انقلاب اسلامی در مسیر تثبیت خود، از آغازین روزهای پیدایش، با چالش‌های بسیاری روبه‌رو شد که یکی از مهم‌ترینشان هشت سال دفاع مقدس است. تهاجم رژیم بعثی عراق به ایران اسلامی با حمایت قدرت‌های بزرگ جهانی صورت پذیرفت. در مقابل، رزمندگان اسلام نیز با رشادت و ابتکار عمل توانستند این دوران سخت را با سربلندی پشت سر بگذارند.
با توجه به شرایط متزلزل داخلی و عدم شکل‌گیری نظام حکومتی با ثبات در اوایل انقلاب، راه اول مقابل تهاجم عراق این بود که کشور وارد جریانات بین‌المللی و سیاسی شود که این مستلزم امضای قرارداد صلح و واگذاری بخش‌هایی از خاک کشور به عراق بود و چیزی جز انفعال و تضعیف نظام اسلامی در برنداشت. این موضع مورد قبول بنی‌صدر و جناح ملی مذهبی وی بود
رشادت، اخلاص و ابتکار عمل رزمندگان اسلام سبب استحکام انقلاب اسلامی و راهگشای مسائل پیش روی آن شد؛ بنابراین هشت سال دفاع مقدس تاثیری مثبت بر انقلاب اسلامی داشته است که شناخت مولفه‌ها و شاخص‌های این تاثیر می‌تواند ما را در شناخت الگوی دفاع مقدس در حل مسائل جدید پیش روی انقلاب اسلامی یاری رساند.
در این راستا و به تازگی مقاله‌ای با عنوان «مولفه‌ها و شاخص‌های دفاع مقدس در تثبیت انقلاب اسلامی» به قلم رجب اکبرزاده و همکاران منتشر شده است. در ادامه، برشی از این مقاله در زمینه مولفه‌های دفاع مقدس در تثبیت انقلاب اسلامی و شاخص‌های سنجش این مولفه‌های چهارگانه را می‌خوانیم:
نخست: انسجام و وحدت ملی
به‌طورکلی، همه صاحبنظران در حوزه دفاع مقدس و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، بر این اعتقاد هستند که دفاع مقدس، جلوه‌گر وحدت و انسجام ملی بود. بسیج عمومی هم یکی از نخستین شاخص‌ها بود. در این زمینه جناح اسلامگرا به رهبری امام خمینی (ره) در زمان هجوم صدام به کشور، نقش قابل‌توجهی در بسیج و انسجام نیروها برای حضور در خط مقدم و دفاع از کشور ایفا کرد.
امام خمینی با مدیریت قاطع خود در بحران جنگ با عنایت به ادای تکلیف الهی و در راستای وظایف شرعی نقش مهم و تأثیرگذاری بر رفتار مردم و بسیج آنان در تمامی مراحل انقلاب و به ویژه جنگ تحمیلی داشتند.
رهبر انقلاب با روشن کردن ماهیت جنگ و متجاوزان به رفع سؤالات و شبهاتی که از طرف مردم و جناح‌های مختلف در مورد جنگ پیش آمده بود، پرداخته و موجب انسجام و پیوند روزافزون جامعه برای دفاع در برابر متجاوزان شدند. درواقع، با روایت معنوی و مذهبی از جنگ و دفاع؛ همانند انقلاب اسلامی، سبب تحول روحی مردم، شهادت‌طلبی، پیروزی در برابر کفار و قدرتمند شدن اسلام و نظام دینی شدند. در نتیجه، این روایت معنوی که جنگ همانند انقلاب در جهت حفظ اسلام و با هدف اسلام‌خواهی صورت گرفته است، موجب به حاشیه راندن جریان‌های ملی مذهبی و لیبرالی در طول دوران جنگ شد؛ بنابراین، گفتمان انقل
اب اسلامی تفکر غالب در نحوه جنگ و دفاع از کشور شد.
هویت سیاسی- دینی انقلاب اسلامی و نظام سیاسی و دینی برآمده از آن، نقش تأثیرگذاری را در فرایند شکل‌گیری اتحاد و انسجام ملی در دوران جنگ تحمیلی ایفا کرده است. از آنجا که رژیم بعثی عراق دلیل شروع جنگ را جلوگیری از صدور انقلاب اسلامی و نابودی آن اعلام کرد، درواقع این مسئله موجب شد تا بیشتر مردم که در شکل‌گیری این انقلاب نقش داشته‌اند، به دفاع از انقلاب با حضور در جبهه‌های دفاع مقدس، علاوه بر اینکه اتحاد و انسجام ملی را به نمایش گذاشتند، از هویت سیاسی و دینی خود نیز دفاع کردند.
شاخص سوم وحدت رهبری بود. به تعبیر دیگر عامل اصلی که موجب متحدشدن مخالفان علیه انقلاب اسلامی و وقوع جنگ هشت سالۀ عراق علیه ایران شد، ایدئولوژی حاکم بر انقلاب اسلامی و رهبران آن بود. همین ایدئولوژی انقلاب اسلامی باعث تداوم مقابله در برابر هجوم دشمن به خاک ایران شد.
شاخص چهارم وحدت کلمه بود؛ به‌طورکلی، تفسیر سیاسی و اعتقادی جناح اسلامگرا از ماهیت جنگ باعث شکل‌گیری مؤلفه اصلی قدرت دفاعی برای مقابله با تهاجم رژیم عراق شد که همان حضور گسترده نیروهای انقلابی و مردم بود که حاصل آن وحدت کلمه در جامعه گشت. همین تفسیر، حس برادری و وطن‌پرستی را در نهاد یکایک مردم تقویت کرد که در تمام زوایای جنگ کاملاً مشهود بود. درنتیجه، افزایش بسیج مردمی و تقویت روحیۀ آنان در دوران جنگ، باعث پیروزی‌های پی‌درپی ایران شد؛ به عبارت دیگر، اتحاد و انسجام مردمی موجب تثبیت و بقای انقلاب اسلامی شد.
با وجود جناح‌ها و گروهک‌های مخالف در اوایل جنگ نه تنها جنگ عاملی برای تضعیف کشور و انقلاب نشد، بلکه با مدیریت و کنترل دقیق امام و پیروان ایشان که به مکتبی‌ها معروف بودند، دولت توانست بر این گروه‌ها مسلط شده و آنها را به انزوا بکشاند
دوم: خودباوری ملی و شاخص‌های آن
خوداتکایی؛ شاخص اول: با شکل‌گیری هویت اسلامی و ایدئولوژی انقلاب اسلامی ایران که بر اصل خوداتکایی و عدم وابستگی به کمک و حمایت دیگران استوار بود، از یک سو با وقوع جنگ تحمیلی و آشکار بودن اهداف این جنگ و از سوی دیگر مدیریت کامل و بدون نقص رهبر انقلاب و پیروان خط امام، نه تنها ایدئولوژی انقلاب را تضعیف نکرد، بلکه با سرکوب مخالفین داخلی و نهادینه شدن هویت اسلامی موجب انسجام و وحدت در بین اقشار مختلف جامعه و در نهایت تقویت خودباوری ملی و شکوفایی استعدادها شد.
نوآوری‌های بدیع؛ شاخص دوم: ازجمله تحولاتی که در طول هشت سال دفاع مقدس رخ داد، شکل‌گیری نوآوری، خلاقیت‌ها و اعمال بدیعی که در ابعاد مختلف صورت گرفت. از ابتکار عمل رهبر انقلاب اسلامی در مسائل و تصمیمات جنگ گرفته تا ابتکار و نوآوری نیروهای انقلابی در مسیر دفاع از کشور. با وجود اتحاد و انسجام ملی در زمان جنگ، باعث شکل‌گیری فعالیت‌های متکی بر توانایی‌های کشور برای تولید سلاح و به دست‌آوردن ارزاق در شرایط بد اقتصادی و تحریم‌های آن دوران شد؛ بنابراین، موجب انواع ابداعات و اختراعات شد.
بدین ترتیب در پی جنگ هشت سالۀ عراق علیه ایران، از طرفی قرار گرفتن نظام سیاسی و اجتماعی کشور در یک موقعیت خوب، از طرف دیگر با تحریم‌های اقتصادی و نیاز مبرم به سلاح، فعالیت‌های تولیدی صنایع نظامی ایران تا حدودی پیشرفت کرد.
شکوفایی استعداد: دفاع مقدس علاوه بر اینکه یک آزمون مهم برای ملت بود، آزمونی هم بود برای بروز استعدادها و توانایی‌ها در سطح کشور، درواقع دفاع مقدس وسیله‌ای برای شکوفایی استعدادهای ناشناخته در انسان‌ها شد. در واقع به عقیده امام خمینی (ره) و اندیشمندان و رهبران نظام اسلامی، استقلال‌خواهی عاملی جهت رشد استعدادها و خلاقیت‌ها است که در جنگ عراق علیه ایران با روحیۀ خوداتکایی و استقلال‌خواهی مردم ایران، جنگ زمینه‌ای برای شکوفایی و خلاقیت شد.
سوم: بیداری ملت و شاخص‌های آن
تصمیم بر دفاع؛ شاخص اول: باتوجه به ایدئولوژی انقلاب اسلامی و رویکرد رهبر انقلاب، جنگ عراق علیه ایران را جنگ با ارزش‌ها و هنجارهای انقلاب می‌دانستند؛ بنابراین، نه تنها نیروهای نظامی بلکه عموم مردم را به بسیج شدن برای دفاع از کشور و ایدئولوژی انقلاب تشویق کردند. درواقع براساس ایدئولوژی انقلاب اسلامی، تا پایان جنگ، چهارچوب اصلی دفاع از کشور قرار گرفت؛ به عبارت دیگر، آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب اسلامی، عاملی بود برای بیداری ملت در برابر بحران‌هایی که می‌توانست سبب تضعیف و شکست کشور و انقلاب اسلامی در برابر مخالفین شود.
اهداف انقلابی؛ شاخص دوم: در دوران جنگ تنها عاملی که می‌توانست مردم را برای مقابله با تهدیدات پیشرو و همچنین پیشبرد اهداف انقلاب بسیج کند، اسلام و آرمان‌های انقلاب بود، اسلام به عنوان محور اصلی هویت ملی در دوره بعد از پیروزی انقلاب، مورد توجه قرار گرفت و به تبع آن نیز در دوران جنگ عراق علیه ایران، با اسلام و هدایت و رهبری امام خمینی (ره) پیونده خورده بود. با پیروزی انقلاب، هویت شکل‌گرفته ایرانی- اسلامی، در طی دوران اولیه تثبیت با بحران‌هایی روبه‌رو بود و وقوع جنگ در کشور، باتوجه به ایدئولوژی انقلاب، موجب تقویت هویت اسلامی و ملی در کشور و درنهایت بیداری مردمی و به دنبال آن باعث تقویت انگیزۀ وحدت، دفاع و مبارزه در جهت منافع کشور و در آخر تثبیت و بقای انقلاب اسلامی شده است.
چهارم: هنجارها و ارزش‌های انقلابی
نفی جریان‌های مارکسیستی؛ اولین شاخص؛ با پیروزی انقلاب اسلامی، نظام نوپای اسلامی، نیاز به تثبیت و نهادینه کردن هنجارها و ارزش‌های اسلامی داشت که از اوایل فرایند تثبیت با مشکلات و چالش متعددی مواجه بود. درواقع، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و همچنین آغاز دوران تثبیت آن، با وجود آمدن فضای باز سیاسی این فرصت برای تمام گروه‌ها و جناح‌های داخلی فراهم شد، برای نمونه جنبش مارکسیستی در طول چند ماه بلافاصله بعد از سقوط رژیم سابق، این فرصت را پیدا کردند تا در مقیاس توده‌ای به سازماندهی بپردازند، علی‌رغم آنکه بسیاری گمان می‌کردند این جناح‌ها به موفقیت‌های چشمگیری برسند؛ اما عمر آنها بسیار کوتاه بود.
از آنجا که رژیم بعثی عراق دلیل شروع جنگ را جلوگیری از صدور انقلاب اسلامی و نابودی آن اعلام کرد، بیشتر مردم که در شکل‌گیری انقلاب نقش داشتند از هویت سیاسی و دینی خود نیز دفاع کردنددفع گروه‌های ضدانقلاب؛ شاخص دوم: دفع گروه‌های مخالف انقلاب که باعث بروز اختلافات و درگیری‌های گوناگونی در سطح داخلی شده بودند، در اوایل جنگ از شدّت بیشتر برخوردار بود که اگر با مدیریت دقیق و کامل جلوی اختلاف‌افکنی این گروه‌ها و همچنین سرکوب و مانع فعالیت آنان گرفته نمی‌شد، روحیه مقاومت نیروهای مردمی را در برابر دفاع از کشور می‌گرفت و موجب دلسرد شدن آنان برای پیروزی در جنگ می‌شد. در طی دوران هشت سال جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، علی‌رغم وجود جناح‌ها و گروهک‌های مخالف در اوایل جنگ نه تنها جنگ عاملی برای تضعیف کشور و انقلاب نشد، بلکه با مدیریت و کنترل دقیق امام و پیروان ایشان که به مکتبی‌ها معروف بودند، دولت توانست بر این گروه‌ها مسلط شده و آنها رابه انزوا بکشاند و در نهایت، تمام توجه مردم و نیروهای انقلابی بر سر یک موضوع و آن هم دفاع از کشور و ایدئوژی انقلاب، معطوف شد.
نتیجه‌گیری
علت اصلی شروع جنگ عراق علیه ایران، وجود انقلاب اسلامی و مهار امواج آن در منطقه بود؛ بنابراین با آغاز جنگ، جمهوری اسلامی ایران ۲ راه برای دفاع از کشور در پیشِ رو داشت؛ نخست اینکه با توجه به شرایط متزلزل داخلی و عدم شکل‌گیری نظام حکومتی با ثبات در اوایل انقلاب، وارد جریانات بین‌المللی و سیاسی شود که این راه مستلزم امضای قرارداد صلح و واگذاری بخش‌هایی از خاک کشور به عراق بود و چیزی جز انفعال و تضعیف نظام اسلامی در برنداشت. این موضع مورد قبول بنی‌صدر و جناح ملی مذهبی وی بود.
دومین راه این بود که با اتکا به توان داخلی و اتحاد و انسجام نیروهای مردمی به مقاومت و دفاع در برابر هجوم رژیم بعث عراق بپردازد و این موضع با گفتمان اسلامی - ملی که براساس اندیشه امام خمینی و رهبران انقلاب شکل گرفته بود، تطابق داشت.
بنابراین هدف نهایی کشور مقابله با نیروهای متهاجم عراقی با اتکا بر نیروهای مردمی و انقلابی قرار گرفت که ماحصل آن انسجام و وحدت نیروها و جناح‌های انقلابی و فروکش کردن اختلافات درونی، شکوفایی استعدادها و خودباوری ملی، بیداری ملت و درنهایت، تثبیت و بقای نظام اسلامی و ارزش‌های انقلاب شد.
منبع:
رجب اکبرزاده، مهدی محمدزاده بنی طرفی و سیدامیر سخاوتیان، «مؤلفه‌ها و شاخص‌های دفاع مقدس در تثبیت انقلاب اسلامی»، فصلنامۀ علمی مطالعات دفاع مقدس، دورۀ ۹، شماره ۱، شماره پیاپی ۳۳، بهار ۱۴۰۲: صص۶۱-۸۱.