با رشد و توسعه صنعت حمل‌ونقل و لجستیک، نیاز به اعتماد و شفافیت در فضای این کسب‌وکار بسیار مهمتر از گذشته شده است. مشتریان بیش از هر دوره دیگری خواهان اطمینان از دریافت به‌موقع و ایمن کالاهای مورد نیاز خود هستند. این میسر نمی‌شود مگر اینکه کسب‌وکارها دید کامل و شفافی نسبت به وضعیت کالاها در زنجیره تامین خود داشته باشند. اینجاست که فناوری بلاکچین وارد عمل شده و راهکار ارائه می‌دهد.
فناوری بلاکچین که در اصل برای ارزهای رمزنگاری شده مانند بیت‌کوین توسعه یافته بود، به راه‌حلی تبدیل شده است که اعتماد و شفافیت را در صنایع مختلف ارائه می‌دهد. این فناوری تاکنون عمدتا در صنایع غذایی، داروسازی و بهداشت، کالاهای لوکس و با ارزش بالا، خودروسازی و بازاریابی و تبلیغات بکار گرفته شده است. بر اساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد، اجرای گسترده بلاکچین می‌تواند تجارت جهانی را طی ۱۰ سال آینده با حذف موانع تجاری و کوتاه کردن فرآیندهای دست و پاگیر، یک تریلیون دلار افزایش دهد.
اگرچه کاربرد عمده بلاکچین در حوزه امور مالی است، اما باید توجه داشت که این فناوری، به‌خصوص در مدیریت جریان‌های کالایی و جریان‌های اطلاعاتی مربوط به آن در زنجیره‌های تامین، یعنی لجستیک و حمل‌ونقل نقش مهمی پیدا کرده است. به طوری که بر اساس نتایج نظرسنجی انجمن بهره‌وری و کیفیت آمریکا در سال ۲۰۲۰ از متخصصین زنجیره تامین، بیشترین میزان استفاده از راه‌حل‌های نرم‌افزاری بلاکچین به ترتیب مربوط به لجستیک (۵۸ درصد)، تدارکات (۳۱ درصد) و برنامه‌ریزی زنجیره تامین (۲۹ درصد) بوده است.
در رابطه با کارکرد بلاکچین باید گفت که این فناوری با ایجاد یک پایگاه داده غیرمتمرکز و غیرقابل تغییر، تضمین می‌کند که تمام اطلاعات مربوط به یک محموله ثبت شده و قابل تغییر یا دستکاری نیست. این بدان معنی است که هر مرحله از فرآیند لجستیک، از مبدا تا مقصد نهایی، قابل رصد و ردیابی است. با پیاده‌سازی فناوری بلاکچین، شرکت‌های حمل‌ونقل و لجستیک می‌توانند به صورت بروز و بلادرنگ، دید کاملی نسبت به جابه‌جایی کالا ایجاد کرده و اعتماد مشتریان و شرکای تجاری خود را جلب کنند.
در واقع ایجاد اعتماد و شفافیت در صنعت لجستیک برای رشد و پایداری آن ضروری است. فناوری بلاکچین راه‌حل ایمن و قابل اعتمادی را فراهم می‌کند که کسب‌وکارها را قادر می‌سازد تا یکپارچه و شفاف کالاها را تضمین کنند. این شفافیت نه تنها کارایی عملیات را افزایش می‌دهد، بلکه خطرات کلاهبرداری، سرقت و جعل را نیز به حداقل می‌رساند. باید گفت فناوری بلاکچین بواسطه ایجاد قابلیت ردیابی و رصد تمامی تراکنش‌ها، عملکرد صنعت لجستیک را متحول می‌کند.
طبق گزارش موسسه تحقیقات بازار استلار[۱]، اندازه بازار لجستیک بلاکچین در سال ۲۰۲۳ به ۱۳.۳۹ میلیارد دلار رسیده است و انتظار می‌رود اندازه این بازار با رشد ۵۸ درصدی از سال ۲۰۲۴ تا ۲۰۳۰ به حدود ۳۲۹.۳۴ میلیارد دلار برسد و می‌توان گفت عصر جدیدی را برای صنعت لجستیک رقم خواهد زد. به گونه‌ای که گفته می‌شود اگر بازیگران حوزه‌های مختلف حمل‌ونقل، توزیع و لجستیک از آن غفلت کنند، بی‌گمان از گردونه رقابت خارج خواهند شد.
بزرگترین بازار بلاکچین در بخش لجستیک مربوط به کشور ایالات متحده است. پذیرش زود هنگام فناوری‌های بلاکچین در آمریکای شمالی و همچنین ظهور ارائه‌دهندگان مختلف در زمینه فناوری بلاکچین، در سال‌های آتی نیز به افزایش سهم کلی بازار در این منطقه کمک خواهد کرد. همچنین منطقه آسیا- اقیانوسیه (شامل چین، هند، ژاپن،کره جنوبی، استرالیا و غیره) بیشترین نرخ رشد سالانه این بازار را تجربه خواهد کرد.
این میزان رشد ناشی از پیشرفت‌های تجاری منطقه، افزایش نفوذ تجارت الکترونیک و علاوه بر آن افزایش استانداردهای زندگی و درآمد سرانه در هند، ژاپن، چین و کشورهای آسه‌آن خواهد بود. در این بین، چین با سهم بازاری ۵۰ درصدی در این منطقه پیشتاز می‌باشد که دلیل آن رونق بخش صنعت و افزایش تجارت الکترونیک در این کشور است.
با توجه به اینکه راه‌حل‌های فناوری بلاکچین توسط شرکت‌های نرم‌افزاری و فناورانه جهت استفاده توسط کسب‌وکارها توسعه می‌یابد، بزرگترین بازیگران ارایه‌دهنده این راه‌حل‌ها عمدتا شامل شرکت‌های پیشتاز جهان در این حوزه نظیر آی.بی.ام[۲] (هند)، سپ[۳] (آلمان)، مایکروسافت[۴] (ایالات متحده)، ای.دبلیو.اس[۵] و اینتل[۶] (ایالات متحده) هستند. در کنار این شرکت‌ها، بازیگران مهم دیگری همچون اوراکل[۷] (ایالات متحده)، بیت‌فری[۸] (هلند)، سِگِکا[۹] (بلژیک)، ارث‌پورت[۱۰] (انگلستان)، گاردتایم[۱۱] (استونی)، هلدینگ دارایی دیجیتال[۱۲] (ایالات متحده) و هواوی[۱۳] (چین) نیز در این بازار فعالیت دارند.
در مورد بخش مسلط بر بازار بلاکچین در حوزه لجستیک باید گفت این فناوری فعلا بیشتر در بخش بنگاه به بنگاه (B۲B) به کار گرفته می‌شود که انتظار می‌رود تا سال ۲۰۲۷ این روند به همین منوال ادامه یابد. پیش‌بینی شده است تا سال ۲۰۲۷ این فناوری در بخش بنگاه به مصرف‌کننده (B۲C) نیز رشد داشته باشد (تا ۲۶ درصد) که البته عواملی نظیر مقررات دولتی، قیمت سوخت و هزینه‌های حمل‌ونقل مهمترین موانع گسترش این بخش از بازار به شمار می‌روند.
در ارتباط با تجربیات موفق استفاده از فناوری بلاکچین در حوزه حمل‌ونقل و لجستیک در شرکت‌های برتر این حوزه تجربیات متعددی وجود دارد که عمده آنها به صورت آزمایشی و موردی به اجرا درآمده‌اند. برخی از این تجربیات به شرح زیر هستند:
ردیابی موجودی انبار (ردیابی گوشت‌های ارسالی از مبداء چین و انبه ارسالی از مبدا مکزیک برای شرکت‌های والمارت و نستله و ردیابی روغن پالم ارسالی از نقاط مختلف جهان برای یونیلیور به کمک سیستم طراحی شده توسط شرکت آی.بی.ام)؛
بهبود عملیات حمل‌ونقل و ساده‌سازی نظارت بر جابجای محموله‌های شرکت‌های باربری بین‌المللی (نظارت بر جابجایی محموله‌های شرکت کشتیرانی معظم مرسک[۱۴] توسط سیستم طراحی شده شرکت آی.بی.ام)؛
صدور صورت‌حساب و پرداخت برای کسب‌وکارها و از جمله صنعت لجستیک (پلتفرم بلاکچین شرکت تالی‌استیکز[۱۵] و پلتفرم پرداخت شرکت ویزا برای عملیات پرداخت)؛
افزایش شفافیت و بررسی اعتبار اطلاعات در حمل‌ونقل (پلتفرم شرکت پراوننس[۱۶])؛
ایجاد بازار عادلانه برای حمل‌ونقل و استفاده از قراردادهای هوشمند (استفاده از پلتفرم شرکت شیپ‌چین[۱۷] در راستای مذاکره برای اطمینان از رفتارهای تجاری منصفانه در زنجیره تامین برخی محصولات مثل نارگیل و ماهی تن)؛
حل‌وفصل اختلافات ناشی از تاخیر یا گم شدن کالاها در حمل‌ونقل و دشوارهای ناظر بر حسابرسی‌های لازم (برنامه ابتکاری شرکت فدکس جهت ذخیره‌سازی ایمن سوابق برای حل‌وفصل اختلافات احتمالی با مشتریان)؛
بهینه‌سازی هزینه‌های مربوط به تشریفات اداری حمل‌ونقل (مدیریت هزینه‌های اداری عملیات حمل‌ونقل برون‌مرزی شرکت‌های شرکت‌های تجارت الکترونیک علی‌بابا و آمازون).
یکی از مهمترین مزیت‌های استفاده از بلاکچین در لجستیک، ساده‌سازی پردازش اسناد و کاهش هزینه‌های اداری عملیات لجستیک است؛ چراکه بر اساس برآوردهای موجود، به طور متوسط ۱۰ درصد از مجموع فاکتورهای صادر شده در بخش حمل‌ونقل، حاوی داده‌های اشتباه است که منجر به اختلافات و سایر ناکارآمدی های فرآیندی در بخش لجستیک می‌شود.
همچنین از دیگر مزایای این فناوری می‌توان به امکان ردیابی و رصد وضعیت محموله‌ها به صورت لحظه‌ای در سرتاسر زنجیره تامین، شناسایی محصولات معیوب و ممانعت از فساد کالا با تسریع عملیات، کنترل خودکار فرآیندهای فروش در لجستیک، استفاده از اینترنت اشیا، افزایش بهره‌وری حمل بار و کاهش حمل‌های یکسربار-یکسر خالی، تحویل سریع‌تر کالا و تسریع محاسبات مالی و رفع چالش‌های ناظر بر عملیات پرداخت در لجستیک اشاره نمود.
تا به اینجا در مورد مزایا و منافع استفاده از بلاکچین در لجستیک و زنجیره تامین بحث شد. اما با وجود تمام این نقاط قوت، استفاده از این فناوری در زنجیره تامین با برخی چالش‌ها و محدودیت‌ها نیز مواجه است که باید به آنها توجه شود. یکی از این چالش‌ها نیاز به سرمایه‌گذاری بالا برای پیاده‌سازی این فناوری است. پیش‌بینی‌ها حاکی است که هزینه‌های مترتب توسعه راه‌حل‌های بلاکچین در سال‌های آتی به رشد فزاینده خود ادامه خواهد داد و مقدار آن تا سال ۲۰۲۴ به ۱۹ میلیارد دلار خواهد رسید. این رقم برای سال ۲۰۲۱ معادل ۶.۶ میلیارد دلار بوده است که نشان از افزایش سه برابری آن در طول بازه سه‌ساله مزبور دارد. از دیگر چالش‌های مترتب توسعه بلاکچین می‌توان به لزوم جلب رضایت تمامی شرکای زنجیره برای پیوستن به سیستم بلاکچین، نیاز به برنامه ریزی برای مدیریت تغییر جهت انطباق با الزامات بلاکچین اشاره نمود.
در مورد چگونگی ورود بلاکچین به صنعت لجستیک و گسترش آن باید گفت به طور کلی این فناوری از طریق دو نهاد [۱۸]BiTA (اتحادی برای استفاده از بلاکچین در حمل‌ونقل) و MOBI[۱۹] (ابتکاری برای بکارگیری بلاکچین در حوزه جابجایی) توانایی ورود در این صنعت را دارد که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود.
اتحاد برای بلاکچین در حمل‌ونقل در واقع یک سازمان عضو محور متشکل از کلیه فعالین صنعت لجستیک است که تشکیل آن از جمله دلایل اصلی پیشرفت و پذیرش سریع بلاکچین در عرصه حمل‌ونقل نسبت به صنایع دیگر می‌باشد. این در سال ۲۰۱۷ تاسیس شد و خیلی سریع به یکی از بزرگترین اتحادهای تجاری بلاکچین جهان تبدیل شد.
این نهاد بیش از ۵۰۰ عضو در بیش از ۲۵ کشور دنیا دارد که مجموع درآمد سالانه آنها افزون بر یک تریلیون دلار می‌باشد.
وظیفه‌ی آن تدوین استانداردهای مشترک برای کاربرد بلاکچین در صنعت لجستیک، آموزش اعضا در جهت بهبود استفاده از شبکه‌ی بلاکچین و توسعه‌ی استفاده از این فناوری است. ابتکار بلاکچین باز برای جابجایی، نهاد غیرانتفاعی است که استارتاپ‌ها، شرکت‌های دولتی و خصوصی و همه بازیگران شرکتی این حوزه را دربرمی‌گیرد. این سازمان سعی می‌کند تا قواعد و استاندارهایی برای گسترش استفاده از شبکه‌ی بلاکچین در صنعت حمل‌ونقل ایجاد کند.
فناوری بلاکچین در صنعت لجستیک دارای پتانسیل بالایی برای تحول آفرینی در این حوزه است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
قابلیت همکاری برای توسعه استانداردها و پروتکل‌ها جهت همکاری بین ذینفعان صنعت لجستیک؛
افزایش شفافیت و اتوماسیون زنجیره تامین به کمک ادغام بلاکچین با فناوری اینترنت اشیاء؛
امکان تجزیه و تحلیل داده‌های ثبت شده در بلاکچین به کمک هوش مصنوعی برای شناسایی الگوها، پیش‌بینی تقاضا و بهینه سازی مسیرهای حمل و سطوح موجودی؛
ارتقای پایداری و لجستیک سبز بواسطه امکان به تأیید منشاء و تأثیرات زیست محیطی محصولات به منظور انتخاب‌های آگاهانه از سوی مصرف‌کنندگان؛
تامین مالی زنجیره تامین بواسطه انجام تراکنش‌های امن و شفاف بین خریداران، فروشندگان و موسسات مالی و کاهش خطرات تقلب و عدم پرداخت.
فناوری بلاکچین قابلیت این را دارد که در آینده لجستیک را متحول کند و مزایای قابل توجهی را نسبت به راه‌حل‌های سنتی ارائه دهد.
اکنون بسیاری از بزرگترین بازیگران صنعت لجستیک، فعالیت بر پایه بلاکچین را قبول کرده و در حال صرف منابع برای تشویق دیگران به استفاده از آن هستند. بدیهی است بلاکچین به‌عنوان یک فناوری جدید، هنوز در مراحل اولیه خود است و مدتی طول می‌کشد تا بشر شاهد استفاده گسترده کسب‌وکارها از این فناوری باشد. اما قابل پیش‌بینی است که بلاکچین با رویکرد کارآمد خود در مدیریت اطلاعات کسب‌وکارها، در آینده می‌تواند راهگشای بسیاری از مشکلات باشد که صنعت لجستیک (نظیر عدم شفافیت در فرآیندها، چالش در ردیابی و رصد کالاها در زنجیره تامین، عدم اطمینان کامل از صحت و دقت تراکنش‌ها و مشکلات پرداخت‌ها) به مدت چندین دهه با آنها مواجه بوده است.
[۱] Stellar Market Research
[۲] IBM
[۳] SAP
[۴] Microsoft
[۵] AWS
[۶] Intel
[۷] Oracle
[۸] Bitfury
[۹] Cegeka
[۱۰] Earthport
[۱۱] Guardtime
[۱۲] Digital Asset Holdings
[۱۳] Huawei
[۱۴] Maersk
[۱۵] Tallysticks
[۱۶] Provenance
[۱۷] ShipChain
[۱۸] Blockchain in Transport Alliance (BiTA)
[۱۹] Mobility Open Blockchain Initiative (MOBI)
* استادیار موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی