؤسای جمهور خود می پرسند؟
۲- آیا به لحاظ نوع پرسش، تفاوتی در میان اصحاب رسانه با یکدیگر وجود دارد یا خیر؟
در ادامه بخش دیگری از این پژوهش را که صرفا به بررسی پرسشهای خبرنگاران از رؤسای جمهور پرداخته است، می‌خوانیم:
چرا باید کنفرانس‌های خبری روسای جمهور را بررسی کرد؟
در ایران نیز همانند بسیاری از کشورهای دیگر، مصاحبه‌های سیاسی اصحاب رسانه از شیوه‌های رسمی تعامل با سیاستمداران است و مصاحبه اصحاب رسانه با سیاستمداران در کنفرانس‌های مطبوعاتی بیشتر به صورت تعاملی، غیررسمی با پرسشهای شفاهی و غیرمکتوب صورت می‌گیرد.
بسیاری از محققان ارتباطات سیاسی معتقدند که مطالعه زبان مورد استفاده در بافت‌های سیاسی نه تنها به بهبود عملکرد شرکت‌کنندگان درگیر در این نوع ارتباطات کمک می‌کند، بلکه به علاقه‌مندان اخبار سیاسی، امکان درک بهتر گفتمان رد و بدل شده میان طرفین درگیر و تبعات احتمالی این تعاملات بر فرایندهای سیاسی آینده را پیش‌بینی می‌کند.
به نظر می‌رسد، با توجه به ماهیت رویارویی مصاحبه خبری ـ سیاسی مدرن، خبرنگاران ایرانی و آمریکایی در گفتمان‌های خود با به‌کارگیری رویکردی چالشی در تلاش هستند به پرسشهای چالشی خود برای توجه مخاطب مشروعیت بخشند.
به گفته صاحبنظران، سطح رویارویی پرسش مسولیت‌پذیری و چالشی بودن این کنفرانس‌های خبری بسیار بالا است و اصحاب رسانه در ایران و آمریکا، با طرح این نوع پرسش از روسای جمهور سعی در به چالش کشیدن مخاطب خود (رییس‌جمهور) دارند.
از آن‌جا که پرسش مسولیت‌پذیری مختص تعاملات کلامی و محاوره‌ای در کنفرانس‌های مطبوعاتی است و به‌ندرت در متون خبری به صورت مستقیم استفاده می‌شود. با توجه به نتایج به دست آمده، اگرچه فراوانی پرسش مسولیت‌پذیری به سبب شرایط ناپایدار اقتصادی و سیاسی ایران، بسیار بیشتر از آمریکا است، اما تفاوت معناداری میان خبرنگاران دو کشور یافت نمی‌شود.
خبرنگاران ایرانی و آمریکایی کمتر پرسش منفی می‌پرسند
پرسش منفی در هر دو طیف خبرنگاران ایرانی و آمریکایی، پایین‌ترین فراوانی را در میان راهبردهای پرسش چالشی داشته است. نتایج نیز نشان می‌دهد کاربرد پرسش منفی و پرسش اظهاری در کشورهای درحال توسعه بسیار کم است. نه پرسش و نه پاسخ «پرسش منفی» جنبه پرسشی نداشته و بیشتر بیان اظهارنظر است تا انتظار گرفتن اطلاعات.
به عبارت دیگر، خبرنگاران ایرانی و آمریکایی، روش‌هایی غیر از پرسش از طریق بیان صورت مسأله را به همراه پرسش منفی برای به چالش کشیدن روسای جمهور انتخاب می‌کنند.
خبرنگاران ایرانی و آمریکایی، روش‌هایی غیر از پرسش از طریق بیان صورت مسأله را به همراه پرسش منفی؛ برای به چالش کشیدن روسای‌جمهور انتخاب می‌کنندنتایج این تحقیق همچنین نشان می‌دهد قالب‌های ارجاع، دومین پرسش مورد استفاده اصحاب رسانه درکنفرانس مطبوعاتی سیاسی بوده است و از این طبقه، قالب دیگر ارجاعی بیشترین استفاده را در میان خبرنگاران ایرانی داشته است. به عبارت دیگر از ۳۵مصاحبه خبری، خبرنگاران ایرانی در۳۳مورد شخص رئیس‌جمهور را مورد خطاب مستقیم برای پاسخ به پرسش قرار داده‌اند.
اصحاب هر دو رسانه ایران و آمریکا تمایل چندانی به استفاده از پرسش اظهاری نشان ندادند. تفاوت این پرسش با سایر پرسشهای چالشی این است که پرسش اظهاری شکل پرسش نداشته و قالب خبری دارد.
در ساختار چالشی بودن محتوا، خبرنگاران ایرانی در سطح معنی‌داری تقابل مقدمه را در پرسشهای خود بیشتر از خبرنگاران آمریکایی استفاده کرده‌اند.
خبرنگاران ایرانی بیشتر از آمریکایی‌ها از مقدمه در پرسشهای خود استفاده می‌کنند
به عبارت دیگر، قالب بیشتر پرسشهای چالشی پیکره فارسی، استفاده از مقدمه را در پرسشهای خود، بیشتر از خبرنگاران آمریکایی استفاده کرده‌اند. به عبارت دیگر، قالب بیشتر پرسشهای چالشی فارسی، استفاده از مقدمه‌ای همراه با پرسشی بود که فضای پاسخ را برای شخص باز می‌گذارد.
همچنین، نامزدهای انتخاباتی ریاست جمهوری ایران با شعارهایی برای تغییر در وضعیت و معیشت مردم و بهبود اقتصاد و روابط سیاسی وارد عرصه شده و عملی نشدن وعده‌ها موجب به چالش کشیده شدن آنها در رویارویی با خبرنگاران و به تبع آن پرسشهای چالشی می‌شود.
روسای جمهور چگونه به پرسشهای چالشی پاسخ می‌دهند؟
عبارت «چالشی» یا «تقابلی بودن» با زبان و رفتار گفتمانی خبرنگاران درهم آمیخته است که «نه تنها نوع پرسش، بلکه چگونگی طرح آن برای اِعمال فشار و محدودیت بر سیاستمداران را نیز در بر می‌گیرد.»
از عبارت «چالش» در مصاحبه‌های خبری بیشتر برای محتوای پرسش استفاده می‌شود و به مواردی در پرسش اشاره می‌کند که در آن نظری برخلاف دستور کاری که سیاستمدار بیان کرده است، مطرح می‌شود. شیوه‌های پرسشهای چالشی گاهی می‌تواند راهبردی تهدیدگر یا بی ادبانه برای مصاحبه‌شونده درنظرگرفته شود.
استفاده از پرسشهای چالشی در مصاحبه‌های خبری، بیطرفی خبرنگاران را زیر سوال می‌برد و علاوه براین، موجب می‌شود مصاحبه شونده در شرایط مقابله با پرسش در موقعیتی دشوار قرار گیرد. طفره رفتن از پاسخ به پرسش، یکی از راهبردهای پاسخ به آن دسته از پرسشهای چالشی است که به منظور به چالش کشیدن مصاحبه‌شونده و بخصوص سیاستمدار، در مصاحبه‌های خبری استفاده می‌شود.
طفره رفتن از پاسخ به پرسش، یکی از راهبردهای پاسخ به آن دسته از پرسشهای چالشی است که به منظور به چالش کشیدن مصاحبه‌شونده و بخصوص سیاستمدار، در مصاحبه‌های خبری استفاده می‌شودصراحت، قاطعیت و چالشی بودن پرسشهای خبرنگاران در طول زمان افزایش یافته است؛ به عبارت دیگر، خبرنگاران از دهه ۱۹۵۰ به‌طور چشمگیری مستقل‌تر و قوی‌تر شدند و گاهی با رفتاری چالشی با روسای جمهور، کاندیداهای ریاست جمهوری و مقامات رسمی روبرو می‌شوند. چنین رفتارهایی مغایر با هنجارهای ادب تعاملی و آداب احترام به رهبران سیاسی است، اما ظاهرا در سال‌های اخیر توانایی خبرنگاران در به چالش کشیدن سیاستمداران سنجیده می‌شود. مطالعات بر روی پرسشهای کنفرانس‌های مطبوعاتی این رویدادها را برای روسای جمهوری نسبتا منفی ارزیابی می‌کند.
با نگاهی به پژوهش‌های پیشین می‌توان نتیجه‌گیری کرد که خبرنگاران و روزنامه‌نگاران در کشورهای مختلف، شیوه‌های متفاوتی در طرح پرسش از مقام‌های سیاسی به کار می‌برند. این شیوه‌ها از چالشی بودن به صورت طرح انتقاد و زیرسوال بردن سیاست‌های مقامات سیاسی در غرب تا رویکردی کمتر چالشی با در نظرگرفتن هنجارهای جامعه، به لحاظ احترام و ادب در کشورهای شرقی و در حال توسعه متفاوت است.
در مطالعه رفتار و گفتمان میان خبرنگاران و سیاستمداران در کنفرانس‌های مطبوعاتی و مصاحبه‌های سیاسی، می‌بایست اثر رفتار و گفتمان هر دو گروه را بر روی گروه دیگر بررسی کرد، زیرا روشی که خبرنگار در ارتباط با سیاستمدار در پیش می‌گیرد، بر روی رفتار سیاستمدار با وی اثر متقابل دارد و به همین علت، در مطالعات رفتارهای پرخاشگرانه سیاستمداران در کنفرانس‌های مطبوعاتی از قالب‌های نظری پرخاشگری روزنامه‌نگاری استفاده می‌شود. پرخاشگری روزنامه‌نگاری در ابعاد آغازین، صراحت، اذعان، چالش ومسولیت‌پذیری ارزیابی می‌شود.
مبانی نظری طرح پرسش
این راهبرد به چهار شاخص پرسش چندگانه، چالش آغازین، پرسش منفی و پرسش مسوولیت‌پذیری تقسیم می‌شود:
پرسش چندگانه: در این شاخص از طرح پرسش، خبرنگاران باوجود اینکه فقط اجازه طرح یک پرسش را در نوبت خود دارند، به طرح چندین پرسش پیاپی در نوبت خود می‌پردازند. در مقایسه با طرح یک پرسش، خبرنگارانی که پرسشهای متعددی می‌پرسند، تصوری چالشی‌تر از خود به نمایش می‌گذارند.
نتایج به دست آمده در این مطالعه نشان می‌دهد که میزان راهبرد استفاده از پرسش چندگانه در فارسی و انگلیسی به ترتیب ۳۱.۴۲ و ۴۲.۵۷ بوده است.
خبرنگاران و روزنامه‌نگاران در کشورهای مختلف، شیوه‌های متفاوتی در طرح پرسش از مقام‌های سیاسی به کار می‌برند. این شیوه‌ها از چالشی بودن به صورت طرح انتقاد و زیرسوال بردن سیاست‌های مقامات سیاسی در غرب تا رویکردی کمتر چالشی با در نظرگرفتن هنجارهای جامعه، به لحاظ احترام و ادب در کشورهای شرقی و در حال توسعه متفاوت استمثال از خبرنگاران ایرانی: جناب آقای رییس جمهور! جنابعالی تقریبا میشه گفت که ازامروز تا پایان کارتان در دولت یازدهم هم چیزی حدود هزار وچهار صد وپنجاه وهفت روز فرصت دارید برای خدمت‌رسانی به ملت عزیز ایران، خب همانطور که در تبلیغات انتخاباتی هم اشاره خوبی داشتید، اولویت برنامه‌های جنابعالی در مسائل داخلی بخش اقتصاد است. مشخصا می‌خواهم بفرمائید که اولویت دولت یازدهم درعرصه اقتصاد چه خواهدبود؟ آیا پرداخت مستقیم یارانه‌ها به شیوه فعلی ادامه خواهد یافت یا خیر؟ متشکرم.
چالش آغازین: چالش آغازین عبارت است از ترجیح و اولویت به سمت پاسخ «بله»یا«خیر»که در پرسش آغازین نهفته است. پرسشهای بله/خیر نشان‌دهنده اولویت یا ترجیح دادن پاسخ‌های مطابق با نوع پرسش است،زیرا شرایط و پیش‌فرض‌هایی را که قبل از پرسش آمده است، می‌پذیرند.
بدین ترتیب، فراوانی چالش آغازین در پیکره فارسی و انگلیسی به ترتیب ۴۰ درصد و ۶۲.۸۵ درصد بوده است.
مثال از خبرنگاران ایرانی: بد اخلاقی‌هایی در روزهای آخر مبارزه انتخاباتی صورت گرفت که قابل پیگرد قضایی است. شما این موضوعات را پیگیری می‌کنید؟
پرسش منفی: پرسشهای بلی/خیر منفی با «آیا این ... نیست»یا «آیا آن ... نیست» مصاحبه شونده را به چالش می‌کشند، بر او فشار وارد می‌کنند و بدین ترتیب، روش مناسبی برای القای پاسخ مورد انتظارند. نه پرسش کنندگان و نه پاسخ‌دهندگان، پرسشهای منفی را به عنوان پرسش مطرح نمی‌کنند، بلکه آنها را بیانگر نظرات و مواضع (اغلب انتقادی) دانسته و درخواستی برای کسب اطلاعات نمی‌دانند. تفاوت چالش آغازین با پرسش منفی این است که در چالش آغازین، پرسش بله یا خیر در فرم پاسخ دلخواه پرسیده می شود در حالی که پرسش منفی ابتدا بیانیه‌ای آغاز و سپس، با یکی از ساختارهای منفی بالا ختم می‌شود.
این پرسش در بین خبرنگاران ایرانی و آمریکایی به ترتیب۵.۷۱ و ۸.۵۷ درصد بوده است.
پرسش مسئولیت‌پذیری: پرسشهای مسولیت‌پذیری چالشی هستند و ماهیت در برگیرنده این مفهوم هستندکه پرسش قابل پاسخ‌دهی نیست، زیرا فرض بر این است که مصاحبه‌شونده توضیح قانع کننده‌ای برای آن ندارد. دو قالب رایج برای پرسشهای مسولیت‌پذیری وجود دارد که عمدتا با «چرا این کار را کردید» و «چطورمی‌توانید» آغاز می‌شوند که صورت «چرا اینکار را کردید» از صورت «چطور می‌توانید» ملایم‌تر است، اما سبب ایجاد شک و تردید در قابلیت‌های پاسخ‌دهنده می‌شود.
فراوانی استفاده از این ساختار توسط خبرنگاران ایرانی و آمریکایی به ترتیب ۶۸.۵۷ و ۴۸.۵۷ است.
در مطالعه رفتار و گفتمان میان خبرنگاران و سیاستمداران در کنفرانس‌های مطبوعاتی و مصاحبه‌های سیاسی، می‌بایست اثر رفتار و گفتمان هر دو گروه را بر روی گروه دیگر بررسی کرد، زیرا روشی که خبرنگار در ارتباط با سیاستمدار در پیش می‌گیرد، بر روی رفتار سیاستمدار با وی اثر متقابل داردمثال از خبرنگاران ایرانی: دو روز پیش وزیر امورخارجه آمریکا شما را خطاب قرار داد و گفت انتظار این است که برنامه موشکی ایران جمع آوری شود و ایران به حمایت از گروه‌های تروریستیِ به گفته آنها دست بردارد در این باره چه پاسخی دارید؟
قالب‌های ارجاع
این راهبرد به سه شاخص «پرسش اظهاری»، «قالب‌های خود ارجاعی» و «قالب‌های دگر ارجاعی» تقسیم می‌شود:
پرسش اظهاری: ویژگی سوال‌های اظهاری عمدتا این است که آهنگ صدا در پایان آن خیزان است. گاهی اوقات پرسشهای اظهاری روزنامه‌نگاران به شکل خواندن بیانیه‌ای در پوشش پرسش نمود پیدا می‌کند. پرسشهای اظهاری لحنی تند دارند زیرا تاکیدات قاطعانه‌ای دارند که ممکن است تاثیرات مخربی بر پاسخ دهنده داشته باشد.
قالب‌های خود ارجاعی: قالب‌های خود ارجاعی با ارجاع به قابلیت روزنامه‌نگار یا قصد مطرح کردن پرسش ، اشاره به تمکین و احترام دارند. ارجاع به قابلیت از طریق عباراتی مانند «آیا می‌توانم/ آیا این امکان برای من وجود دارد/ من قصد دارم بپرسم/ می‌خواهم بپرسم» مطرح می‌شود.
قالب‌های دگر ارجاعی: این قالب‌ها عبارتند از ارجاع خبرنگار به سیاستمدار در جهت تمایل یا توانایی در پاسخ‌دهی به سوال و بیشتر با استفاده از ساختارهایی مانند «آیا تمایل دارید/ آیا تمایل داشتید» آغاز می شود.
چالشی بودن محتوا
این راهبرد به دو شاخص «چالش مقدماتی» و «چالشی بودن کلی» تقسیم می‌شود:
چالشی بودن مقدمه: چالش مقدماتی به ماهیت انتقادی پرسش به سیاستمداران یا به طور کلی دولت باز می‌گردد این نوع پرسش‌ها که با مقدمه‌ای انتقادی آرام شروع می‌شود مقدمه‌ای برای پرسشهای بعدی خبرنگار است.
چالشی بودن کلی: چالشی بودن کلی زمانی روی می‌دهد که هم مقدمه و هم پرسش حالت انتقادی و تقابلی داشته باشد از این نوع پرسش به طور معمول زمانی که موضوع پرسش تقابلی چالشی و از لحاظ سیاسی حساس و مهم باشد استفاده می‌شود.