تعریف فرهنگ
واژه فرهنگ مرکب از دو واژه «فر» و «هنگ» به معنای ادب، تربیت، دانش، علم، معرفت و آداب و رسوم تعریف شده است (فرهنگ فارسی معین، ۱۳۸۶). «هنگ» را از ریشه «ثنگ» اوستایی به معنی کشیدن و فرهختن و فرهنگ ذکر می‌کند (فرهنگ دهخدا، ۱۳۷۷). معنای اصطلاحی فرهنگ عبارت است از «مجموعه‌ای از آداب و رسوم، عقاید و افکار، پندارها و باورها، گفتارها و کردارها ابداعات و اختراعات، هنجارها و اعتقادات، هنر و ادبیات است که طی زمان در جامعه شکل گرفته و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده و عموم اعضای جامعه آنها را بصورت عادت به منصه ظهور می‌رساند» (درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران، ۱۳۸۹).
آسیب شناسی فرهنگ عمومی
تفاوت‌ها و یا شکاف‌هایی معنادار میان نسل‌های مختلف جامعه وجود دارد. نسل کودک جامعه ایران با نسل نوجوان، جوان، میانسال و پیر تفاوت‌های قابل توجهی در باور و رفتار دارند. به عنوان نمونه موضوع «هوش مصنوعی» کودکان ما را به خود مشغول کرده که در آینده نه چندان دور ثمرات قابل توجهی خواهد داشت. اگر یک نسل با نسل قبل خود از نظر ارزشی و نگرشی تفاوت داشته و آرمان‌های دیگری را پیگیری کنند، معنایش این است که «فاصله یا گسست نسل‌ها» پدید آمده است. مطلب دیگر که بسیار اهمیت دارد، وجود «شکاف درون نسلی» است که در جای خود باید مورد بررسی قرار گیرد.
شکاف میان نسل ها و تفاوت در انتظارات، برنامه ها و اهداف، موجب «شکاف فرهنگی» در جامعه خواهد بود. به هر اندازه که تفاوت نسل ها بیشتر باشد، شکاف فرهنگی نیز عمیق تر خواهد بود. شکاف فرهنگی در یک جامعه، به طور حتم پیامدهایی خواهد داشت که گاهی خطرناک خواهد بود. پیامدهایی که در برخی حوزه ها مانند حوزه جامعه شناسی، حوزه روان شناسی و حوزه علوم تربیتی قابل مطالعه و بررسی دقیق است. برای آزمودن جامعه در این موضوع به این عبارت ساده توجه کنید: اگر مسائلی در حوزه فرهنگ عمومی از حاکمیت و یا نسل فراتر به نسلی دیگر ابلاغ شود ولی آنها بدون توجه به ابلاغ ها، مسیر و برنامه دیگری را پیگیر باشند، بدانیم «گسست فرهنگی اتفاق افتاده است». هر چه نگرش ها و تفاوت ها بیشتر باشد، شکاف فرهنگی نیز عمیق تر خواهد بود.
راهکارهای بنیادین تقویت فرهنگ عمومی
با توجه به وجود شکاف بین نسلی در جامعه ایران و دغدغه های موجود در این بخش، چند راهکار بنیادین و مهم تبیین می‌شود:
یک. یکی از مهم ترین وظائف در جهت تقویت فرهنگ عمومی، «مطالعه دائمی وضع فرهنگ عمومی کشور» است. مطالعه منطقی و دائمی وضع فرهنگی عمومی در کشور موجب می شود درک درستی از نسل ها صورت گرفته و با توجه به دغدغه ها، برنامه ریزی مناسبی صورت پذیرد. دومین نکته مهم، «هدایت فرهنگ عمومی» با «تهیه و تدوین طرح ها» است. در این صورت، وضعیت فرهنگی جامعه رها شده به نظر نرسیده و مردم متوجه یک مدیر در این بخش خواهند شد. سومین مطلب مهم، «هماهنگی دستگاه های دولتی» برای اجرای اهداف فرهنگ عمومی در جامعه است. این فرایند، با اهتمام و برنامه ریزی منسجم و دقیق قابل اجراست که ابته در موارد فراوان دیگری نیز این هماهنگی ها مشاهده شده است. مطلب مهم دیگر، توجه به «عدم مغایرت آنها با اصول سیاست فرهنگی کشور» است. در نهایت، «اتخاذ سیاست های تشویقی به منظور شکوفایی فرهنگ عمومی» نیز اهمیت بسزایی دارد.
به نظر می رسد با اجرای دقیق این فرایند، فرهنگ عمومی در جامعه مسیر درستش را یافته و اهداف این بخش قابل اجرا خواهد بود.
لطفا به این مطلب توجه فرمایید که آنچه در این بخش به عنوان گام ها و اصطلاحات تبیین نمودم، آیین نامه شورای فرهنگ عمومی است. طبق ماده ۲ آیین‌نامه شورای فرهنگ عمومی که در جلسه مورخ ۲۱/ ۱۰/ ۱۳۷۲ در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید وظایف شورای فرهنگ عمومی عبارتند از:
الف- مطالعه دائمی وضع فرهنگ عمومی کشور، ارزیابی آن و بررسی مداوم و چگونگی اجرای اصول سیاست فرهنگی کشور و تهیه گزارش نوبه‌ای (سالیانه) و ارائه آن به شورای عالی انقلاب فرهنگی.
ب- برنامه‌ریزی و هدایت فرهنگ عمومی به منظور تحقق اهداف و اجرای سیاست های فرهنگی کشور مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی.
ج- تهیه و تدوین طرح هایی برای هماهنگ کردن کوشش های فرهنگی و هنری و تبلیغی در سازمان ها و مراکز رسمی فرهنگی و هنری در جهت اعتلای فرهنگ و هنر و بهبود کیفیت آنها و پیشنهاد طرح ها به شورای عالی انقلاب فرهنگی.
د- فراهم کردن زمینه همکاری و هماهنگی دستگاه های دولتی در اجرای آن بخش از وظایف آنها که راجع به گسترش، ارتقاء و تعمیق فرهنگ عمومی است.
ه- بررسی آثاری فرهنگی مرتبط بر سیاست ها و اجرای طرح ها و برنامه های اقتصادی، اجتماعی به منظور اطمینان از همسویی و عدم مغایرت آنها با اصول سیاست فرهنگی کشور و ابلاغ نتیجه به دستگاه های اجرایی.
و- اتخاذ سیاست های تشویقی به منظور شکوفایی فرهنگ عمومی در ابعاد مختلف آن.
ز- اظهار نظر نسبت به موضوعات، طرح ها و گزارش های راجع به فرهنگ عمومی کشور که از طرف مراجع ذی صلاحیت به شورا ارجاع می‌شود.
ح- پیشنهاد تحقیق در مسائل مهم فرهنگی و همکاری با شورای پژوهش های علمی کشور برای ایجاد هماهنگی در برنامه های تحقیقاتی فرهنگی و هنری.
بنابراین، پیشنهاد می گردد برای اجرای اهداف فرهنگی در جامعه اسلامی ایران، از مدیران و متولیانی استفاده شود که اهل درایت در شناخت وضعیت فرهنگی جامعه و اجرای آیین نامه با روش هایی جذاب باشند.
دو. یکی از مهم ترین مقدمات رسیدن به هر امری از جمله اهداف فرهنگی، «هنر شناخت و درک» کافی از موضوع بحث است. با توجه به مثال مرسوم «ثبّت العرش (الارض) ثم انقش»، ابتدا باید بدانیم در چه زمینی در حال ایفای نقش هستیم. تا زمانی که شناخت کافی از مردم صورت نپذیرد، هدایت فرهنگی مردم نیز بر زمین خواهد ماند. البته شناخت و درک به آسانی صورت نخواهد گرفت بلکه باید از مسیر درست علمی خود انجام شود. استفاده از علوم مختلف تجربی و غیر تجربی می تواند موجب این شناخت شود.
به عنوان نمونه، دانش «روان شناسی رشد» که اندیشمندان مختص به خود دارد، موجب شناخت دقیق روان نشاختی نسل ها و دوره های مختلف رشد از بدو تولد تا پیری می شود. دانستن دقیق و عمیق این دانش در کنار دانش های جامعه شناختی و غیره می تواند موجب شناخت و درک بهتر از موضوع بحث های فرهنگی بعنی مردم یک جامعه ایفا نماید.
سه. حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی عصر یک‌شنبه ۲۰ خرداد ۱۳۹۷ در دیدار صدها نفر از استادان، اعضای هیأت‌های علمی و پژوهشگران دانشگاه‌ها و مراکز علمی، دانشگاه را از مراکز بسیار مهم «تربیت قوه عاقله کشور» خواندند و با تبیین سه ضرورت اساسی دانشگاه‌ها یعنی «درگیر شدن با مسائل و چالش‌های کشور»، «تربیت فرهنگی، اخلاقی و هویتیِ دانشجویان» و «تحول دائم و اصلاح مستمر در محیط‌های دانشگاهی» تأکید کردند: «مسائل و مشکلات کشور باید عالمانه حل شود و استفاده از توانایی‌ها و ظرفیت‌های دانشگاه‌ها و اساتید و دستان توانا و مستعد جوانان پرتلاش و پرانگیزه در این مسیر، بسیار اساسی و مهم است».
برای اجرایی شدن فرمایشات رهبری در این حوزه، دانشگاه ها وموسسه های آموزش عالی می توانند نقش بسیار مهمی ایفا کنند. به عبارتی دیگر، اگر مدیران مراکز علمی به وظائف ابلاغی خود در مواردی مانند «ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه»، «آمایش آموزش عالی» و « طرح جامع تحقیقاتی اعضای هیات علمی» توجه کند و «جهت اقدام لازم» را خود به عهده گرفته و به درستی اجرایی نمایند، به طور حتم بخش فرهنگ عمومی جامعه دینی ما نیز از ثمرات آنها بهره مند خواهد شد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
یکی از مهم ترین چالش های فرهنگ عمومی جامعه ایران شکاف بین نسل های آن است. گسسته شدن میان نسل ها، موجب عدم درک آنها نسبت به یکدیگر و در نتیجه، عدم تعامل سازنده می شود. اولین قدم برای هدایت فرهنگ عمومی جامعه، جمع آوری اطلاعاتی درست درباره نسل های حاضر آن است. این اطلاعات نباید توسط یک طیف اجتماعی صورت گرفته بلکه از اندیشمندان متخصص در این زمینه باید استفاده شود. طبق فرمایشات مکرر رهبری، دانشگاه ها و مراکز علمی مرتبط، مغز محرک جامعه بوده و باید نسبت به این چالش فرهنگ عمومی در جامعه احساس مسئولیت عمیق نمایند. در صورت اجرای دقیق بخشی از آیین نامه های مراکز علمی، ثمرات آن را در جامعه و به خصوص بخش فرهنگی جامعه مشاهده خواهیم کرد. قابل توجه است که همه این ها به این مهم بستگی دارد که در مراکز علمی از چه مدیرانی استفاده شد؟! ضمن تقدیر از بخش قابل توجهی از آنها، مع الاسف در این قسمت باید تاملی دیگر داشته و به عبارتی دیگر، «نقطه سر خط» را بیابیم.
انشاالله با کمک متخصصان و «متعهدان واقعی» بتوانیم ایران اسلامیِ عزیز را به مقام شایسته آن رهنمون سازیم.
منابع و مآخذ
- ازغندی، علیرضا(۱۳۸۹)، درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران، تهران، نشر قوس.
- دهخدا، علی اکبر(۱۳۷۷)، فرهنگ دهخدا، تهران، انشارات دانشگاه تهران.
- معین، محمد(۱۳۸۶)، فرهنگ فارسی معین، تهران، نشر زرین.
دکتر عباس بخشنده بالی
دانشیار فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه مازندران
a.bakhshandehbali@umz.ac.ir