به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، موضوع رتبه‌بندی دانشگاه‌ها از موضوعات مهم در حوزه علم‌سنجی است و هر از چند گاهی در رسانه‌های مرتبط علم و فناوری مطرح می‌شود. احراز رتبه‌های بهتر در نظام‌های رتبه‌بندی مختلف نه تنها موجب اعتبار بیشتر دانشگاه، دانشجویان و همه وابستگان به مراکز آموزش عالی است؛ در ارتقای پذیرش دانشجویان داخلی و بین‌المللی نخبه نیز تاثیرگذار است.
نظام‌های رتبه‌بندی مختلفی امروز در دنیا وجود دارد و از مهمترین نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها می‌توان به کیو. اس (.Q.S Quacquarelli Symonds ، تایمز، شانگهای و لایدن (Leiden Ranking) اشاره کرد. رتبه‌بندی دیگری از سال ۲۰۰۳ به نام رتبه بندی شانگهای منتشر شده است. رتبه‌بندی لایدن نیز نظام دیگری برای رتبه‌بندی دانشگاه‌هاست که اولین بار در سال ۲۰۰۷ میلادی منتشر شد.
جایگاه دانشگاه‌های کشورها در نظام‌های رتبه‌بندی مختلف البته به معنای جایگاه واقعی و قطعی آنها در نظام علم و فناوری ملی و جهانی نیست، ولی تصویری کلی از وضعیت علم و آموزش آن کشور به دست می‌دهد و مهم‌تر از آن در معرفی آن کشور به دانشجویان بین‌المللی نقشی مهم ایفا می‌کند. دانشگاه‌های سطح یک کشور ما نیز رتبه‌های خوبی در رتبه‌بندی‌های مختلف دارند؛ مثلا دانشگاه صنعتی شریف رتبه ۳۸۰ را در رتبه‌بندی کیواس و دانشگاه تهران رتبه ۱۴۲ را در معیار مرجعیت علمی رتبه‌بندی لایدن دارد.
محمد حسن‌زاده در گفت‌وگو با خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، در مورد نظام‌های رتبه‌بندی دانشگاه‌ها اظهار داشت: رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌ها، چارچوب هایی هستند که موسسات متولی رتبه بندی برای مقایسه دانشگاه‌ها در سطح جهان در پیش می گیرند. هر کدام از رتبه‌بندی‌ها رویکرد، معیارها، اهداف و ماموریت‌های خود را دارند. مثلا هدف اصلی برخی رتبه‌بندی‌ها معرفی دانشگاه‌ها به دانشجوها است. مانند آموزش عالی تایمز/ Times Higher Education و به همین دلیل، چنانچه دانشگاهی مقطع کارشناسی نداشته باشد در این رتبه‌بندی قرار نمی‌گیرد. هدف از این رتبه‌بندی این است که دانشگاه‌ها را به دانشجوها معرفی کند و دانشجوها بدانند چه دانشگاهی را انتخاب می‌کنند.
وی افزود: تمرکز نظام رتبه‌بندی کیو اس/ Q S هم روی کارفرماها و اشتهار دانشگاه‌هاست یا رتبه‌بندی لایدن/ Laiden بر بروندادهای پژوهشی و همکاری‌های بین‌المللی و رتبه‌بندی شانگهای بر دستاوردهای جهانی دانشگاه‌ها مانند جوایز نوبل و فیلدز تاکید دارد. هر چند شباهت‌های زیادی بین معیارهای رتبه‌بندی وجود دارد. البته برخی رتبه بندی ها به حوزه‌هایی مانند دانشگاه سبز و غیره توجه دارند و معیارهای خاصی را به کار می‌گیرند.
هر نظام رتبه‌بندی رویکرد مشخصی دارد
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) نتیجه گرفت: هر کدام از این رتبه‌بندی‌ها ماموریت و رویکردهای خود را دارند اما، استفاده از این رتبه‌بندی‌ها به خود ما بستگی دارد. بدیهی است که رتبه‌بندی‌ها برای سیاستگذاران کشور خاص رتبه‌بندی انجام نمی دهند. سیاستگذاران باید براساس اولویت‌ها و ماموریت‌های خود از رتبه‌بندی‌ها استفاده کنند.
وی یادآور شد: بهتر است بر اساس رتبه‌بندی‌ها بدانیم وضعیت دانشگاه‌های ما در مقایسه با همتایان خود در دنیا در چه سطحی قرار دارد و سپس، وضعیت آنها را با تصویر کلان خود از دانشگاه‌ها مقایسه کنیم و ببینیم آیا دانشگاه‌ها در مسیر رسیدن به این تصویر کلان حرکت می‌کنند یا نمی‌کنند؛ به همین دلیل ارزیابی‌های ملی نمی‌تواند صرفا از رتبه‌بندی حاصل شود یا به آنها بسنده کند. در ارزیابی‌ها از علم و فناوری، باید شاخص‌ها و چارچوب ارزیابی خود را داشته باشیم. ارزیابی‌های ما باید ریشه در برنامه‌های توسعه ما داشته باشند.
استاد دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به بررسی لایحه برنامه هفتم توسعه در مجلس شورای اسلامی افزود: دانشگاه‌ها در برنامه‌های توسعه‌ای مانند برنامه ششم و برنامه هفتم توسعه، تکالیفی دارند. باید ببینیم چه چیزی دانشگاه‌های ما را به اهداف مدنظر نزدیک می‌کند. در دوره‌های مختلف دانشگاه ها رویکردهای گوناگونی را اتخاذ کرده‌اند که البته با تغییرات نسلی دانشگاه‌ها در جهان همگرا بوده است. دانشگاه‌های ما از آموزش‌محور به پژوهش‌محور و اخیرا به دانشگاه‌های کارآفرین تغییر رویکرد داده اند؛ بنابراین، لازم است از داده‌های رتبه‌بندی‌ها برای فهم جایگاه دانشگاه‌های خود و ایجاد فضای لازم برای دستیابی به آنها بهره برداری کنیم.
وی با طرح این سوال که جایگاه رتبه‌بندی‌ها در این نظام کلی چیست؟ ادامه داد: جایگاه رتبه‌بندی‌ها این است که به ما نشان دهند دانشگاه‌های ما بر اساس شاخص‌هایی که این رتبه‌بندی‌ها در دنیا عرضه می‌کنند در چه سطحی قرار دارند. اینکه ما از رتبه‌بندی‌های جهانی چه تحلیلی داشته باشیم، به برنامه‌های ملی و سیاست‌های داخلی دانشگاه‌ها بستگی دارد. رتبه بندی‌ها تنها یکی از منابع مدیران برای تصمیم‌گیری است نه همه آنها. از سوی دیگر، رتبه‌بندی‌ها تنها یکی از ملاک‌ها برای قضاوت درباره دانشگاه هاست نه همه آنها.
با توجه به اهمیت رتبه بندی‌ها، لازم است که اهتمام جدی برای مشارکت با آنها وجود داشته باشد و دلیل این اهمیت، دو بُعد مهم را دربرمی‌گیرد: بُعد اول پرستیژ (اعتبار) ملی است که به عنوان کشوری که بیشترین دانشجو به نسبت جمعیت را بین کشورهای در حال توسعه دارد و حتی بین کشورهای توسعه یافته هم موقعیت بهتری دارد و حتما به عنوان کشوری که ظرفیت‌ها و تاریخ تمدن غنی در حوزه علم دارد، باید نقش و جایگاه خوبی در رتبه‌های بالای دانشگاه‌ها داشته باشیم.
رییس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) ادامه داد: دلیل دوم، لزوم گرایش به بین المللی سازی هر چه بیشتر آموزش عالی ایران است. وقتی نگاه ما بین‌المللی سازی آموزش است و می‌خواهیم دانشجویان بین‌المللی کشور ما را برای ادامه تحصیل انتخاب کنند، دانشجوها هم در اولین قدم رتبه دانشگاه‌ها را انتخاب می‌کنند در اولین قدم باید اهتمام داشته باشیم دانشگاه‌های ما به همان اندازه‌ای که دستاورد و جایگاه دارند در سطح بین‌المللی نشان داده شوند. این کار به افزایش دانشجوی بین‌المللی و ارتباطات علمی و در نهایت به افزایش رتبه منجر می‌شود و از آن مهم‌تر، علم و دانشگاه ها جهانی می‌شوند و مشارکت ما در دانش جهانی را افزایش می‌دهند.
روند حضور تعداد دانشگاه‌های ما همیشه صعودی بوده است
حسن‌زاده در مورد دلیل نبودن و ذکر نشدن نام برخی دانشگاه‌ها مانند دانشگاه علامه یا برخی واحدهای دانشگاه آزاد در رتبه‌بندی‌های مختلف گفت: معمولا یک قاعده کلی وجود ندارد و در خصوص هر رتبه بندی باید به صورت اختصاصی صحبت کرد، همه دانشگاه‌های ما در رتبه‌بندی‌های جهانی حضور دارند و همیشه هم روند حضور تعداد دانشگاه‌های ما در رتبه‌بندی‌های جهانی صعودی بوده است. در سال ۲۰۲۳ هم نسبت به ۲۰۲۲ در همه رتبه‌بندی‌ها نرخ افزایشی تعداد دانشگاه‌ها را تجربه کرده‌ایم و جایگاه دانشگاه‌ها هم در رتبه‌بندی‌ها صعودی بوده است. در موارد معدودی هم نوسان داشته‌ایم و این هم طبیعی است؛ زیرا رقابت وجود دارد و اینکه دانشگاه‌های کشورهای دیگر هم مشغول فعالیت هستند و به این دلیل آنها هم پیشرفت می‌کنند.
اینکه چرا دانشگاهی از ایران در بین ۱۰۰ دانشگاه برتر وجود ندارد، به دو موضوع برمی‌گردد. اول اینکه دانشگاه‌های ایران در ورود اطلاعات خود به سامانه‌های داده ضعیف عمل می کنند و در بسیاری موارد آنچه را که هستند، نمی‌توانند نمایش دهند و در جایی که به ورود اطلاعات نیاز است، داده‌ها به صورت مدون وجود ندارد و دوم دسترسی به اطلاعات دانشگاه‌های کشورهای دیگر برای رتبه‌بندی‌کنندگان نسبت به دانشگاه‌های ما سهل‌تر است.
وی گفت: البته ایرانداک آماده کمک و آموزش به همه مسئولان دانشگاه‌ها برای ارتقای جایگاه در همه رتبه‌بندی‌ها و در همه شاخص‌ها است. هم اکنون نیز با برخی دانشگاه ها به صورت اختصاصی در حال همکاری هستیم.
حسن‌زاده با ارائه مثالی گفت: البته تاحدودی بر اساس کشور یا منطقه میزبان رتبه بندی نوع خاصی از سوگیری غیرقابل اجتناب شکل می گیرد. به عنوان مثال، وقتی یک نظام رتبه‌بندی در روسیه است، دانشگاه‌های روسیه بهتر و بیشتر در این نظام قرار دارند یا در اروپا که رتبه‌بندی انجام می‌شود، دانشگاه‌های اروپایی سهم بیشتری دارند و به همین شکل.
یعنی نزدیکی به منبع رتبه‌بندی کننده و ارائه داده‌ها در مجموع رتبه‌بندی اثر دارد. اما نکته مهم دیگراین است که دانشگاه‌های ما به نسبت دانشگاه‌هایی که در راس قرار دارند؛ حتی به لحاظ تاریخ، جوان‌تر هستند؛ بنابراین نمی شود دانشگاهی را که ۸۰ سال سن دارد با دانشگاهی که ۸۰۰ سال سن دارد، مقایسه کرد. اما رشد ما شتابان بوده است و باید این رشد را حفظ کنیم.
رییس ایرانداک در توضیح بیشتر در مورد رتبه‌بندی‌ها اظهار داشت: همه رتبه‌بندی‌ها سطحی از داده‌های عمومی را شامل می‌شوند و رتبه‌بندی‌های موضوعی ذیل رتبه‌بندی‌های جامع و فراگیر قرار می‌گیرند. یعنی رتبه‌بندی‌ها دسته بندی های جزئی تر و تخصصی تر نیز دارند. به عنوان مثال، ذیل موضوعات تخصصی مانند شیمی، فنی و مهندسی و غیره نیز رتبه بندی انجام می شود. رتبه‌بندی‌های فراگیر شاخص‌های عمومی‌تری را دارند؛ مانند شاخص نسبت استاد به دانشجو یا نسبت تولیدات علمی به اعضای هیات‌علمی که عمومی هستند. کلام آخر اینکه، در عین حال که قضاوت درباره دانشگاه ها را به رتبه آنها محدود نمی کنیم، لازم است از داده های حاصل از رتبه بندی دانشگاه ها در مسیر ارتقای آموزش عالی خود بهره برداری کنیم که این امر نیازمند نگاهی جامع، ماموریت گرا و تعاملی است.