یکی از راهکارهای برون‌رفت از وضعیت نبود سرمایه و مشکلات اقتصادی که در سال‌های گذشته به دلایلی چون تحریم‌های ضدایرانی مضاعف شده، توجه عمده به ظرفیت‌های داخلی است. قرار گرفتن مشکلات کمبود سرمایه‌ای دولت برای به سرانجام رساندن فعالیت‌های خود و تخصیص بودجه به سازمان‌های تحت نظارت، در کنار حجم بالای سپرده‌های بانکی و نیز وجود انگیزه‌های اعتقادی و دینی نزد بسیاری از کشورمان، استفاده از مشارکت‌های مردمی در فعالیت‌های اقتصادی را ضروری می‌سازد.
در وقف سنتی اصل دارایی از مالکیت واقف خارج و یک دارایی وقفی در نظر گرفته می‌شود اما در صندوق سرمایه‌گذاری، وقف با کمترین میزان دارایی، حتی با هزار تومان عمل وقفی انجام و دارایی وارد چرخه اقتصادی می‌شود
یکی از راهکارها در این زمینه، استفاده علمی و بهینه از وقف، به‌خصوص وجوه وقفی در قالب صندوق‌های وقفی است. صندوق‌های وقفی صندوق‌هایی هستند که به جمع‌آوری دارایی‌های وقف‌شده افراد می‌پردازند تا با استفاده از بازدهی ناشی از آنها در کنار ارضای نیازهای معنوی افراد در جهت برقراری سطح بالاتری از رفاه و عدالت اجتماعی گام‌هایی را بردارند.
در همین پیوند، «حمید مرتضی‌نیا» و «خلیل نوروزی» در مقاله‌ای با عنوان «بررسی منابع صندوق‌های وقف برای آموزش عالی در کشورهای منتخب» [۱] روند بهره‌گیری از منابع صندوق‌های وقف در حوزه آموزش عالی را در بازه زمانی ۲۸ ساله (۱۹۹۳-۲۰۲۱) از حدود ۳۹۵ موسسه‌ی دولتی و خصوصی در کشورهای منتخب یعنی مالزی، اندونزی، ایالات‌متحده، ترکیه و انگلستان با استفاده از روش تحقیق تحلیل محتوای کیفی را مورد بررسی قرار دادند. در ادامه گزیده‌ای از این پژوهش را می‌خوانیم؛
واقعیت وقف و انگیزه‌های آن
از نظر لغوی، وقف (جمع اوقاف) از کلمه عربی وقافه گرفته شده که به معنای «بازداشت»، «جلوگیری» یا «بازداشتن» است. در اصطلاح فقها، وقف عبارت از عقدی است که ثمره آن، حبس اصل و تسبیل منافع است؛ یعنی صرف‌کردن مال در جهتی که واقف تعیین کرده است. از نظر فنی، می‌توان وقف را به‌عنوان نگهداری پول برای اهداف اجتماعی تعریف کرد که در آن پول برای توانمندسازی افراد فقیر و برای ساختن جامعه بهتر و همچنین ترویج فعالیت‌های بشردوستانه انجام می‌شود.
وقف در اصل عقد یک طرفه‌ای است که به موجب آن، اشخاصی که وقف می‌کنند، در ازای هر چیزی که برای اهداف اجتماعی وقف می‌کنند، قصد دریافت چیزی را ندارند. متولی واقف (متولی)، اموال وقف یا صندوق وقف (موقوف) را اداره می‌کند و متولی موظف است براساس نیت واقف، اموال وقف را تقسیم کند اما محدودیت‌های متعددی وجود دارد که اموال وقفی را نسبت به سایر صندوق‌ها خاص می‌کند. نخست، مرجوع‌ناپذیر بودن آن به این معنا است که مال یا وجوهی که به‌عنوان وقف داده شده توسط واقف فسخ‌پذیر نیست. دوم، وقف باید دائمی باشد که پایداری اموال یا وجوه وقفی را مشخص کند. سوم، انکارناپذیر بودن آن است که در آن نمی‌توان پول حاصل از فعالیت وقف را به‌عنوان ثروت شخصی ادعا کرد.
وقف در بخش آموزش و پرورش به‌طور گسترده در جهان اسلام انجام‌شده است؛ جایی که صندوق‌های وقف، تاسیس مدرسه، پرداخت هزینه معلم و ارائه کمک هزینه تحصیلی به دانش‌آموزان را تامین می‌کنند. دلیل اصلی اینکه چرا آموزش عالی بخش مناسبی است که وقف، تامین مالی می‌کند این است که نخست، آموزش عالی باعث می‌شود افراد توانایی خوبی در انجام فعالیت‌های روزانه داشته باشند. این موضوع، همچنین با نگرش ارزشی اسلام مبنی بر تشویق مردم به یادگیری و آموزش در امور دینی و معنوی منطبق است؛ بنابراین، کیفیت فعالیت و نیز تأثیر آن برای خود و جامعه شایان توجه خواهد بود.
هر ساله دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی به ۴ هزار دانشجو کمک می‌کند تا از صندوق‌های وقف کمک هزینه تحصیلی دریافت کنند
در وقف سنتی هم‌زمان با وقف یک دارایی و جاری‌شدن صیغه وقف، اصل دارایی از مالکیت واقف، خارج و یک دارایی وقفی در نظر گرفته می‌شود؛ اما در صندوق سرمایه‌گذاری، وقف با کمترین میزان دارایی، حتی با هزار تومان، عمل وقفی، انجام و دارایی وارد چرخه اقتصادی می‌شود.
اندونزی و مالزی؛ دو تجربه موفق توسعه آموزشی با کاربرد منابع وقفی
صندوق‌های وقف یکی از طرح‌های رایجی هستند که در کشورها برای جمع‌آوری منابع در قالب وقف استفاده می‌شود. این طرح در مالزی برای نخستین‌بار در دانشگاه کبانسان مالزی استفاده شده است. این دانشگاه از فناوری پیچیده‌ای برای اجرای این طرح استفاده می‌کند؛ بدین صورت که پیشنهاد وقف روی وب سایت ارائه می‌شود و از سیستم بانکداری الکترونیکی در آن استفاده می‌شود و بدین‌وسیله وقف نقدی مستقیماً با مکانیزم بدهی اعطا می‌شود و شفافیتی را فراهم می‌کند که در آن واقف و مقدار پول وقف‌شده مشخص می‌شود. آگاهی مردم از تمامی امکانات ارائه‌شده باعث می‌شود واقف از اهدای پول به‌عنوان وجوه نقدی وقف آسوده خاطر باشد. علاوه بر این، معافیت مالیاتی نیز برای واقف پس از اهدای پول آنها در نظر گرفته شده است.
دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی از محل اعتبارات وقف، ساختمان تجاری در داخل دانشگاه می‌سازد تا به مستاجران اجاره داده شود. همچنین، دانشگاه پوترا مالزی از محل وقف سود قابل توجهی به واسطه سرمایه‌گذاری مضاربه در بانک‌های اسلامی به دست می‌آورد. درنهایت، وجوه حاصل از سرمایه‌گذاری وقف برای کمک به دانشجویان نیازمند به منظور فعالیت‌های آموزشی روزانه استفاده می‌شود.
دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی در ابتدای کار وجوه وقف را به‌طور جزئی، از طریق دولت مالزی جمع‌آوری کرد. دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی علاوه بر این، از موقوفه‌های شخصی دولت مالزی، همچنین از سرمایه‌داران مالزیایی و چندین بنیاد از کشورهای خارجی وقف دریافت می‌کند. هر ساله دانشگاه بین‌المللی اسلامی مالزی به ۴ هزار دانشجو کمک می‌کند تا از صندوق‌های وقف کمک هزینه تحصیلی دریافت کنند.
در اندونزی، صندوق‌های وقف قادر به تامین مالی کامل موسسات آموزش عالی مانند پوندوک مدرن گونتور دارالسلام (پمگد) و دانشگاه اسلامی اندونزی (داا) هستند. پمگد در حال توسعه بیش از ۲۰ شعبه با نزدیک به ۲۲ هزار دانشجو است. فارغ‌التحصیلان پمگد در سراسر جهان گسترش یافته‌اند. پمگد دارای ۸۰ شعبه مدرسه شبانه روزی اسلامی است که فارغ‌التحصیلان تاسیس کرده‌اند. گونتور از جامعه‌ای پشتیبانی می‌کند که وقف آن را مدیریت می‌کند تا تمدن بهتری برای امت ایجاد کند. این موسسه، بخش بزرگ وقف و بنگاه اقتصادی دارد. این دو بخش از نظر مالی مدرسه را حمایت می‌کنند و آن را ثابت نگه می‌دارند.
در حوزه فعالیت تجاری، پمگد دارای ۳۱ شرکت کوچک و متوسط است که شامل فروشگاه مواد برای ساخت‌وساز، رستوران، داروخانه، فروشگاه لوازم‌التحریر و کارخانه معدنی است. این تجارت عمدتا از قرارداد مضاربه استفاده می‌کند که در آن بخش خاصی از فعالیت تجاری برای اهداف آموزشی ازجمله ارائه تسهیلات و پشتیبانی از عملیات آموزشی آن به کار گرفته می‌شود. سپس، بخش دیگری از درآمد برای توسعه خود فعالیت تجاری استفاده خواهد شد. جالب توجه است کسب‌وکار پمگد که استادان انجام می‌دهند، تامین مالی پمگد را به‌طور مستقل در نظر می‌گیرد و به هزینه پرداختی دانشجویان بستگی ندارد.
در اندونزی، صندوق‌های وقف قادر به تامین مالی کامل موسسات آموزش عالی هستند که یکی از این موسسه‌ها در حال توسعه بیش از ۲۰ شعبه با نزدیک به ۲۲ هزار دانشجو است
وقف برای تحصیل در ترکیه
علاوه بر اندونزی و مالزی، ترکیه نیز تجربه مدیریت وقف در آموزش عالی را دارد. در سال ۲۰۱۶، ۱۹۵ دانشگاه در ترکیه وجود داشت و در مقابل، هیچ دانشگاه کاملا خصوصی فعال نبود. اکنون اما ۷۵ دانشگاه وقفی و بقیه موسسات آموزش عالی دولتی (دولتی - عمومی) هستند. متعاقبا، صندوق وقف، دانشگاه‌های دولتی را نیز تأمین مالی می‌کند.
یکی از نمونه‌های موفق در ترکیه دانشگاه کوچ است که بنیاد کوچ آن را تامین مالی می‌کند. این دانشگاه که در سال ۱۹۹۳ تاسیس شده است به یکی از پیشرفته‌ترین دانشگاه‌های علوم پایه در ترکیه تبدیل شد. به‌منظور مدیریت تضاد منافع بین بنیاد و دانشگاه، هیات‌مدیره خاصی در دانشگاه تشکیل می‌شود. اموال یا پولی که به دانشگاه وقف می‌شود، در اختیار هیات‌مدیره قرار می‌گیرد که می‌تواند مستقیما به‌عنوان متولی وجوه را نیز مدیریت کند. علاوه بر این، در فعالیت دانشگاه، منابع مالی وجود دارد که هیات‌مدیره ترتیب داده که شامل کمک‌های بنیاد، هزینه‌های دانشجویی و کمک‌های دولتی است.
اوقاف در دانشگاه‌های آمریکا و انگلیس
در انگلستان، مفهوم وقف ازطریق سیستم وقف ثبت‌شده در قانون این کشور مشاهده می‌شود و با قانون خیریه ۲۰۱۱ مطابقت دارد. همچنین، کمیسیون خیریه این سیستم را از نظر ایجاد و چارچوب کنترل می‌کند در این زمینه، باید به موازات دانشگاه، یک مجموعه خیریه که به تایید دادگاه عالی انگلستان و ولز رسیده است، وجود داشته باشد؛ وجود این مجموعه خیریه به‌منظور تامین منابع عمومی است و مجموعه خیریه جایی است که بدنه‌ای از متولیان وجود دارند که بر اساس قانون مسئول استفاده از وجوه هستند.
از جمله دانشگاه‌هایی که براساس این مفهوم تاسیس شده‌اند، دانشگاه‌های آکسفورد و کمبریج در انگلستان (بریتانیا) و دانشگاه‌های هاروارد و ییل در ایالات‌متحده آمریکا هستند.
موفقیت این دانشگاه‌ها در تربیت دانش‌پژوهان خوب و صاحب‌نام از طریق سیستم وقف، دولت انگلیس را متقاعد کرده است که این سیستم را در ارتقای آموزش عالی در آینده بدون وابستگی به هیچ منبع مالی، بیشتر تقویت کند، مثال دیگر، دانشگاه آکسبریج (آکسفورد و کمبریج) در بریتانیا است که در آنجا به‌صورت وقف مشترک ساخته شده است. براساس متون، ذی‌نفعان آن، این دانشگاه را اداره و نگهداری می‌کنند و در آنجا متولی املاک موقوفه نیز می‌شوند. نقش متولیان امر شامل برگزاری جلسات مذهبی و تلاش در جهت تحقق هدف خیریه است.
از جمله دانشگاه‌هایی که براساس مفهوم وقف تاسیس شده‌اند، دانشگاه‌های آکسفورد و کمبریج در انگلستان و دانشگاه‌های هاروارد و ییل در ایالات‌متحده آمریکا هستند
یافته‌های تحقیق و پیشنهادها
نتایج تحقیق حاضر نشان می‌دهند حمایت بشردوستانه از آموزش عالی در قالب صندوق‌های وقف در سه دهه گذشته رو به رشد بوده است. این مطالعه نشان داد اهداکنندگان در حال حاضر بیشتر از ۲۸ سال پیش به آموزش عالی کمک می‌کنند و این به تغییرات مشخصی در تجلی این حمایت در طول زمان اشاره دارد. این تحقیق نشان می‌دهد آموزش عالی با سرمایه‌گذاری‌ها و افزایش در جذب سرمایه، در نقطه عطفی قرار دارد، این ممکن است درنتیجه افزایش تعداد نهادهای آمریکایی باشد که کمک‌های بشردوستانه انجام می‌دهند، یا تغییر سیاست مالیاتی و شرایط آموزش عالی مانند مبارزات در ارتباط با انجمن فارغ‌التحصیلان، الگوهای جدید ارائه‌شده در میان نسل‌های مختلف و تلاش‌های عقب‌افتاده برای جلب توجه اهداکنندگان مختلف وقف باشد درواقع، کاهش در ارائه آموزش عالی قبلاً برای سال ۲۰۱۹ پیش‌بینی‌شده و تمدیدشده بود.
یافته‌های تحقیق نشان‌دهنده تفاوت صندوق‌های وقف براساس نوع اهداکننده، اهداف مشارکت و تنوع نهادها در وقف است. نتایج نشان‌دهنده آن است که حجم صندوق‌های وقف از حدود ۹.۱ میلیارد دلار در سال ۱۹۹۳ به ۲۵.۱ میلیارد دلار (۱۷۵درصد) در سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است.
چهار روند شایان توجه در این زمینه عبارت‌اند از افزایش نسبت کمک‌های مالی از سوی سازمان‌ها و به‌ویژه بنیادها، به‌جای افراد، تغییر در اهداف وقف به اهداف کوتاه‌مدت و عملیاتی و موضوعات مورد نیاز روز به‌جای موضوعات بلندمدت، افزایش حجم وجوه برای مقاصد محدود و مشخص و نه نامحدود و نسبت بیشتری از منابع در مقایسه با مؤسسات خصوصی به بخش عمومی کمک شده است.
نتایج این تحقیق به دانشگاه‌هایی که به دنبال استفاده از روش‌های مشابه با کپی‌کردن استراتژی‌های سرمایه‌گذاری وقف‌های برترند، پیشنهاداتی داد که عبارتند از؛
۱- از مدل تامین مالی صندوق‌های وقف دانشگاهی در تمام دانشگاه‌های کشور استفاده شود.
۲- براساس تجربیات کشورها، راه‌اندازی صندوق‌های وقف دانشگاهی در راستای مصارف جاری راهکاری است که می‌تواند به بهبود عملکرد دانشگاه‌ها کمک کند.
۳- طی مکانیسمی فارغ‌التحصیلان دانشگاه در صندوق‌های وقف عضو شوند و از منابع آنها در هزینه‌های دانشگاه استفاده شود.
۴- دانشگاه‌ها می‌توانند ازطریق منابع درآمدی حاصل از صندوق‌های وقف بلندمدت در امور جاری نیز بهره‌گیری کنند.
بررسی عملکرد صندوق‌های وقف در کشورهای منتخب، بیان‌کننده وجود تفاوت در برخی ویژگی‌های سازمانی مانند اندازه صندوق و روش انتخاب اهداکنندگان وقف است؛ بنابراین، پیشنهاد می‌شود صندوق‌های وقف از استراتژی‌های بومی و متناسب با نیاز خود برای تخصیص وجوه به طبقات خاص دارایی استفاده کنند.
پی‌نوشت
[۱] . حمید مرتضی‌نیا و خلیل نوروزی، «بررسی منابع صندوق‌های وقف برای آموزش عالی در کشورهای منتخب»، پژوهشنامه مطالعات وقف و امور خیریه، دوره ۱، ش۱، شماره پیاپی ۱، فروردین ۱۴۰۲: صص ۲۵-۴۸.