گروه جامعه ایرنا - موضوع سلامت باروری و حمایت از زنان در دوران بارداری در اسناد بالادستی ایران از جمله در قانون اساسی، سیاست‌های کلی خانواده و جمعیت مورد تاکید قرار گرفته است.
در این میان، مقوله زایمان از جمله موضوعات مهم سلامت باروری است که به عنوان یک روند فیزیولوژیک و با تأکید بر حفظ سلامت مادر و نوزاد، در زندگی یک مادر باردار رخ می‌دهد و شاخص های مرتبط با آن نشانگر وضعیت سلامت جامعه و توسعه یافتگی است. بر این اساس، یکی از مهمترین وظایف نظام‌های بهداشتی درمانی کشورها، ایجاد شرایط مناسب برای بارداری و زایمان ایمن است.
با توجه به نتایج مطالعات جهانی، زایمان طبیعی در بیشتر موارد ایمن‌ترین روش برای مادر و نوزاد است و زایمان غیرطبیعی (سزارین/ زایمان به روش جراحی) به عنوان روش جایگزین، در موارد اورژانسی و با هدف کاهش عوارض و مرگ و میر مادران و نوزادان انجام می‌گیرد.
اما در سال‌های اخیر افزایش قابل توجه زایمان غیرطبیعی و بروز عوارض ناشی از انجام آن، اعم از عفونت‌ها، خونریزی، مشکلات تنفسی جنین و افزایش میزان بستری نوزاد در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان(NICU)، هدف اولیه انجام این روش (کاهش عوارض و مرگ و میر مادران و نوزادان) را به چالش کشیده است؛ به طوری که در شرایطی که سازمان بهداشت جهانی نرخ مطلوب زایمان غیرطبیعی در کشورها را ۱۰ تا ۱۵ درصد از کل زایمانهای انجام شده در طی یکسال پیشنهاد کرده است، در ایران بیش از نیمی از زنان، نوزادان خود را به روش زایمان غیرطبیعی به دنیا می‌آورند.
این درحالی است که زایمانهای غیرطبیعی به خصوص موارد غیرضرور، ضمن به خطر انداختن سلامت مادر و نوزاد، هزینه‌های زیادی را به نظام سلامت تحمیل می‌کند. آمارها درباره بالا بودن نرخ زایمان به شیوه سزارین در ایران جدید نیست؛ بر اساس هشداری که دکتر سودابه کاظمی رئیس انجمن متخصصان زنان و زایمان کشور سال ۱۴۰۱ پیش داده بود، حدود ۵۶ درصد زایمان‌ها در کشور سزارین است به‌طوری که ایران را در رده هفتم دنیا قرار داده است.
اگرچه افزایش میزان این شاخص می‌تواند دلایل پزشکی و در مطالعات و بررسی های انجام غیرپزشکی داشته باشد اما به طور عمومی برگرفته از عوامل فرهنگی اجتماعی، نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی، نگرانی از عوارض زایمان طبیعی به خصوص عوارض جنینی و ترس از زایمان طبیعی بوده است.
برای حل این مشکل و با توجه سیاست‌های فرزندآوری و باروری سالم در کشور، در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت (مصوب آبان ۱۴۰۰) موضوع ترویج زایمان طبیعی و مؤلفه‌های اجرای آن از قبیل تغییر، اصلاح، تکمیل و به‌روزرسانی علمی متون و منابع آموزشی، بازآموزی و تربیت کارکنان و ارائه دهندگان قید و رایگان بودن خدمات زایمان طبیعی مورد تاکید قرار گرفت.
ارتقای مهارت مامایی کشور و افزایش تعداد ماماهای فعال در بیمارستان‌ها و زایشگاهها، یکپارچه‌سازی سیاست‌های ترویج زایمان طبیعی، آموزش و فرهنگسازی، پذیرش دستیار زنان و زایمان، اصلاح تعرفه‌ها و کارانه، ممنوعیت پرداخت بیمه در موارد زایمان به روش جراحی، توسعه منظم و منسجم زایمانهای بدون درد، استقرار راهنماهای بالینی سلامت مادر و جنین، کاهش زایمان غیرطبیعی به‌عنوان پیش نیاز اعتباربخشی و بهبود کیفیت محیط های زایشگاهی از دیگر موارد مصرح در این قانون است که تکالیفی را بر دوش نهادهای مختلف بویژه وزارت بهداشت قرار داده است.
با این وجود، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی میزان اجرایی شدن احکام مرتبط با ترویج زایمان طبیعی در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت پرداخته است که نشان می دهد در طی ۲ سال پس از تصویب و ابلاغ این قانون، اقدامات مختلفی توسط نهادهای متولی صورت گرفته است.
از جمله اقدامات صورت گرفته شامل تغییر سرفصل و محتوای درسی رشته‌ها و گرایش‌های مرتبط، از قبیل مامایی، بهداشت باروری، پزشکی با هدف ترویج زایمان طبیعی، ویرایش و بازنگری کتاب جامع بهداشت عمومی، بازآموزی و تربیت کارکنان جهت آموزش مراجعین، برگزاری دوره‌های آموزشی برای ارائه دهندگان مراقبت‌های بارداری، بازنگری و ابلاغ کتابچه (بوکلت) راهنمای مادران، رایگان ماندن زایمان طبیعی در مراکز دولتی و ممنوعیت پرداخت بیمه در موارد زایمان به روش جراحی بوده است.
تهیه پیش نویس و یا ابلاغ برخی دستورالعملها از قبیل تکریم مادر باردار، پیشگیری از ترس از زایمان (توکوفوبیا)، یکپارچه سازی سیاست‌های ترویج زایمان و دستورالعمل ملی ترویج زایمان طبیعی، قدردانی از دانشگاههای موفق در کاهش میزان زایمان غیرطبیعی و تذکر به دانشگاههای ناموفق در اجرا، پذیرش ۳۳۶ دانشجو در رشته تخصصی زنان و زایمان، ابلاغ شیوه‌نامه توسعه خدمات زایمان بدون درد به دانشگاههای علوم پزشکی کشور، برگزاری نشست تخصصی زایمان بدون درد با متخصصین بیهوشی منتخب دانشگاههای علوم پزشکی، پایش عملکرد دانشگاه‌ها در زمینه استفاده از روش‌های بدون درد دارویی و غیردارویی و طراحی فرم سنجش رضایتمندی مادران از خدمات زایمانی از دیگر اقدامات انجام شده برای ترویج زایمان طبیعی بوده است.
ببه هر روی، بررسی عملکرد ارائه شده همچنین آمارهای مرتبط با زایمان غیرطبیعی در کشور نشان می دهد که اقدامات انجام شده برای ترویج زایمان طبیعی با تأکید بر انجام زایمان ایمن و تولد فرزند سالم به نتیجه مطلوب قانونگذار نرسیده و اهداف مندرج در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در موضوع ترویج زایمان طبیعی به نحو مؤثر تحقق نیافته است.
چرا هدف قانون محقق نشد؟
در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، چند عامل به عنوان علل اصلی محقق نشدن اهداف قانون جوانی جمعیت قید شده است که می‌توان به عدم توسعه کافی زایمانهای بدون درد در مراکز درمانی، عدم تخصیص منابع مورد نیاز جهت اجرای احکام مرتبط با ترویج زایمان طبیعی در قانون (تأمین زیرساخت‌ها، نیروی انسانی و ...)، پراکندگی ساختاری وزارت بهداشت در ترویج زایمان طبیعی، نبود توجه کافی به شبکه‌های بهداشت و درمان و نقش ماماها و مراقبان سلامت در ترویج زایمان طبیعی اشاره کرد.
عدم فرهنگسازی و آگاهی بخشی کافی در ترویج زایمان طبیعی، فقدان دستورالعمل ملی در راستای ترویج زایمان طبیعی، عدم توسعه و بهسازی کافی فضای زایشگاهها و بیمارستان‌ها برای زایمان طبیعی مهمترین چالش‌های پیشروی ترویج زایمان طبیعی ذکر می‌شوند.
بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که اغلب اقدامات انجام شده محدود به برگزاری دوره آموزشی، مکاتبات و تنظیم دستورالعملها بوده و برخی از مهمترین احکام مرتبط در این خصوص از جمله یکپارچه سازی سیاست‌های مربوط به ترویج زایمان طبیعی، بهبود کیفیت محیط های زایشگاهی از نظر فیزیکی و بهداشتی، توسعه منظم و منسجم زایمانهای بدون درد، تأمین نیروی انسانی موردنیاز و یا تدوین و اجرای دستورالعمل ملی ترویج برای هماهنگی و یکپارچگی در نحوه ارائه خدمات مرتبط تحقق نیافته است.
باید در نظر داشت که با توجه به سهم بالای زایمان غیرطبیعی در کشور و از طرفی تأثیر مؤلفه‌های جمعیتی، اجتماعی و فرهنگی در تشدید این مسئله، اجرای احکام فوق در کنار یکدیگر می‌تواند دستیابی به هدف اصلی را مقدور کند.
توسعه و بهسازی فضای فیزیکی و زایشگاهی مناسب برای مادران باردار، تأمین نیروی انسانی ماهر و دوره دیده (اعم از ماما، متخصص زنان، کارشناس بیهوشی) اصلاح تعرفه و کارانه خدمات با رویکرد تشویقی برای ارائه کنندگان خدمات، بکارگیری روش های مطلوب زایمان بدون درد و خوشایندسازی آن برای مادران باردار، حمایت مالی جهت افزایش بهره‌مندی از خدمات زایمان طبیعی، نظارت و پایش مستمر می‌تواند در سال‌های آینده به ترویج زایمان طبیعی کمک کند.
در این راستا پیشنهاد شده است که از ظرفیت رسانه‌ای نیز برای ترویج زایمان طبیعی و فرهنگسازی لازم در این خصوص استفاده شود؛ کاهش فرایند هزینه خدمات مراقبت‌های سلامت نوزادان متولد شده از طریق زایمان طبیعی تا پایان پنج سالگی، پیش بینی و تخصیص منابع مالی مورد نیاز و متناسب با تعهدات قانونی در ترویج زایمان طبیعی در قوانین بودجه سنواتی، و ارزیابی دوره‌ای نیروی انسانی مرتبط با خدمات زایمانی در راستای ارتقای کیفیت خدمات زایمان طبیعی به مادران باردار در دستور کار قرار گیرد.
ارتقای مهارت، آگاهی و نقش ماماها و مراقبان سلامت در شبکه‌های بهداشت و درمان در راستای ترویج زایمان طبیعی، اجرای پیمایش ملی آگاهی و نگرش زنان و مادران باردار در خصوص سازوکارهای مندرج در قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در موضوع ترویج زایمان طبیعی در کشور از دیگر راهکارهایی است که می‌تواند به ترویج زایمان طبیعی در بین مادران باردار کمک کند.