به گزارش خبرنگار معارف ایرنا یکی از موضوع های علوم قرآنی، شناخت مکی و مدنی بودن سوره‌هاست. شاید برخی تصور کنند که دانستن یا ندانستن این مساله تفاوت چندانی در تلاوت قرآن ندارد در حالی که آگاهی از این موضوع باعث می شود تا هم محتوای آیات را بهتر بفهمیم و هم در استدلال های کلامی از آن استفاده کنیم.
شناختن سوره‌های مکی و مدنی، برای مفسران در تفسیر قرآن و برای فقیهان در استنباط احکام شرعی و برای متکلمان در تایید یا رد مباحث کلامی کاربرد دارد. زیرا با شناسایی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها می‌توان از تاریخ وقوع رویدادها و زمان تشریع احکام آگاه شد. از برخی اندیشمندان علوم قرآنی نقل شده فردی که مکی و مدنی بودن آیات را نمی‌شناسد و نمی‌تواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد، جایز نیست قرآن را تفسیر کند.
مرحوم محمدحسین طباطبایی، صاحب تفسیرِ المیزان معتقد است شناختن سوره‌های مکی و مدنی و به دنبال آن، شناختن ترتیب نزول سوره‌ها تاثیر مهمی در مباحث مربوط به دعوت پیامبر اکرم(ص) و سیر روحی، سیاسی و اجتماعی زمان آن حضرت و تحلیل سیره نبوی دارد.
از دیگر فایده های شناخت آیات مکی و مدنی می توان به شناخت ناسخ و منسوخ، دانستن اسباب نزول، آگاهی از چگونگی نزول قرآن و شناختن غرض و هدف سوره‌ها یاد کرد.
مروری بر فواید شناخت سوره های مکی و مدنی
شناخت تاریخ و به ویژه تسلسل آیات و سوره ها و تدریجی بودن نزول آنها، از طریق شناخت سوره‌های مکی از مدنی است. انسان پیوسته در این جست و جوست تا هر حادثه تاریخی را بشناسد که در چه زمانی و در کجا اتفاق افتاده، عوامل و اسباب پدیدآورنده آن چه بوده است و لذا دانستن سوره‌ها و آیه‌های مکی و تشخیص آنها از آیه‌ها و سوره‌های مدنی از اهمیت به سزایی در فهم تاریخ تشریعات اسلامی برخوردار است.
فهم محتوای آیه در استدلال‌های فقهی و استنباط احکام نقش اساسی دارد. چه بسا آیه‌ای به ظاهر مشتمل بر حکم شرعی است ولی چون در مکه نازل شده و هنگام نزول، هنوز آن حکم تشریع نشده بود، باید یا راه تأویل را پیش گرفت یا به گونه دیگر تفسیر کرد. مثلا مساله تکلیف کافران به فروع احکام شرعی مورد بحث فقهاست و بیش‌تر فقها، آنان را در حال کفر، مکلف به فروع نمی‌دانند و در این زمینه دلایل و روایات فراوانی در اختیار دارند ولی گروه مخالف (کسانی که کافران را در حال کفر مکلف به فروع می‌دانند) به آیه هفت سوره فصلت تمسک جسته‌اند؛ آنجا که مشرکان را به دلیل انجام ندادن فریضه زکات مورد نکوهش قرار داده است. غافل از این که سوره فصلت مکی بوده و فریضه زکات در مدینه تشریع شده است. یعنی هنگام نزول آیه یاد شده، زکات حتی بر مسلمانان هم واجب نبوده است، پس چگونه مشرکان را مورد عتاب قرار می‌دهد؟
این آیه دو تاویل دارد: اول، مقصود از زکات در این جا تنها پرداخت صدقات بوده است که مشرکان از آن محرومند، زیرا شرط صحت صدقه قصد قربت است که کافران از انجام آن عاجزند. دوم، مقصود محرومیت از ادای زکات است و آن بدان جهت است که کفر مانع آنان شده است و اگر ایمان داشتند، از این فیض محروم نبودند.
معیارهای تشخیص سوره های مکی و مدنی
درباره معیارهای تشخیص مکی یا مدنی بودن آیات قرآن کریم، سه نظر وجود دارد:
اول؛ معیار زمانی. آنچه پیش از هجرت پیامبر به مدینه بر آن حضرت نازل شده مکی و آنچه پس از رسیدن پیامبر به مدینه نازل شده، مدنی است. از این‌رو اگر سوره یا آیه‌ای بعد از هجرت نازل شده باشد، مدنی خواهد بود؛ حتی اگر در شهر مکه یا در سفری از سفرهای پیامبر(ص) نازل شده باشد؛ مانند آیاتی که در فتح مکه یا در حَجَّةُ الوِداع نازل شد.
دوم: معیار مکانی. آنچه در مکه و اطراف آن مانند مِنا، عَرَفات و حُدَیبیّه نازل شده مکی است، هرچند بعد از هجرت باشد و آنچه در مدینه و اطراف آن مانند بدر و اُحُد نازل شده مدنی است.
سوم: معیار مخاطب. برخی به مخاطب وحی توجه کرده، گفته‌اند هرچه خطاب به اهل مکه نازل شده مکی و هرچه خطاب به اهل مدینه نازل شده مدنی است. ملاک تشخیص مخاطب این است که آنچه با تعبیر «یا ایها الناس» (ای مردم) نازل شده، مکی و آنچه با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» (این کسانی که ایمان آورده‌اید) نازل شده، مدنی است. این دیدگاه به ابن‌مسعود از اصحاب پیامبر(ص) نسبت داده شده است.
معیار زمانی از دو معیار دیگر مشهورتر و پذیرفته اکثر پژوهشگران علوم قرآنی است و دلیلشان این است که این معیار، بر خلاف دو معیار دیگر، همه آیات قرآن را در بر می‌گیرد اما معیار مکانی جامع نیست و درباره همه آیات جریان ندارد. زیرا برخی از آیات نه در مکه و نه در مدینه نازل نشده‌اند؛ بلکه در مکان‌های دورتری مانند تَبوک و بیت‌المقدس نازل شده‌اند. معیار مخاطب هم علاوه بر جامع نبودن، با این اشکال مواجه است که برخی از آیاتی که قطعاً مدنی هستند، با تعبیر «یا ایها الناس» و برخی از آیاتی که قطعاً مکی هستند با تعبیر «یا ایها الذین آمنوا» آغاز شده‌اند.
طبق آماری که از روایات ترتیب نزول به دست می‌آید، ۸۶ سوره، مکی و ۲۸سوره، مدنی است و نکته مهم این است که چگونه آیات مکی و مدنی را از هم تشخیص دهیم.