به گزارش خبرنگار ایرنا، مسجد «تاریخانه» یا چهلستون در جنوب شرقی دامغان در استان سمنان، یکی از نخستین مساجد ایران و در واقع، جزو اولین نسل مساجد ایران ساخته‌شده پس از اسلام است که قدمت ساخت آن را بین سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری دانسته‌اند.
ثبت جهانی مسجد تاریخانه دامغان در فهرست آثار جهان اسلام به عنوان یکی از چهار مسجدگنبدی دنیا، از قدیمی‌ترین بناهای پس از اسلام در ایران و میراثی به جای مانده از قرن دوم هجری، نشان از هویت و اصالت ایرانیان است که در قالب فرایند رسمی، در یک قدمی ثبت جهانی قرار دارد.
مسجد تاریخانه پانزدهم دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۸۰ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و با معماری بی‌نظیر، هویت و نشان شهر دامغان در قلب استان سمنان است که باید به عنوان گنجینه‌ای باارزش برای نسل های آینده حفظ و حراست شود.
ناریخاه تا تاریخانه
مسجد «تاریخانه» درجنوب شرقی دامغان در استان سمنان، یکی از نخستین مساجد ایران و از قدیمی ترین بناهای پس از اسلام است که قدمت آن را بین سال ۱۳۰ تا ۱۷۰ هجری قمری بیان کردند.
عده‌ای بر این باورند که این مسجد در گذشته آتشکده بوده است و پس از تسلط اعراب، آن را «ناریخانه» خواندند و سپس به «تاریخانه» معروف شد.
مناره ای دایره شکل در این مسجد قرار دارد که دارای کتیبه ای به خط کوفی مشتمل بر آیات قرآنی است که به نام بانی آن، بختیار فرزند محمد در تاریخ ۴۲۰ هجری نامگذاری شده است.
ارتفاع کنونی این مناره، ۲۶ متر است و ۸۶ پله دارد. محیط آن در پایین ۱۳ متر است که کم کم از آن کاسته می‌شود و در بالا به ۶ و هشت دهم متر می‌رسد.
ساختمان مسجد دربردارنده یک صحن یا حیاط مرکزی است که پیرامون آن را رواق‌های سرپوشیده در برگرفته است.
در این مسجد ستون‌هایی مدور قرار دارد که با آجرهایی به طول ۳۵ و به عرض ۳۴ سانتی‌متر ساخته شده و به نام «چهل ستون» معروف است.
در سالهای اخیر این مسجد در چند مرحله مرمت و بازسازی شد که این اقدامات از جمله موارد زیرساختی در راستای ثبت این مسجد در سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد(یونسکو) بوده است.
ساخت و ساز غیرمجاز در حریم تاریخانه، معضل در مسیر ثبت جهانی
در سال ۱۴۰۰ یک فرد حقیقی با دریافت مجوز ساخت یک بنای سه طبقه در فاصله ۹۰ متری مسجد تاریخانه اثری به‌جامانده از قرن دوم هجری، اقدام به ساخت‌وساز کرد و در اقدامی خلاف قانون، یک طبقه مازاد بر پروانه و مجوز کمیسیون ماده پنج، به ساختمان خود اضافه کرد.
این مساله با اعتراض دوستداران میراث فرهنگی و اداره میراث فرهنگی شهرستان و اقدام به موقع شهرداری دامغان مواجه، ساخت‌وساز متوقف و پرونده جهت بررسی و تصمیم‌گیری به کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری ارجاع شد.
رییس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دامغان در این خصوص به ایرنا گفت: پس از همکاری شهرداری در توقف عملیات ساخت و ساز و ارجاع پرونده به کمیسیون ماده ۱۰۰،کمیسیون بدوی و تجدیدنظر با توجه به تخلف مالک در ساخت یک طبقه مازاد بر پروانه، رای تخریب طبقه اضافه صادر شد.
مجتبی اکبرپور روز جمعه افزود: مالک با ادعای خارج بودن ساختمان از حریم قانونی مسجد تاریخانه، به رای صادره اعتراض کرد و دیوان عدالت اداری نیز دستور بررسی مجدد صادر کرد.
وی اظهار کرد: در بررسی مجدد، مکاتباتی توسط اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان و اداره میراث فرهنگی دامغان انجام و بر اهمیت موضوع حریم منظر و ایجاد مانع در روند ثبت جهانی این بنای فاخر تاکید شد که امیدواریم رای صادره توسط دیوان عدالت اداری به زودی صادر و جلوی آلودگی منظری این بنای تاریخی فاخر گرفته شود.
اکبرپور به لازمه توجه همگانی به این بنای تاریخی ارزشمند تاکید کرد و گفت: بدون شک، حفظ میراث های هر شهر توسط اداره میراث فرهنگی به تنهایی امکان پذیر نیست، چرا که این آثار متعلق به همه مردم است و حضور مردم در کنار میراث فرهنگی، می‌تواند سبب حفظ بهتر این میراث‌های کهن شود.
اولویت منفعت عمومی در برابر منافع شخصی
مدیرعامل سازمان مردم نهاد خانه تسنیم دامغان که در حوزه میراث‌فرهنگی فعالیت دارد، در این خصوص گفت: ادعای مالک ساخت و ساز بنا در خارج از حریم است، اما یک طبقه غیر مجاز است که ربطی به حریم یا غیرحریم ندارد و از طرفی، آلودگی بصری بزرگترین صدمه ساخت این بنا به مجموعه تاریخانه است.
حسین خلیل نژاد اضافه کرد: با توجه به هشدارهای مسولان شهرستانی، استانی و کشوری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و تخلف در ساخت و ساز، باید با جدیت پیگیری های لازم توسط مسوولان مربوطه انجام شود و اجازه ندهیم منافع شخصی به منفعت عمومی ترجیح داده شود.
مساله نامگذاری «خیابان تاریخانه» پس از پنج سال
به گزارش ایرنا، در سال ۹۷ به گفته رییس وقت شورای اسلامی شهر دامغان نامگذاری یکی از خیابان های اصلی شهر به نام تاریخانه، به تصویب رسید، اما با وجود گذشت پنج سال همچنان انجام نگرفته است.
با توجه به اینکه نام خیابان اصلی منتهی به مسجد تاریخانه، به نام شهید مطهری بود، پس از تصویب این نامگذاری، استاندار، فرماندار و نماینده وقت مردم در مجلس شورای اسلامی مطالبی را مبنی بر نارضایتی خانواده والامقام شهید مرتضی مطهری مطرح کردند و در داخل شهر نیز، تعدادی از کسبه منطقه با نوشتن طوماری از تغییر نام خیابان از شهید مطهری به تاریخانه اعلام نارضایتی کردند و در راستای این مسایل و اعلام نارضایتی ها، این نامگذاری انجام نشد.
با توجه به اعلام رضایت اکثریت مردم شهر دامغان و به منظور ارج نهادن به این بنای ارزشمند تاریخی، امیدواریم این تغییر نام مجدد مورد بررسی قرار گیرد.
مدیرعامل سازمان مردم نهاد خانه تسنیم دامغان نیز در این خصوص گفت: نامگذاری خیابان اصلی منتهی به مسجد تاریخانه به نام این بنای تاریخی فاخر به منظور گرامیداشت جایگاه مسجد تاریخانه است.
خلیل‌نژاد افزود: مصوبه شورای اسلامی شهر برای تغییر نام این خیابان که می‌تواند به عنوان کمترین کار مدیریت شهری برای معرفی این بنا انجام شود، بنا به اعتراض عده ای منتفی شد.
وی با اشاره به اینکه نام فعلی خیابان منتهی به مسجد تاریخانه، شهید مطهری است، ادامه داد: به منظور ارج نهادن به مقام این شهید و حذف‌نشدن نام استاد مطهری، خیابان طوس که یکی از خیابان های اصلی شهر و منتهی به مرکز شهر است، به نام این شهید و خیابان مطهری به نام تاریخانه تغییر کرد که با اعتراضات، این اقدام لغو شد و نام‌های سابق خیابان‌ها ثابت ماند که امیدواریم به بهانه روز تاریخانه، مسوولان این نامگذاری را مجدد در دستور کار قرار دهند.
تاریخانه هویت فرهنگی دامغان
مدیرعامل سازمان مردم نهاد خانه تسنیم دامغان افزود: مسجد قدیمی تاریخانه دامغان به عنوان یکی از اولین مساجد پس از اسلام، نیازمند توجه مردم و به ویژه مسئولان است که در راه ثبت جهانی باید به خوبی معرفی شود و از ظرفیت‌های پنهان آن بهره برد.
خلیل نژاد خاطرنشان کرد: تعیین مسجد تاریخانه به عنوان نماد دامغان از مصوبات شورای فرهنگ عمومی در سال ۹۶ است که به صورت جدی مورد توجه قرار نگرفت.
وی با اشاره به اهمیت تاریخانه برای فعالان فرهنگی و اعضای سازمان مردم‌نهاد «تسنیم» دامغان افزود: عنوان این سازمان برگرفته از ترکیب «تاریخانه، سرای نیایش، یکرنگی و مهرورزی» است که هدف این تشکل نیز حفظ و حراست از آثار تاریخی به ویژه بنای فاخر مسجد کهن تاریخانه است.
ضرورت توجه ویژه به حریم مسجد تاریخانه
رییس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی دامغان با بیان اینکه، آزادسازی حریم و ساماندهی محدوده مسجد تاریخانه در سالهای اخیر همواره مورد توجه بوده است، گفت: تعدادی مغازه با کاربری‌های مختلف در اطراف مسجد وجود داشت که در راستای ارتباط با فضا و مجموعه، تغییر کاربری داده شد و اکنون پنج مغازه و کارگاه و یک گالری چوب در مجاورت مسجد تاریخانه قرار دارد.
اکبرپور افزود: بدون شک ایجاد فروشگاه‌های صنایع دستی، کارگاه قلمکار و رزین و فروشگاه گالری چوب در مجاورت مسجد تاریخانه به زیباسازی محیطی مجموعه افزوده است.
وی تصریح کرد: شهر دامغان از آثار تاریخی بی‌نظیری برخوردار است که مسافران و گردشگران می‌توانند از مرکز شهر بازدید از آثار فاخر این شهر را آغاز کنند و با حضور در تاریخانه، سفری جذاب به دل تاریخ صدر اسلام و تمدن کهن ایران زمین داشته باشند.
به گزارش خبرنگار ایرنا، استان سمنان دارای بیش از یکهزار و ۸۳۳ اثر تاریخی، فرهنگی، طبیعی و معنوی شناسایی شده است. به تازگی، پنج مجموعه کاروانسرای تاریخی از شرق تا غرب این استان، با نظارت سازمان یونسکو ثبت جهانی شد.