به گزارش گروه علم و آموزش ایرنا، صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری در نخستین روزهای سال گذشته، شاهد یک تغییر مهم بود: انتصاب رییس و اعضای هیات عامل جدید ـ دور سوم ـ از سوی رییس جمهور؛ به دنبال این انتصاب جدید، هیات عامل صندوق تلاش کرد با نگاهی دوباره به اسناد بالادستی و سیاست‌های کلی کشور و دولت سیزدهم و همچنین با عنایت به نیازها و ضرورت‌ها زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور، طرحی نو در اندازد و با سیاست‌ها و رویکردهای متفاوت، خدمات و ابزارهای مالی جدیدی به شرکت‌های دانش‌بنیان عرضه کند.
گزارش پیش رو، مروری اجمالی بر مهمترین اهداف، برنامه‌ها و اقدامات صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری و نتایج آن‌ها دارد.
اهداف کلان و راهبردی صندوق نوآوری و شکوفایی در قانون برنامه هفتم توسعه
رهبر معظم انقلاب، در دیدار خود با نخبگان در سال ۱۴۰۰، با اشاره به اینکه سهم اقتصاد دانش‌بنیان از تولید ناخالص داخلی باید از یک درصد (در آن زمان) به پنج درصد طی چهار سال آینده برسد، عملاً هدف کلان زیست‌بوم فناوری و نوآوری کشور را تبیین کردند.
در همین راستا، دولت سیزدهم نیز در برنامه هفتم توسعه، هدف هفت درصدی را برای این شاخص مهم برگزید. بنابراین هیات عامل صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان نهاد تخصصی تامین مالی فناوری و نوآوری در کشور، این هدف کلان را در صدر اهداف راهبردی خود (به شرح جدول یک) قرار داد.
همان‌طور که ملاحظه می‌شود، صندوق در کنار اهداف افقی ـ مشتمل بر توسعه اشتغال دانش‌بنیان، توسعه صادرات دانش‌بنیان و رشد تولید دانش‌بنیان ـ ۲ هدف عمودی نیز برای خود برگزیده است که یکی از آن‌ها ناظر بر فناوری‌های نوظهور و آینده‌ساز (شامل زیست‌فناوری، هوش مصنوعی و میکروالکترونیک) و دیگری ناظر بر نیازها و چالش‌های اساسی کشور (شامل توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، امنیت غذایی و آب) است.
عملکرد و دستاوردهای صندوق نوآوری و شکوفایی در دولت سیزدهم
سیاست‌ها و رویکردهای صندوق نوآوری و شکوفایی در دولت مردمی، موجب ارتقای چشمگیر عملکرد صندوق نسبت به ادوار قبل شد (شکل ۱):
از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون، صندوق ۱۸ هزار و هشتصد و پنجاه و هشت هزار میلیارد تومان تسهیلات به شرکت‌های دانش‌بنیان اعطا کرده که نسبت به دوره مشابه در دولت قبل، ۱.۸ برابر شده است.
صندوق همچنین از ابتدای دولت سیزدهم تاکنون، ۱۳ هزار و ششصد و نود و هفت میلیارد تومان ضمانت‌نامه در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار داده که ۲.۶ برابر نسبت به دوره مشابه در دولت قبل بوده است.
مجموع خدمات سرمایه‌گذاری صندوق نیز در به پنج هزار و ۲۶۰ هزار میلیارد تومان رسیده است که در مقایسه با دوره مشابه دولت قبل، ۲.۵ برابر شده است.
خدمات توانمندسازی صندوق در دولت سیزدهم نیز با افزایشی ۳.۶ برابری نسبت به دوره مشابه در دولت قبل، به ۱۸۵ هزار میلیارد تومان رسیده است.
ارایه این خدمات از سوی صندوق، به دستاوردهای متعددی نیز از جمله افزایش فروش شرکت‌های دانش‌بنیان، تثبیت و ایجاد اشتغال جدید در این شرکت‌ها، توسعه خطوط تولید محصولات دانش‌بنیان و نیز توسعه و ارتقاء محصولات دانش‌بنیان جدید، انعقاد قراردادهای جدید برای شرکت‌های دانش‌بنیان با کارفرمایان مختلف و صرفه‌جویی ارزی منجر شده است که شکل ۲ آن‌ها را نشان می‌دهد.
در ادامه، به برنامه‌ها و اقدامات هیات عامل سوم صندوق در سال ۱۴۰۲ و نتایج آن‌ها می‌پردازیم.
۱) بسته «رشد تولید دانش‌بنیان»
سال ۱۴۰۲ از سوی رهبر معظم انقلاب، سال «مهار تورم، رشد تولید» نامگذاری شده بود. بنابراین صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست جمهوری، بسته جدیدی موسوم به «رشد تولید دانش‌بنیان» طراحی کرد که هدف آن، پشتیبانی از رشد تولید محصولات و خدمات شرکت‌های دانش‌بنیان با تکیه بر ابزارهای مالی ـ عمدتاً تسهیلات ـ بود.
این بسته به ویژه از آن جهت اهمیت داشت که بانک مرکزی به منظور مهار تورم، محدودیت‌هایی بر سر راه اعطای تسهیلات بانکی ایجاد کرده بود و لذا به واسطه این سیاست، بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان نیز نمی‌توانستند همچون گذشته از تسهیلات بانکی برخوردار شوند.
این بسته جدید با شعار «۱۰۰۰ محصول، ۱۰۰۰ شرکت، ۱۰۰۰ هزار میلیارد ریال رشد فروش دانش‌بنیان» از سوی صندوق به شرکت‌های دانش‌بنیان معرفی شد. یکی از محورهای اصلی این بسته، کمک به تامین نقدینگی مورد نیاز از طریق اعطای تسهیلات سرمایه در گردش به شرکت‌هایی بود که بتوانند رشد تولید دست کم ۲ برابری یا ۱۰۰ میلیارد تومانی را در سال ۱۴۰۲ نسبت به سال قبل از آن محقق کنند.
پس از رایزنی با شبکه بانکی، پنج بانک به عنوان بانک‌های عامل این بسته انتخاب شدند و مقرر شد شرکت‌های دانش‌بنیان مستعد رشد تولید، پس از ارزیابی‌های فنی و مالی لازم، برای دریافت تسهیلات به این بانک‌ها معرفی شوند تا از محل منابع داخلی بانک‌ها، در مجموع هشت هزار میلیارد تومان تسهیلات سرمایه در گردش با نرخ مصوب شورای پول و اعتبار در اختیار آن‌ها قرار گیرد.
از آنجا که یکی از چالش‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در دریافت تسهیلات بانکی، تامین تضامین و وثایق مطلوب از نظر بانک‌ها است، صندوق تصمیم گرفت با صدور «ضمانت‌نامه تعهد پرداخت» که مورد پذیرش بانک‌ها بود، شرکت‌ها را در این زمینه یاری دهد. بنابراین بسته رشد تولید سه ویژگی مهم داشت:
۱) شرکت‌های دانش‌بنیان مستعد رشد تولید را قادر می‌ساخت در شرایط انقباضی، تسهیلات سرمایه در گردش با نرخ مصوب شورای پول و اعتبار را تامین کنند.
۲) این تسهیلات از محل منابع داخلی بانک‌ها و نه منابع صندوق نوآوری و شکوفایی یا منابع اهرمی آن نزد بانک‌ها تامین می‌شد و این به معنای تزریق منابع جدید به زیست‌بوم دانش‌بنیان کشور بود.
۳) شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانستند با ارایه اسناد تجاری یا بعضاً ضامن حقوقی معتبر، ضمانت تعهد پرداخت از صندوق نوآوری دریافت کنند که از نظر شبکه بانکی، تضمین کامل محسوب می‌شد.
در مجموع، تا زمان نگارش این گزارش، ۷۶ شرکت دانش‌بنیان توانسته‌اند در قالب بسته رشد تولید، ۲ هزار و هفتصد و بیست و پنج میلیارد تومان تسهیلات سرمایه در گردش از شبکه بانکی دریافت کنند. برآوردهای صندوق نوآوری نشان می‌دهد که اعطای این تسهیلات، به افزایش بیش از ۷۰ هزار میلیارد تومانی فروش محصولات دانش‌بنیان منجر شده است.
۲) تسهیلات اشتغالزایی
در تبصره ۱۸ قانون بودجه ۱۴۰۲ مصوب مجلس شورای اسلامی، پیش‌بینی شده بود که بانک‌ها مکلفند پنج هزار میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه به منظور افزایش اشتغال به شرکت‌های دانش‌بنیان، فناور و خلاق معرفی‌شده از سوی صندوق نوآوری و شکوفایی پرداخت کنند.
در تعامل صندوق با وزارت اقتصاد و دارایی و شبکه بانکی، نهایتاً ۱۰ بانک عامل برای اعطای این تسهیلات انتخاب شدند و تعهد هر کدام از بانک‌های عامل نیز مشخص شد.
سقف این تسهیلات برای هر شرکت دانش‌بنیان سه میلیارد تومان، نرخ قرض‌الحسنه آن (با کارمزد ۴ درصدی) و دوره بازپرداخت آن نیز چهار ساله بود.
مطابق فرایند مصوب، مقرر شد صندوق نوآوری و شکوفایی شرکت‌های متقاضی را غربال و ارزیابی کرده و شرکت‌های واجد شرایط را برای دریافت تسهیلات قرض‌الحسنه اشتغال به یکی از بانک‌های عامل معرفی کند. صندوق برای ارزیابی شرکت‌های فناور (به معنای شرکت‌های مورد پذیرش یا مستقر در یکی از پارک‌های علم و فناوری کشور) از ظرفیت پارک‌های فناوری و برای ارزیابی شرکت‌های خلاق، از ظرفیت برنامه توسعه زیست‌بوم شرکت‌های خلاق معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری استفاده کرد.
در مجموع، ۱۶۰۰ شرکت دانش‌بنیان برای دریافت پنج هزار و یکصد و پنجاه و هشت هزار میلیارد تومان تسهیلات قرض‌الحسنه اشتغال به بانک‌های عامل معرفی شده‌اند و تاکنون ۴۶۹ شرکت دانش بنیان موفق به دریافت هزار و سیصد و پنجاه و شش میلیارد تومان از سوی بانک‌های عامل شدند و این روند تا اوایل سال آینده هم ادامه خواهد داشت.
۳) ضمانت انتشار اوراق صکوک
برخی از شرکت‌های دانش‌بنیان به فروش سالانه صدها میلیارد تومانی و بعضاً بیش از هزار میلیارد تومان در سال، دست یافته‌اند و تامین مالی آن‌ها، اعم از سرمایه در گردش یا سرمایه ثابت با تسهیلات بانکی به ویژه در رویکرد انقباضی بانک مرکزی میسر نیست.
به علاوه، بانک‌ها نوعاً تمایلی به اعطای تسهیلات بلندمدت ندارند. از این رو، انتشار اوراق بدهی در بازار سرمایه که عمدتا با سررسید چهار ساله انجام می‌شود، برای این نوع شرکت‌های دانش‌بنیان ابزار تامین مالی مناسب‌تری محسوب می‌شود.
برای انتشار اوراق صکوک، یکی از بانک‌های کشور باید به عنوان «رکن ضامن» ضمانت شرکت متقاضی را برعهده گیرد.
از آنجا که سررسید این اوراق چهار ساله است، با درنظرگرفتن سود اوراق، بانک‌ها معمولاً حدود ۲ برابر مبلغ اوراق از شرکت‌های متقاضی طلب تضامین یا وثایق می‌کنند.
برای مثال، شرکتی که متقاضی انتشار ۱۰۰ میلیارد تومان اوراق صکوک در بازار سرمایه است، تقریباً باید ۲۰۰ میلیارد تومان تضامین و وثایق (بعضاً ملکی) به بانک ارایه کند.
طبیعتاً برای بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ نیز ارایه چنین تضامینی دشوار است؛ بنابراین با توجه به اثربخشی انتشار اوراق، صندوق نوآوری و شکوفایی تصمیم گرفت با همکاری شبکه بانکی، به عنوان رکن ضامن نقش‌آفرینی کرده و به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کند.
در این برنامه، صندوق و بانک‌ها به طور مساوی، هر کدام ضمانت ۵۰ درصد اصل و سود اوراق را می‌پذیرند. اما شاید نکته مهمتر این است که در قالب این همکاری، مقرر شد بانک‌ها صرفاً با اسناد تجاری (چک و سفته) به عنوان رکن ضامن شرکت‌ها ایفای نقش کنند که گشایش بزرگی در مسیر انتشار اوراق برای شرکت‌های دانش‌بنیان بزرگ محسوب می‌شود.
در سال جاری، در قالب این برنامه تاکنون هشت شرکت دانش‌بنیان برای انتشار ۹۴۰ میلیارد تومان انتشار اوراق صکوک در بازار سرمایه ارزیابی شده‌اند و فرآیند ارزیابی آن‌ها در شبکه بانکی نیز آغاز شده است.
در حال حاضر یک شرکت دانش بنیان با ضمانت مشترک صندوق نوآوری و بانک پارسیان موفق به انتشار ۱۲۰ میلیارد تومان اوراق در بازار سرمایه شد که در اولین روز انتشار با موفقیت تکمیل شد.
۴) بسته توسعه صادرات دانش‌بنیان
مقیاس، یکی از عناصر مهم تولید دانش‌بنیان است و برای بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان، بازار داخل مقیاس کافی ایجاد نمی‌کند. اساساً یکی از الزامات رشد شرکت‌های دانش‌بنیان و تبدیل‌شدن آن‌ها به بازیگران اصلی و قابل اعتنای اقتصاد کشور (بخوانید افزایش سهم اقتصاد دانش‌بنیان از اقتصاد کشور)، ورود آن‌ها به بازارهای بین‌المللی است.
نباید فراموش کرد که علاوه بر مقیاس، یادگیری از رقبا و سایر بازیگران عرصه بین‌المللی نیز می‌تواند نقش موثری در رشد شرکت‌های دانش‌بنیان داشته باشد.
از این رو، هیات عامل جدید صندوق نوآوری و شکوفایی، بسته‌ای با عنوان «توسعه صادرات دانش‌بنیان» طراحی کرد که محورهای متعددی از جمله کمک به شبکه‌سازی صادراتی و تامین مالی صادراتی داشت.
در محور شبکه‌سازی صادراتی، نمایشگاه‌های معتبر بین‌المللی ابزار مهم و موثری محسوب می‌شوند. گرچه صندوق از گذشته با خدمات بلاعوض توانمندسازی نظیر حضور در نمایشگاه‌های خارجی و اعزام و پذیرش هیات‌های تجاری ـ به شبکه‌سازی صادراتی شرکت‌های دانش‌بنیان کمک کرده است، اما در سال جاری بودجه خدمات توانمندسازی صندوق به ۲ برابر افزایش یافت که بخش عمده این افزایش، به شبکه‌سازی صادراتی دانش‌بنیان اختصاص یافته است.
در نتیجه صندوق توانست در سال جاری، از حضور ۱۶۰ شرکت دانش‌بنیان در ۵۸ نمایشگاه معتبر بین‌المللی به طور مستقل و از حضور بیش از ۳۰۰ شرکت دانش‌بنیان در ۲۲ نمایشگاه معتبر بین‌المللی در قالب پاویون حمایت بلاعوض به عمل آورد.
حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در این نمایشگاه‌ها، زمینه آشنایی آن‌ها با بازارهای بین‌المللی، شناسایی و مذاکره با مشتریان بالقوه و نهایتاً صادرات انواع محصول و خدمات دانش‌بنیان را فراهم می‌سازد.
اما خدمات توانمندسازی تنها عنصر بسته توسعه صادرات دانش‌بنیان نبود. در آخرین روزهای سال جاری، دو خدمت جدید در صندوق نوآوری و شکوفایی مصوب شد: ۱) تسهیلات رشد صادرات دانش‌بنیان که هدف آن کمک به تامین نقدینگی مورد نیاز شرکت‌های دانش‌بنیان صادراتی است. ۲) تسهیلات تولید فراسرزمینی، که به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک می‌کند تا خطوط مونتاژ یا بسته‌بندی محصولات خود را در سایر کشورها دایر کنند.
تولید فراسرزمینی به شرکت‌های دانش‌بنیان اجازه می‌دهد به عنوان یک شرکت داخلی وارد بازار کشور هدف شوند و علاوه بر آن، از قراردادهای تجارت آزاد کشورِ هدف با سایر کشورها نیز بهره‌مند شوند. انتظار می‌رود ارایه این دو خدمت در سال آینده به توسعه صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان بیش از پیش کمک کند.
۵) افزایش سرمایه صندوق
مطابق ماده ۵ قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانش‌بنیان (مصوب ۱۳۸۹ مجلس شورای اسلامی) سرمایه اولیه صندوق نوآوری و شکوفایی سه هزار میلیارد تومان بود که باید طی سه سال تادیه می‌شد و از آن پس نیز باید سالانه معادل نیم‌درصد بودجه عمومی به عنوان سرمایه در اختیار صندوق قرار می‌گرفت.
اما تا ابتدای دولت سیزدهم، در مجموع ۲ هزار و ششصد و بیست و سه میلیارد تومان به عنوان سرمایه در اختیار صندوق قرار گرفته بود و سهم نیم‌درصدی از بودجه عمومی نیز هرگز محقق نشد.
همزمان با عدم افزایش سرمایه صندوق، شرکت‌های دانش‌بنیان رشد کیفی و کمی قابل توجهی داشتند و لذا ضرورت داشت سرمایه صندوق هرچه سریع‌تر افزایش یابد تا بتواند به طور مناسب از رشد و فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان پشتیبانی کند.
بنابراین در ابتدای دولت سیزدهم و با عنایت به این ضرورت، افزایش سرمایه صندوق به ۱۰۰ هزار میلیارد تومان طی پنج سال (تا سال ۱۴۰۶) به تصویب هیات امنای صندوق به ریاست رئیس‌جمهور رسید. همچنین با مصوبه هیات وزیران سرمایه صندوق به ۱۰ هزار میلیارد تومان افزایش یافت.
خوشبختانه در قانون جهش تولید نیز منابع قابل توجهی برای افزایش سرمایه صندوق پیش‌بینی شده بود که عبارت بودند از:
۵۰ درصد حقوق ورودی واردات ماشین‌آلات و تجهیزات خدمات تولیدی، صنعتی، معدنی و کشاورزی
۵۰ درصد عوارض صادرات کلیه مواد و محصولات معدنی، صنایع معدنی فلزی و غیرفلزی، محصولات نفتی، گازی و پتروشیمی
۵۰ درصد مالیات بر درآمد کلیه مواد و محصولات معدنی، صنایع معدنی فلزی و غیرفلزی، محصولات نفتی، گازی و پتروشیمی
افزایش ۱۵ برابری سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی نسبت به سال پایه ۱۴۰۲ تا پایان برنامه هفتم
کمک به افزایش سرمایه صندوق نوآوری و شکوفایی یا سرمایه‌گذاری مشترک با مدیریت صندوق نوآوری و شکوفایی به عنوان مصادیق جزء (۲) بند (ت) ماده (۱۱) قانون جهش تولید دانش‌بنیان