به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، سالن شهدای جهاد علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری امروز (یکشنبه) میزبان دهمین نشست از سلسله پیش‌نشست‌های تخصصی نخستین همایش ملی مرجعیت علمی با نام نقش نظام ارزیابی در تحقق مرجعیت علمی، با حضور و سخنرانی روح الله رازینی، رییس مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، سروش قاضی‌نوری رییس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و سید مجتبی امامی، معاون پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع) همچنین شماری از مدیران مرکز نظارت ارزیابی و تضمین کیفیت وزارت علوم و کارشناسان مرجعیت علمی بود.
روند و دلیل برگزاری همایش ملی مرجعیت علمی
قاضی‌نوری در ابتدای این نشست به دلیل و روند شکل گیری برگزاری اولین همایش ملی مرجعیت علمی پرداخت و گفت: موضوع مرجعیت علمی از ۱۸ سال قبل و برای اولین بار در دیدار مقام معظم رهبری با دانشجویان دانشگاه امام صادق (ع) در سال ۱۳۸۴ مطرح شد، اما به رغم تذکرات و مطالبات ایشان در همه سال‌های گذشته و تاکید بر مرجعیت علمی در اسناد بالادستی در این مورد کار جدی انجام نشده همچنین نه در مفهوم‌سازی و نه در بُعد ضرورت و در بُعد چگونگی به شکل جدی و عمیق به این مساله پرداخته نشده است.
وی با اشاره به اینکه به لحاظ علمی هم مجموعه تولیدات علمی این حوزه قابل توجه نیست و به تحلیل بیشتر محتوای سخنان مقام معظم رهبری نیاز است، افزود: موسسه نشر آثار مقام معظم رهبری از سال گذشته این موضوع را دقیق‌تر پیگیری و جلساتی با دستگاه‌های مختلف مانند معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دانشگاه آزاد اسلامی برگزار و این موضوع را با جدیت و دقت بیشتری دنبال کرد. وزارت علوم در نهایت متعهد شد با جدیت بیشتری موضوع مرجعیت علمی را دنبال کند و در نهایت برگزاری همایش ملی به مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور محول شد.
رییس مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور گفت: تحقیقات زیادی دراین مورد در مرکز پیشتر انجام شده بود، اما برگزاری همایش نیاز به یک حرکت ملی و همه‌جانبه داشت. بنابراین قرار شد اولین همایش ملی مرجعیت علمی ۲۹ آبان ۱۴۰۲ با حضور و همکاری همه نهادها و بازیگران برگزار شود. ابتدا فراخوان مقاله‌ای در این زمینه منتشر شد و خود مرکز هم سراغ ۴۰ نفر از صاحب‌نظران حوزه مرحعیت علمی رفت و از آنها خواست مقاله بنویسند که ۲۵ مقاله از این افراد به همایش رسیده است. افزون بر این، اندیشمندان این حوزه را پیدا کردیم که با مصاحبه تصویری با آنها مباحث مرتبط را مطرح کردیم. این مصاحبه‌ها هم به ۱۴ مورد رسید.
وی افزود: همچنین پیش‌نشست‌هایی را در چند محور یعنی محورهای کارکردی و موضوعی برگزار کردیم که قرار است محتوای این نشست‌ها که در مجموع به ۱۷ پیش‌نشست رسیده است، در نشست‌های تخصصی (پنل‌های) همایش مطرح شود.
قاضی‌نوری با طرح این سوال که نظام نظارت و ارزیابی چطور می‌تواند مرجعیت علمی را محقق کند، گفت: محتوای مجموع جلسات و مدارک همایش در سندی تحت عنوان نقشه راهبردی دستیابی به مرجعیت علم و فناوری سازماندهی خواهدشد، این نقشه باید به ۴ سوال اساسی پاسخ دهد.
وی افزود: این سوالات شامل موارد ذیل است؛ دستاورد مرجعیت علمی برای جامعه ما چیست؟ مرجعیت علمی با چه شاخص‌هایی دیده می‌شود؟ (در این مورد دو جریان فکری در سطح نخبگان جامعه وجود دارد، تمرکز و تایید بر مقالات گفت‌وگوی علمی با دنیا باید وجود داشته باشد و جریان مخالف آن)، فرایندهای رسیدن به مرجعیت علمی و تحقق مرجعیت علمی با چه فرایندهایی ممکن است و در نهیت زیرساخت‌ها و زیرنظام‌های مرجعیت علمی چیست؟
قاضی نوری در مورد این پرسش‌ها توضیحات بیشتری ارائه داد و گفت: مرجعیت علمی فقط در نظام علم و فناوری محقق نخواهد شد و این موضوع فقط برای علم و فناوری نیست و زیرسیستم‌ها و همکاران مختلف را باید دربر بگیرد.
اهمیت برگزاری همایش مرجعیت علمی از دو جهت
رییس مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نیز در این نشست با اشاره به بیانات مقام معظم رهبری در سال ۱۳۸۴ در جمع دانشجویان دانشگاه امام صادق (ع) گفت: با وجود تاکید بر این بحث، ابعاد و تاثیرات بر این بیانات روی نقشه راه علم و فناتوری کمتر توجه شد.
رازینی به محورهای نظام ارزیابی و رابطه‌اش با مرجعیت علمی پرداخت و افزود: محروهای مرتبط با نظام ارزیابی و نظارت علاوه بر کنترل‌کنندگی، جهت دهنده به مرجعیت علمی هم است و مسیر و حرکت به سمت هدف را می‌توان تحقق بخشد.
وی تاکید کرد: امروز اگر بحث ارتقای اعضای هیات علمی مطرح می‌شود، اعضای هیات علمی آیین نامه ارتقا را به عنوان مولفه اصلی ارتقا می‌داند. بنابراین تصویری که ما از نظام ارزیابی داریم قرائت ما را از مرجعیت علمی هم بیان می‌کند، جهت‌گیری ما از مرجعیت علمی روی نظام ارزیابی اثر دارد.
عضو هیات علمی دانشگاه امام صادق (ع) خاطرنشان کرد: تعریف ما از نطام مرجعیت علمی به نوع نظام ارزیابی و تحقق مرجعیت همچنین کمک می کند؛ بنابراین این دو بر هم تاثیر متقابل دارد و این امر در گروی فهم ما از مرجعیت علمی است.
رازینی با طرح سوالی به سخنان خود ادامه داد و گفت: آیا مرجعیت یک واژه متعارف است؟ یا ساخته بومی و هدف و تعریف مشخصی دارد؟ تلاش‌هایی در کشورهای دیگر انجام شده است اما آیا ما هم تعاریف خود را ارائه داده‌ایم؟ آیا مرجعیت علمی آرمان، هدف‌ساز یا فرایند است؟
وی پاسخ داد: نوع نگاه ما به مرجعیت علمی می‌تواند به چگونگی ارزیابی و نظارت در آموزش عالی کمک کند و بعد از اینکه رابطه و ماهیت مرجعیت علمی مشخص شد، الگوی ارزیابی را باید طوری طراحی کنیم که مرجعیت علمی محقق شود.
رییس مرکز نظارت، ارزیابی و تضمین کیفیت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به اهمیت مرجعیت علمی از دو جهت گفت: دستیابی به مرجعیت علمی هم مطالبه رهبری و هم یکی از اولویت‌های وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در دولت سیزدهم است. همچنین مرکز نظارت و ارزیابی و تضمین کیفیت وزارت علوم، تاکنون بیشتر وارد امور عملیاتی شده و شاید کمتر در حوزه‌های راهبردی و کلان کار کرده است. اما امروز گذشته از اینکه موسسات چطور عمل کنند و قطار علم و فناوری کشور چطور حرکت کند، مرکز می‌تواند بررسی کند که چقدر در مسیر مرجعیت علمی حرکت کرده‌ایم؟ بنابراین مرکز می‌تواند این حوزه را یکی دیگر از فعالیت‌های خود بداند و در این زمینه نیز کار کند.
مرجعیت علمی چشم‌انداز و آرمان است
معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق (ع) نیز در این نشست سخنان خود را با چیستی و چرایی و چگونگی مرجعیت علمی آغاز کرد و گفت: مرجعیت علمی هدفی از نوع هدف‌های نهایی و نقطه‌ای نیست و از نوع چشم‌اندازی است که می‌توان به آن نزدیک شد.
سیدمجتبی امامی با ارائه مثال‌های مختلف به تبیین موضوع مرجعیت علمی پرداخت و افزود: مرجعیت علمی چنین مقصدی است که باید آرام به سمت آن حرکت کرد و نگاه به گذشته و فهم آینده در تحقق آن ضرورت دارد. مرجعیت علمی یک هدف عینی و دقیق و نقطه‌ای نیست، بلکه چشم‌انداز الهام‌بخش است.
وی گفت: دقیق‌ترین تعریف از مرجعیت علمی تعریف مقام معظم رهبری از آن است که فرمودند: وقتی ما میگوییم مرزهای علم را باید بشکافیم و باید از سخن روزِ علم یک قدم جلوتر برویم، این برای بعضی باورنکردنی است. وقتی من میگویم ما باید به آن‌جا برسیم که اگر در اکناف عالم یک پژوهشگر، یک دانشمند، بخواهد به فلان نظریه‌ی علمی یا نظریه‌ی فلسفی دست پیدا کند، ناچار باشد زبان فارسی را یاد بگیرد (بیانات در دیدار جمعی از نخبگان استان کرمان، اردیبهشت ۱۳۸۴)
امامی با اشاره به اینکه رسیدن به مرجعیت علمی در برخی رشته ها ممکن و در بعضی اصلا ممکن نیست افزود: ادراک فعلی ما این است که فاصله ما با مرجعیت علمی زیاد است و به جز چند قدم ابتدایی را نمی‌توانیم برداریم و مسیری مشخص و منزل‌هایی حتمی در این مسیر برای خود ترسیم کنیم. اما این سوال مطرح است که چه باید بکنیم.
وی ادامه داد: امروز می‌توانیم در هر وضعیتی که قرار داریم، مبتنی بر آن و با نگاهی به چشم‌انداز هر چند مبهم، نقایص خود را درک و رفع کنیم و گام بعدی برای رسیدن به چشم انداز را تدوین کنیم.
امامی گفت: مرجعیت علمی هدایتگر طراحی شاخص‌ها و استانداردها باید باشد و در منزل ابتدایی پیشرفت علم و فناوری مطرح است. ولی نباید برای مرجعیت علمی شاخص بسازیم و بلکه باید بر اساس معیار مرجعیت علمی در هر دوره‌ای شاخص‌های علم و فناوری را روزآمد کرد و هر چه در مسیر و طریق مرجعیت علمی بیشتر پیش رویم، مرجعیت علمی امکان‌پذیرتر است.
معاون پژوهش و فناوری دانشگاه امام صادق (ع) ادامه داد: طی ۴۰ سال گذشته شدیدا با فقدان خودباوری در نظام علم و فناوری روبرو بودیم ولی دیدیم می‌توانیم در رتبه‌های علمی جهان مقاله بنویسیم. اما این مقاله‌ها تا امروز مسائل کشور را حل نکرد و این مساله امروز حوزه علم و فناروی است.
وی با تاکید مجدد بر روزامدسازی شاخص‌های ارزیابی و نظارت گفت: به معنای نظام ارزشیابی عمومی نمی‌توان در پی مرجعیت علمی بود و فقط می‌توان با کمک ارزشیابی ناظرانه و پاسدارانه ظهور مصداق خُرد در انبوهی از جمعیت را در نظر داشت و در صورت ظهور این مصادیق، آنها را به عنوان مرجع در حوزه علم و فناوری شناسایی و مطرح کرد.
امامی نتیجه گرفت: مرجعیت علمی پیش از آنکه یک مقصد باشد، آرمان است که در مسیر رسیدن، به درجات مختلفی محقق می‌شود.
مرجعیت علمی چیست؟
دبیر کارگروه نظارت و ارزیابی پژوهشی مرکز نظارت و ارزیابی وزارت علوم نیز در این نشست به اهمیت علم به عنوان مولفه اقتدار کشورها اشاره کرد و گفت: علم اقتدار است و هر کشوری اقتدار داشته باشد، به مقاصد خود می رسد.
رضا نوروززاده به تعریف مرجعیت علم از زبان مقام معظم رهبری پرداخت و گفت: بر اساس این تعبیر طالب علم در کشورهای دیگر باید سراغ دانشمندان و مدارک علمی به زبان فارسی بیاید. نظام‌های ارزیابی در دانشگاه‌ها به دنبال تحول هستند و بر همین اساس دفتر نظارت در وزارت علوم سال ۱۳۷۰ تشکیل شد و در دهه ۱۳۸۰ هم مرکز نظارت در وزارت علوم آغاز به کار کرد.
وی افزود: در دفتر ارزیابی به دنبال تشخیص و طبقه‌بندی با هدف بهبود کارکردها هستیم و جایگاهی نظام نظارت و ارزیابی ۴ رکن دارد؛ ارزیابی پیشین، ارزیابی فرایند، ارزیابی پسین و ارزیابی بازخوردها.
نوروززاده در ادامه به معرفی مرجعیت علمی پرداخت و گفت: مرجعیت علمی کلان‌فرایندی است که پیشرفت همه‌جانبه کشور، رشد اقتصادی و تشکیل اقتصاد ملی را در نهایت در بردارد.
وی گفت: چهار رکن اصلی در آموزش عالی سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اجرا، ارزیابی و نظام ارزیابی است که هم ارزیابی پیشین و هم حین اجرا باید انجام شود. نظام ارزیابی می‌تواند با مرجعیت علمی همراه باشد ولی رویکردهای ما باید از رویکردهای کمّی به رویکردهای کیفی تبدیل شود. باید امکان‌سنجی شود که برای رسیدن به این هدف چه اقداماتی لازم و ممکن است. مرجعیت علمی حوزه‌های مختلفی دارد و باید برای تحقق آن در حوزه‌های مخلف برنامه‌ریزی کرد.