به گزارش خبرنگار ایرنا، غارقلعه اسپهبدخورشید در شهرستان سوادکوه که یکی از آثار طبیعی-تاریخی ارزشمند و کمتر شناخته شده مازندران محسوب می‌شود، از اوایل ماه گذشته وارد دوران جدیدی از نگهداری و فعالیت‌های باستان‌شناسی شده است.
پس از این‌که از سال ۱۳۹۹ اداره کل پایگاه‌های میراث ملی و جهانی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی پایگاه ملی غار اسپهبد خورشید را افتتاح کرد، برنامه‌ریزی‌ها برای نگهداری و حفاظت از این اثر ارزشمند و کم‌نظیر تاریخی وارد فاز جدیدی شد. اکنون پس از حدود ۲ سال پیگیری و برنامه‌ریزی توسط این پایگاه ملی، مدیر پایگاه از پایان یافتن فصل نخست کاوش باستان‌شناسی غارقلعه اسپهبد خورشید خبر داده است.
به گفته آرش عابدینی که علاوه بر مسئولیت مدیریت پایگاه ملی غار اسپهبدخورشید و آثار وابسته، سرپرستی تیم کاوش این غار را نیز به عهده دارد، مجوز نخستین فصل کاوش باستان‌شناسی و حفاظت سازه‌های معماری اسپهبدخورشید برای بازه زمانی ۵ شهریور تا ۲۰ مهر صادر شد که عملیات کاوش اخیرا به پایان رسیده و اقدامات مربوط به حفاظت سازه‌های معماری نیز در حال انجام است.
وی اظهار می‌کند: فصل اول کاوش غار اسپهبد خورشید در تراس اول ضلع غربی غار انجام شد که طی آن پدیده‌ها و آثار معماری این غارقلعه به دست آمد.
کشف کارگاه تولید جنگ‌افزار
مدیر پایگاه ملی غار اسپهبدخورشید از کشف یک کارگاه تولید جنگ‌افزارها در محوطه کاوش شده خبر می‌دهد و می‌گوید: در بخشی از محدوده کاوش شده تراس اول ضلع غربی یک کوره از دوره ساسانی یافت شد که در این کوره برای خودشان اسلحه می‌ساختند. در حقیقت مکانی برای ساخت نوک پیکان، خنجر، شمشیر و زوبین بود. آثار و شواهد فلزکاری مانند قالب‌ها و ماسه ریخته‌گری هم مشاهده شده است. شمش فلز در این مکان قالبگیری شد. قبضه شمشیر، نوک پیکان و قالب و خنجر و زوبین یافت شد. ماسه ریخته‌گری و قالب‌ها هم کشف شد.
عابدینی درباره آثار معماری کشف شده در این بخش از غارقلعه اسپهبدخورشید نیز خاطرنشان می‌کند: دو طاق بسیار زیبای به جا مانده از دوره ساسانی داشتیم که یکی در محل ورودی به فضای بعدی بود و در فصل بعدیِ کاوش‌ها برای بیرون آوردن آن از خاک اقدام می‌شود. یک نورگیر هم که به نوعی پنجره طاق‌دار است و نور فضای پشت‌سرش را تامین می‌کرد نیز در این قسمت قابل مشاهده است.
وی می‌افزاید: یک طاقچه بسیار زیبا هم با نقوشی دیدنی یافت شد. در این طاقچه نقش سوار ساسانی، نقش ببر و نقش اسب در کنار نقوش انتزاعی انسانی قابل مشاهده است. نقش ببر در این طاقچه می‌تواند نشانه‌ای از مشاهده ببر مازندران در همان دوران باشد. یک راه‌پله با بیش از ۲۰ پله نیز وجود دارد که طبقه اول را به طبقه دوم وصل می‌کرد.
مدیر پایگاه ملی غارقلعه اسپهدخورشید و آثار وابسته به کشف و مشاهده بقایای ظروف شیشه‌ای و سفالی نیز در این محوطه اشاره می‌کند و می‌گوید: علاوه بر ادوات جنگی و بقایای فلزکاری، شیشه‌های شکسته دوره ساسانی و سفال‌های آن دوران هم به دست آمد. یک مُهر به خط پهلوی کتیبه‌ای نیز از زیر خاک به دست آمد که پاکسازی آن انجام شد و مرمت و رمزگشایی آن را قرار است انجام دهیم.
عابدینی با بیان این‌که در فصل نخست کاوش باستان‌شناسی غارقلعه اسپهبدخورشید حدود ۱۰۰ متر مربع کاوش شد، دستاوردهای این کاوش را برای دستیابی به اطلاعاتی بیشتر و دقیق‌تر از تاریخ منطقه و همچنین رازهای تاریخی غار اسپهبدخورشید بسیار اثرگذار و ارزشمند توصیف می‌کند و می‌افزاید: خوشبختانه نخستین فصل کاوش بسیار رضایتبخش بود. با پایان یافتن کار کاوش از چند روز پیش عملیات حفاظت و مرمت سازه‌های معماری این محوطه مانند تثبیت نقوشی که روی دیوار ثبت شده آغاز شده است.
وی اظهار می‌کند: وسعت معماری غار بسیار زیاد است و شاید کاوش کامل آن سال‌ها طول بکشد. ضمن این که منطقه صعب‌العبور است و به سادگی نمی‌توان به آن دسترسی داشت. اما پس از جمع‌بندی نتایج این فصل از کاوش و همچنین انجام عملیات حفاظت همین محدوده کاوش شده، در فصل‌های بعدی طبقات دوم و سوم را کاوش می‌کنیم.
مدیرپایگاه ملی غارقلعه اسپهبدخورشید و آثار وابسته از ثبت یک اقدام مردمی برای کمک به حفاظت از این غار نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: با توجه به صعب‌العبور بودن محوطه غار و دسترسی دشوار به آن، برای انتقال مصالح مد نظر به محوطه با مشکل و محدودیت مواجه هستیم. به همین دلیل برای حمل مصالح مرمت، در فضای مجازی فراخوان دادیم که با استقبال بسیار زیاد کوهنوردان و طبیعت‌گردان و دوستداران میراث فرهنگی مواجه شد. حدود ۷۰ نفر اعلام آمادگی کردند و مصالحی که بسته‌بندی کرده بودیم را به محوطه انتقال دادند.
انجام عملیات حفاظت اضطراری
در حال حاضر فعالیت‌های مربوط به حفاظت اضطراری بقایای معماری کشف شده در تراس اول ضلع غربی اسپهبدخورشید آغاز شده و با اولویت استحکام‌بخشی به منظور جلوگیری از تخریب و آسیب در حال انجام است. به گفته مسعود نیکوبیان جانشین معاون میراث فرهنگی و کارشناس مرمت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران، برای این قبیل آثار در کار حفاظت عمدتا استحکام‌بخشی و حفاظت اضطراری مطرح است.
نیکوبیان می‌گوید: برای این محوطه در واقع اقدامی به نام بازسازی نداریم. مثلا در گوشه‌های طاق‌ها که به دلیل عوامل انسانی و محیطی تخریب شده و امکان دارد که کلا تخریب شود، قسمت‌های دچار تنش را استحکام‌بخشی می‌کنیم.
مدرس گروه هنر و معماری دانشگاه مازندران اظهار می‌کند: معمولا برای سازه‌هایی که به این شکل در اثر عوامل زمانی و انسانی آسیب می‌بیینند و بحث باستانی بودن‌شان هم مطرح است استحکام‌بخشی اهمیت بیشتری دارد. مثلا در مورد بناهای دوره قاجار بازسازی هم مطرح است تا قابلیت استفاده داشته باشند. اما در چنین مواردی بازسازی از نظر مرمت اشتباه است و اولویت با حفظ شرایط موجود است.
جانشین معاونت میراث فرهنگی مازندران درباره روند استحکام‌بخشی این محوطه و بقایای معماری می‌گوید: قسمت‌های آسیب دیده با مصالح و خاکی که از همان نقطه به دست آمده و برخی مواد شیمیایی استحکام‌بخشی می‌شود و استحکام‌بخشی نقش و نگار کشف شده نیز با پارالویید و پیلی‌مال انجام می‌شود.
این اقدامات در قالب فعالیت‌های پایگاه ملی غار اسپبهد خورشید و آثار وابسته انجام می‌شود. آثار وابسته غار اسپهبدخورشید شامل قلعه کنگلو، قلعه روات‌سر، غار کیجاکرچال، برج باوند، آتشکده ارفع‌ده و طاق‌های تاریخی منطقه دوآب می‌شود که مجموعا ۱۰ اثر وابسته هستند.
طاق طبیعی اسپهبد خورشید با دهانه‌ای به طول ۸۵ متر با بقایای قلعه‌ای کهن در ارتفاعات خطیرکوه در حاشیه شرقی جاده سوادکوه واقع شده که در دو سوی دهانه داخلی این اثر طبیعی سازه‌هایی مطبق از کف تا زیر طاق با کاربری فضاهای مسکونی و تدافعی شامل پلکان، حوض، انبار و آب‌انبار، از جنس لاشه سنگ و ملات آهک و گچ بنا شده است.
ورودی این طاق و غار که در سال ۱۳۳۵ توسط عده‌ای از غارشناسان ایرانی کشف شد با سنگ و ساروج چیده شده و تا مدخل آن ادامه دارد که حکایتگر سابقه ساخت این بنا در دوره ساسانیان است. ۲ اتاق بزرگ در سمت راست و چند اتاق در سمت چپ همراه با بناهای انتهای غار نیز کاربردهای گوناگون داشتند.
این اثر مهم و کمترشناخته شده باستانی مازندران طی سال‌های اخیر به دلیل فعالیت بی‌ضابطه معادن شن و ماسه و انجام انفجارهای معدنی در اطراف آن همواره در معرض تهدید قرار داشت، اما با راه‌اندازی پایگاه ملی برای این اثر طبیعی-تاریخی، پیگیری‌ها برای بهبود وضعیت و کاهش تهدیدهای آن افزایش یافت و اکنون برای نخستین بار کاوش باستان‌شناسی آن انجام شد.