به گزارش ایرنا، این روزها توقف چرخ‌های دستی در کنار وانت بارهای دست‌فروش در مسیرهای اصلی شهر بسیار به چشم می‌خورد، گاری‌هایی به صورت بسیار منظم تعداد محدودی غنچه و پنجه گیاه کلوس روی آن چیده شده است و تابلوهای کارتنی که روی آن نوشته شده "کلوس کوهی" برای جذب مشتری‌ها تلاش می‌کند.
قیمت این گیاه نوبرانه را از یکی از دستفروش‌ها پرسیدم، می‌گوید: قیمت کلوس ۳۰ تا ۵۰ میلیون ریال است، هنگامی که با کمال تعجب دلیل این بهای بالا را از او می‌خواهم، پاسخ می‌دهد: چیدن غنچه این گیاه غیرقانونی و قاچاق است و با هزار مشکل از واسطه‌ها تهیه و برای فروش عرضه می‌شود.
می‌پرسم با این قیمت گزاف مشتری هم دارید؟ با اطمینان می‌گوید: "بله؛ کسانی که خاصیت و ارزش این گیاه دارویی را می‌دانند از مشتریان ما هستند".
کلوس چه گیاهی است؟
رییس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری درباره خواص کلوس به خبرنگار ایرنا می‌گوید: در فصل بهار و همزمان با رویش گیاهان دارویی و مرتعی؛ استفاده خوراکی از گیاهان دارویی از جمله کلوس کمک شایانی به دفع سموم بدن که در فصل زمستان و در نتیجه فعالیت کم در بدن تجمع پیدا کرده، می‌کند.
عزت‌الله سلیمانی در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: همین خاصیت کلوس موجب شده تا مردمی که از ویژگی این گیاه مطلع هستند اشتیاق فراوانی به استفاده از این گیاه داشته باشند.
کلوس که عده آن را کرفس کوهی می‌دانند، گیاهی از خانواده چتریان و به‌صورت خودرو طی یک بازه زمانی مشخص در کوهستان‌های رشته کوه‌های زاگرس از جمله چهارمحال و بختیاری، اصفهان، کهگیلویه و بویراحمد و لرستان یافت می‌شد.
سطح رویشگاه کلوس در چهارمحال و بختیاری درگذشته نه چندان دور بسیار گسترده و به بیش از ۱۰ هزار هکتار می‌رسید و مناطقی از جمله بازفت، کوهرنگ، منطقه سرآقاسید دهستان موگویی، روستاهای شیخ علیخان، بیراهگان، خویه، صالح کوتاه، چین، رزگه و تلو پوشیده از این گیاه بود اما با گذشت زمان و به دلیل برداشت‌های بی‌رویه و غنچه چینی پیش از بذردهی؛ محدوده رویشگاه این گیاه برآمده از دل سرما اما با طبعی گرم محدود و تنها به پنج هزار هکتار در روستای سرآقاسید چهار محال و بختیاری محدود شده و همین سطح محدود نیز امروزه در معرض خطر انقراض قرار دارد.
گیاه کلوس در مناطق برف‌گیر و در ارتفاعات ۲ هزار و ۵۰۰ متر از سطح دریا و بارش سالانه حدود ۴۰۰ میلی‌متر بر روی خاک‌های کم عمق تا بسیار عمیق با بافت متوسط تا سنگین و فاقد شوری و قلیایی از اواخر اسفند همزمان با ذوب برف‌ها شروع به رشد و تا اوایل خرداد ماه در دامنه کوهستان‌ها و در ارتفاعات رشد می‌کند.
اگر گونه گیاه کلوس تا زمانی که به غنچه، پنجه و ساقه برسد و ۴۵ تا ۵۰ روز بعد از آغاز فصل بهار چیده نشود آسیبی به آن نمی‌رسد؛ این گیاه دارای ۲ قاب شامل یک قاب از ریشه و قاب دیگر از ساقه به ریشه است و با تشکیل برگ گیاه قاب ریشه ساقه را رها می‌کند.
اگر در مدت ۴۵ تا ۵۰ روز بعد از آغاز فصل بهار برگ زیرین کلوس به سمت زردی رفت باید برداشت شود در غیر این صورت ریشه آن خراب می‌شود.
برای شناخت گیاه کلوس و علت قیمت گران این گیاه دارویی به سراغ سید تاج محمد دادور از ساکنان روستای سرآقاسید کوهرنگ می‌رویم.
او درباره طعم و بوی خاص و بی نظیر کلوس می‌گوید: این گیاه کوهی به دلیل رشد در سرمای شدید و زیر برف برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله دیابت بسیار مفید است.
سید تاج محمد دادور در خصوص اهمیت ریشه گیاه کلوس اضافه می‌کند: با بیرون کشیدن ریشه هفت تا هشت متری این گیاه از زیر خاک و جوشاندن آن شیره‌ای به دست می‌آید که برای کنترل دیابت و همچنین تفاله آن نیز برای مالیدن روی زخم‌های ناشی از این بیماری بسیار مفید است.
برداشت کلوس فقط با دست
آن طور که دادور توضیح می‌دهد: با وجود گذر زمان برای پیشگیری از آسیب رسیدن به ریشه گیاه کلوس برداشت این گیاه با چاقو و داس ممنوع و هنوز هم به شیوه آبا و اجدادی و با دست برداشت می‌شود.
او یادآور می‌شود: در صورت برداشت کلوس با چاقو یا داس احتمال روانه شدن آب این گیاه به سمت ریشه وجود دارد و در این شرایط گیاه به کِرم می‌افتد و از بین می‌رود.
به گفته دادور، با گذشت ۵۰ روز از عمر کلوس کوهی این گیاه به بذر می‌رسد و اگر این فرصت به گیاه داده شود بذر این گیاه به کل استان می‌رسد اما سودجویان این فرصت را به گیاه نمی‌دهند.
حفاظت از میراث طبیعی کلوس و قرق‌بان‌هایی بدون پشتوانه قضایی
دادور درباره حفاظت از گیاه کلوس می‌گوید: از سال ۱۳۹۰ اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری برای حفاظت از گونه گیاهی کلوس طرح قرق را با استفاده از توان جوامع محلی در تنها رویشگاه این گیاه (روستای سرآقاسید شهرستان کوهرنگ) تعریف و به اجرا درآورد و قرق‌بانان محلی برای حفاظت از گیاه کلوس به عنوان یک گونه محلی بسیار مفید بدون هیچ چشمداشتی با وجود برخی تعرض‌ها تلاش می‌کنند.
آن‌طور که او می‌گوید: هم مرز بودن منطقه سرآقاسید با استان‌های خوزستان، لرستان واصفهان موجب شده تنها رویشگاه کلوس چهارمحال و بختیاری از سوی برخی سودجویان مورد تعرض و قرق‌بانان نیز مورد ضرب و شتم قرار می‌گیرند.
دادور با اشاره به نبود پشتوانه قضایی برای حمایت از قرق‌بانان به خبرنگار ایرنا می‌گوید: محکوم شدن برخی از قرق‌بان‌ها به مدت پنج تا هفت سال زندان و حمایت ضعیف سازمان منابع طبیعی از آنها در شرایط حاد و تنها ماندن، نمونه‌ای از ضعف قوانین در حمایت از این افراد است.
به گفته دادور، با توجه به تعرض برخی سودجویان استان‌های دیگر برای برداشت این گونه گیاهی و حمایت کم رنگ دستگاه‌های مسوول از قرق‌بان‌ها؛ با توجه به صرفه اقتصادی این گیاه برخی ساکنان بومی به این نتیجه رسیدند که به جای سوء استفاده دیگران خودشان از این گونه گیاهی دارویی استفاده کنند.
او یادآور می‌شود: سال گذشته ۱۰ تا ۲۰ تن غنچه کلوس کوهی به صورت غیر مجاز برداشت و راهی بازار شد درحالی که در صورت ساماندهی رویشگاه پنج هزار هکتاری کلوس امکان تبدیل آن به محل درآمدی برای همه روستاهای همجوار وجود دارد.
به گفته دادور، برداشت محصول رویشگاه پنج هزار هکتاری کلوس برای مردم روستای سرآقاسید به تنهایی بسیار سخت است، با این وجود مسوولان نیز کاری برای استفاده از توان سایر روستاها نکردند و این بی‌توجهی موجب به تاراج رفتن این گیاه دارویی شده است.
او با اشاره به بخشنامه ممنوعیت برداشت کلوس می‌گوید: اگر اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری با استفاده از این بخشنامه جلو فروش گیاه کلوس را به عنوان قاچاق می‌گرفت شاید به این صورت تا حدی از تخریب و به تاراج رفتن این گیاه جلوگیری می‌شد اما این کار نیز انجام نشد و فروشندگان این گیاه را در قرق کیلویی ۱۴ تا ۱۶ میلیون ریال می‌خرند و ۵۲ میلیون ریال به مشتریان خود می‌فروشند.
او به این نکته اشاره می‌کند که در صورت محافظت از رویشگاه کلوس از سوی قرق‌بان‌ها و همچنین برداشت به موقع؛ می‌توانستیم برگ خشک این گیاه را کیلویی پنج تا ۶ میلیون ریال و ساقه آن را نیز به کارخانه‌های ترشیجات کیلویی ۲تا سه میلیون ریال بفروشیم، اما این فرصت به کلوس داده نمی‌شود و برخی از سودجویان آن را در روزهای نخست رویش (در مرحله غنچه و پنجه) بدون توجه به اینکه این کار موجب از بین رفتن ریشه می‌شود و از رویش دوباره گیاه جلوگیری می‌کند؛ اقدام به برداشت و فروش این گیاه می‌کنند.
به اعتقاد دادور، دشت لاله‌های واژگون چهارمحال و بختیاری با وجود اینکه به عنوان یک منطقه گردشگری شناخته می‌شود اما برای حفاظت از این دشت سالانه قرق مطلق می‌شود اما گیاه کرفس که صرفه اقتصادی برای بومیان دارد رها شده است.
رشد قارچ‌های کوهی زیر چتر کلوس
قارچ‌های کوهی گونه دیگری از گیاهان مرتعی است که همزمان با کلوس برداشت می‌شود با این تفاوت که برداشت آن غیرقانونی نیست و به محض رشد باید برداشت شود در غیر این صورت گیاه به کِرم می‌افتد.
دادور درباره این همسایه کلوس نیز توضیح می‌دهد: قارچ کوهی که امروز به قیمت ۱۲ تا ۱۵ میلیون ریال به فروش می‌رسد همزمان با رشد کلوس رشد می‌کند و اگر کلوس از بین برود قارچ هم از بین می‌رود.
کشف ۲۰۰ کیلوگرم کلوس
فرمانده یگان حفاظت اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری با تاکید بر اینکه گونه وحشی کلوس یکی از گیاهان نادر و تحت حفاظت این اداره کل قرار دارد و فروش این گونه گیاهی ممنوع و حمل آن قاچاق است، می‌گوید: در اجرای ماده ۲۵ مکرر قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز فروش محموله‌های غیرمجاز جنگلی و مرتعی ممنوع است و در صورت هر گونه مشاهده نسبت به ضبط محموله‌ها و ادوات اقدام می‌شود.
صادق محمدی با اشاره به کشف ۷۶۰ کیلوگرم کلوس و بازداشت ۲۲ نفر متخلف در سال گذشته ادامه می‌دهد: در این ارتباط از ۱۵ اسفند سال ۱۴۰۲ تاکنون با همکاری مالکان و بهره‌برداران عرفی ۳۰ نفر قرقبان و یک واحد گشت در منطقه دهستان موگویی که مکان رویش کرفس است به کارگیری و توانستیم ۲۰۰ کیلوگرم از این گونه گیاهی قاچاق از متخلفان کشف و ۲ نفر نیز دستگیر شود.
او با تاکید براینکه هم‌اکنون حفاظت از گونه گیاهی کلوس در مناطق تحت حفاظت تشدید شده است به خبرنگار ایرنا می‌گوید: عرضه و فروش کلوس کوهی در چهارمحال و بختیاری ممنوع و حمل آن قاچاق به حساب می‌آید و نیروهای یگان حفاظت منابع طبیعی با فروش هرگونه گیاهی نادر برخورد و طبق قانون اموال فرد متخلف توقیف و به تعزیرات حکومتی معرفی می‌شود.
محمدی یادآور می‌شود: بهره‌برداری از محصولات مرتعی و جنگلی در قالب تعرفه بهره‌برداری تلفیقی فقط براساس میزان برآورد محصول قابل برداشت سالانه در قالب قراردادهایی منعقد می‌شود و براساس مفاد کتابچه طرح‌ها و پرداخت بهره مالکانه مجاز است در غیر این صورت برداشت امکان‌پذیر نیست.
به گفته فرمانده یگان حفاظت منابع طبیعی وآبخیزداری چهارمحال و بختیاری، سالانه سیاست‌های ابلاغی در خصوص ضوابط حفظ، احیا، توسعه، بهره‌برداری و صادرات محصولات مرتعی و جنگلی از سوی این سازمان ابلاغ می‌شود و براین اساس هرگونه برداشت از محصولات مرتعی و جنگلی باید با کسب مجوز از اداره کل انجام شود.
حفاظت از رویشگاه‌ها خط قرمز یگان حفاظت
او ادامه می‌دهد: مراتع مهمترین ذخیره‌گاه گونه‌های گیاهی منحصر به فرد دارویی، خوراکی و صنعتی با ارزش به خصوص گونه‌های در حال انقراض است و حفاظت از این رویشگاه‌ها و ذخایر جنگلی از اولویت‌ها و خط قرمز یگان حفاظت در استان به شمار می‌رود.
به گفته محمدی، با توجه به اینکه برداشت برخی از گونه‌های گیاهی مجاز و برخی دیگر مجاز مشروط است بر این اساس بهره‌برداران منابع طبیعی در صورت صدور گواهی حمل از این اداره کل امکان برداشت دارند
او یادآور می‌شود:گاهی مشاهده شده وقتی گونه‌های گیاهی نادر کشف می‌شود فرد متخلف ادعا می‌کند در اراضی کشاورزی خود و یا در گلخانه کشت کرده است؛ که این افراد نیز برای برداشت و فروش محصول ملزم به دریافت مجوز از منابع طبیعی هستند.
محمدی توضیح می‌دهد: اگر کسی در گلخانه خود اقدام به کشت کلوس کرده باید از طریق مراجع مربوط مورد بازدید و پس از آن امکان صدور مجوز برآن‌ها فراهم می‌شود.
یک هشدار تکان دهنده
رییس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری به خبرنگار ایرنا می‌گوید: برای حفظ توازن اکولوژیک عرصه‌های منابع طبیعی لازم است از تمام ظرفیت‌ها به بهترین شکل استفاده و تعادل در همه بخش‌ها از جمله بهره‌برداری از منابع و عرصه‌های ملی حفظ شود.
عزت‌الله سلیمانی می‌افزاید: آنچه که طی سال‌های اخیر رشد چشمگیر و البته مخربی داشته بهره‌برداری بی‌رویه از گیاهان دارویی مراتع است که با افزایش وابستگی جوامع روستایی و عشایری و سوء استفاده سودجویان از این موضوع، افزایش بی رویه قاچاق، بوته کنی و فروش را شاهد هستیم که بقای این گونه‌های با ارزش را به خطر انداخته است.
او هشدار می‌دهد: اگر به این موضوعات خشکسالی‌های مداوم، تنش شدید اکولوژیک و موارد دیگر را اضافه کنیم، متوجه فاجعه‌ای که در آینده‌ای نه چندان دور با آن مواجهیم، می‌شویم.
به گفته سلیمانی، از میان گیاهان خود رو و خوراکی چهارمحالی و بختیاری؛ بیشترین آسیب‌ها به گیاه کلوس، تره کوهی، بن سرخ، آنغوزه و موسیر وارد شده که خواهیم شد.
او تاکید می‌کند: موضوع مهم و اصلی این است که اگر بهره‌برداری از عرصه‌های مرتعی و جنگلی براساس ماده سه قانون حفاظت و بهره‌برداری با سیاست‌های ابلاغی منابع طبیعی باشد بهره‌برداری شکل صحیح و اصولی به خود می‌گیرد و مراقبت با حساسیت بیشتری انجام می‌شود.
از نظر سلیمانی در این خصوص نظارت‌ها و بازدیدهای میدانی با حساسیت بیشتر و با در نظر گرفتن پراکنش مناسب، سلامت و شادابی پایه‌های مولد مانند زادآوری مناسب، عدم خشکیدگی، آفت زدگی، بیماری، آتش سوزی، فشار چرای دام، رعایت تناوب بهره برداری و انجام عملیات احیایی اقدام به صدور مجوز بهره‌برداری می‌شود.
به اعتقاد رییس اداره مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری، تا زمانی‌که این موضوعات به صورت جدی پیگیری و انجام نشود همچنان کلوس کوهی بین کیلویی ۴۰ تا ۵۰ میلیون ریال به فروش می‌رسد.
به گزارش ایرنا، ۸۲ درصد از مساحت چهارمحال و بختیاری را عرصه‌های منابع‌طبیعی تشکیل می‌دهد که ۲۰ درصد آن جنگل و ۶۲ درصد آن مراتع است.
چهارمحال و بختیاری با مساحتی در حدود یک میلیون و ۶۴۲ هزار هکتار دارای ۱۲ شهرستان با بیش از یک میلیون نفر جمعیت است.